557. Mahmud ibn G’aylon, Vaki’ orqali Sufyondan, Hishom ibn Ishoq ibn Abdulloh ibn Kinonadan bizga xabar qilib, o‘tgan hadisning ayni o‘zini zikr etdi va unda «Mutaxoshsha’an», ya’ni «Xushu’ holida» degan so‘zni qo‘shimcha qildi.
Bu hadis hasan-sahih.
Shofi’iyning qavli shu; aytadiki, «Istisqo (yomg‘ir duosi) namozini hayit namozidek o‘qiydi; birinchi rak’atda yetti takbir va ikkinchi rak’atda besh takbir aytadi». Shofi’iy, Ibn Abbosning hadisi bilan istidlol qilayotir. Molik ibn Anasdan bunday deb aytgani rivoyat qilindi: «Istisqo namozida hayit namozidagidek takbir aytmaydi».

393-BOB
MAVZU: KUSUF NAMOZI (QUYOSH YOKI OY TUTILGANDA O’QILADIGAN NAMOZ)

558. Ibn Abbosdan (roziyallohu anhumo) rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam quyosh tutilganda (kusuf) namoz(i) o‘qidilar: qiroat qildilar, keyin ruku’ga bordilar; keyin qiroat qildilar, keyin ruku’ga bordilar; keyin qiroat qildilar, keyin ruku’ga bordilar; keyin ikki marta sajda qildilar. Ikkinchi rak’atini ham xuddi shunday o‘qidilar».
Ibn Abbos (roziyallohu anhumo) Rasululloh sallallohu alayhi va sallam kusuf namozini ikki rak’at o‘qiganlarini va har rak’atida uch ruku’ va ikki sajda qilganlarini ma’lum qilmoqda. Bu hadis Muslim tomonidan ham taxrij etilgan va Muslimning rivoyatida ruku’lar sanog‘ida ortiqlik bor.
Bu bobda Ali, Oisha, Abdulloh ibn Amr, An-Nu’mon ibn Bashir, Al-Mug‘iyra ibn Shu’ba, Abu Mas’ud, Abu Bakr, Samura, Ibn Mas’ud, Asmo binti Abu Bakr, Ibn Umar, Kabisa Al-Hiloliy, Jobir ibn Abdulloh, Abu Muso, Al-Ash’ariy, Abdurrahmon ibn Samura va Ubay ibn Ka’b (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Ibn Abbosningt hadisi hasan-sahih.
(Tag‘in) Ibn Abbos orqali Rasuli Akram sallallohu alayhi va sallamdan «Kusuf namozi o‘qiganlari va to‘rt sajda muqobilida to‘rt ruku’ qilganlari» rivoyat qilingan. Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shudir.
Ibn Abbosning bu hadisini Imom Al-Buxoriy va Muslim taxrij qilganlar. An-Navaviy bu hadis sharhida bunda deydi: «Buning sifati haqida ixtilof qilindi. Mashhur bo‘lgani - Shofi’iy mazhabida - kusuf namozi ikki rak’atdir va har bir rak’atida ikki qiyom, ikki qiroat va ikki ruku’ bor. Sajdalarga kelsak, sajdalari boshqa namozlarda bo‘lganidek, ikki sajdadir».
Ilm ahllari kusuf namozining qiroati masalasida ixtilof qildilar. Ba’zilari kunduzgi o‘qiladigan kusuf namozida qiroat maxfiy (ichda) o‘qiladi, degan fikrga ega bo‘ldilar. Ba’zilari esa hayit va jum’a namozlarida bo‘lganidek, qiroat jahriy (ovoz chiqarib) qilinadi, degan fikrdalar. Imomi Shofi’iy «Kusuf namozida jahriy o‘qilmaydi», dedi.
Har ikki rivoyat ham Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan sahih tarzida sobitdir: Rasuli Akram sallallohu alayhi va sallam to‘rt sajda muqobilida to‘rt ruku’ qilganlari sahih tarzida rivoyat qilingan, shuningdek, to‘rt rak’at sajda muqobilida olti ruku’ qilganlari ham sahih tarzida rivoyat qilingan. Ilm ahllarining fikriga ko‘ra, bu namozni kusufning (quyosh yoki oy tutilishning) miqdoriga qarab o‘qimoq joiz. Agar kusuf (quyosh yoki oy tutilishi) cho‘zilsa, to‘rt sajda muqobilida olti ruku’ qiladi va bu joizdir. Agar (bu ahvolda) to‘rt sajda muqobilida to‘rt ruku’ qilsa, (unda) qiroatni cho‘zadi va bu (ham) joiz.
Birodarlarimiz (At-Termiziy muhaddislarni ko‘zda tutmoqdalar) quyosh yoki oy tutilganda kusuf namozi jamoat bilan o‘qiladi, degan fikrdalar.

559. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam davrlarida quyosh tutildi va shunda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam odamlar bilan namoz o‘qidilar. Qiroatni uzoq cho‘zdilar, keyin ruku’ qildilar va ruku’ni uzoq cho‘zdilar, keyin (ruku’dan) boshlarini ko‘tardilar va qiroatni cho‘zdilar, ammo oldingisidan ko‘ra qisqaroq qildilar; keyin ruku’ qildilar va ruku’ni cho‘zdilar, ammo oldingisidan ko‘ra qisqaroq qildilar; (ruku’dan) boshlarini ko‘tardilar va (izidan) sajdaga bordilar. Keyin ikkinchi rak’atda (ham) xuddi shunday qildilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Shofi’iy, Ahmad va Ishoq shu hadisni egallab, kusuf namozi (ikki rak’atda) to‘rt sajda muqobilida to‘rt ruku’ tarzida o‘qiladi, deb qaraydilar. Imomi Shofi’iy aytadi:
«Birinchi rak’atda «Fotiha»ni va «Baqara» surasiga yaqin bir surani, kunduz kuni bo‘lsa, ichida o‘qiydi, keyin xuddi qiroatdek uzoq ruku’ qiladi; keyin takbir aytib (ruku’dan) boshini ko‘taradi, yana boyagidek tik turgan holda «Fotiha»ni va «Oli Imron»ga yaqin bir surani o‘qiydi, keyin qiroatdek uzoq ruku’ qiladi, keyin (ruku’dan) boshini ko‘taradi va «Sami’allohu li man hamidah» deydi, keyin ikki to‘liq-to‘kis sajda qiladi va sajdada ruku’da qolgan miqdoricha qoladi; keyin qiyomga turib «Fotiha»ni va «An-Niso» surasicha bir surani o‘qiydi, keyin qiroatidek uzoq ruku’ qiladi, keyin takbir aytib boshini (ruku’dan) ko‘taradi va tik turadi, keyin «Al-Moida» surasicha bir surani o‘qiydi va qiroatidek uzoq ruku’ qiladi, keyin «Sami’allohu liman hamidah» deb tik turadi, keyin ikki sajda qiladi, keyin tashahhud o‘qiydi va salom beradi».

394-BOB
MAVZU: KUSUF NAMOZIDA QIROATNING KAYFIYATI

560. Samura ibn Jundub (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bizlarga kusuf (quyosh tutilishi) namozini o‘qib berdilar, biz u kishining ovozlarini eshitmadik».
Bu bobda Oisha (roziyallohu anho)dan hadis rivoyat qilingan.
Samura ibn Jundubning namozi hasan-sahih-g‘arib. Ba’zi ilm ahllari shu qavlga ega bo‘lganlar: Shofi’iyning qavli shu.

561. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam kusuf (quyosh tutilishi) namozini o‘qidilar va bu namozda Qiroatni jahriy qildilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Abu Ishoq Al-Fazoriy, Sufyon ibn Xusayndan ayni shu hadisni uyqash tarzda rivoyat qildi. Molik, Ahmad va Ishoq shu hadisni qabul qilganlar.

395-BOB
MAVZU: SALOT UL-XAVF (XAVF TUG’ILGANDA O’QILADIGAN NAMOZ)

562. Ibn Umar (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam ikki guruhning bir guruhi bilan (imom bo‘lib) bir rak’at xavf namozi o‘qidilar, ikkinchi guruh dushmanni kuzatib turdi. Keyin bular tisarilib, u (qo‘riqchi)larning o‘rnini egalladi, bularning o‘rniga ular keldi. (Rasululloh sallallohu alayhi va sallam) ular bilan qolgan bir rak’atni o‘qidilar va o‘shalar ishtirokida salom berdilar. Keyin bular qiyomga turib, (imom bilan o‘qilmagan avvalgi) bir rak’atlarini o‘qib oldilar; anovilar esa turib (imom bilan o‘qilmagan oxirgi) bir rak’atlarini o‘qib oldilar».
Hadisning zohir ma’nosi - ikkinchi toifa imom bilan o‘qimagan birinchi rak’atni ado etganda ikkinchi guruh ikkinchi rak’atni o‘qigan. Ammo har ikki guruh o‘z namozlarini ketma-ket to‘ldirib o‘qiganlari ham ehtimoldir. Chunonchi, Abu Dovudning Ibn Mas’ud (roziyallohu anhu)dan taxrij qilgan hadisida bunday deyiladi: «Keyin salom berdilar va bular (ya’ni ikkinchi guruh) o‘zlari mustaqil ravishda bir rak’at o‘qidilar, keyin salom berib ketdilar. Va anovilar (namoz) joylariga qaytdilar, o‘zlari mustaqil ravishda bir rak’at o‘qidilar va salom berdilar». Har ikki rivoyatdan ham ikkinchi guruh ikki rak’atni ketma-ket o‘qigani va faqatgina birinchi guruh ikki rak’atning orasini uzgani anglashiladi. Hanafiylar, ikkinchi guruh imomga ergashib ikkinchi rak’atni o‘qiganlaridan keyin, turib ketganlarini va birinchi guruh qolgan bir rak’atlarini o‘qib olganlaridan keyin, qaytib namozlarini to‘ldirib o‘qib olganlarini aytadilar.
Bu hadis (Ibn Umarning hadisi) hasan-sahih. Bu hadisni Muso ibn Uqba, Nofi’dan, Ibn Umardan, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan uyqash tarzda rivoyat qilgan.
Bu bobda Jobir, Huzayfa, Zayd ibn Sobit, Ibn Abbos, Abu Hurayra, Ibn Mas’ud, Sahl ibn Abi Hasma, Abu Ayyash Az-Zuraqiy - uning ismi Zayd ibn Somit - va Abu Bakra (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Molik ibn Anas «Salot ul-xavf» (borasi)da Sahl ibn Abi Hasmaning hadisini egallagan. Shofi’iyning qavli ham shu.
Imomi Ahmad aytadi: «Salot ul-xavf» borasida Nabiy sallallohu alayhi va sallamdan muxtalif vajhlardan qilingan rivoyatlar bor. Bu bobda faqat bitta sahih hadisni bilaman va Sahl ibn Abi Hasmaning hadisini ixtiyor etaman».
Ishoq ibn Ibrohim ham shunday deydi. Aytadiki, «Solot ul-xavf» borasida Nabiy sallallohu alayhi va sallamdan mutaaddid rivoyatlar sobit bo‘lgan». Ishoq ibn Ibrohim, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan «Salot ul-xavf» borasida rivoyat qilingan har shakl(dagi namoz) joiz va qo‘rkuvning miqdoriga qarab bu rivoyatlar bilan amal qilinadi, degan fikrdadir. Ishoq bunday deydi: «Sahl ibn Abi Hasmaning hadisini boshqa rivoyatlardan tarjih qilmoqchi (ustun qo‘ymoqchi) emasmiz».

563. Sahl ibn Abi Hasma (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u «Salot ul-xavf» borasida bunday deydi: «Imom qiblaga ro‘baro‘ turadi, ulardan (musulmonlardan) bir guruhi imom bilan birga turadi, bir guruhi esa dushmanga qarama-qarshi - dushmanga yuzlanib turadi. Imom ular bilan bir ruku’ (va ikki sajda) qiladi (ya’ni bir rak’at o‘qiydi). Va bular turgan joylarida o‘zlari mustaqil ravishda bir ruku’ va ikki sajda qiladilar-da, keyin narigi guruhning istehkomiga boradilar, ular (esa bu yoqqa) keladilar. Imom bular bilan (ham) bir ruku’ va ikki sajda qiladi. Bas, (namoz) imom uchun ikki rak’at va ular uchun bir rak’at bo‘ladi. Keyin ular (o‘zlari) bir ruku’ va ikki sajda qilib oladilar».
Sahl ibn Abi Hasma Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam o‘qigan salot ul-xavfni bunday ta’rifilaydi: Musulmonlar ikki guruhga bo‘linadi, bir guruh dushmanga qarshi istehkomda turgan holda, imom bir guruhga bir rak’at o‘qib beradi. Imom ikkinchi rak’atning qiyomiga turganda iqtido qiluvchi guruh ikkinchi rak’atni o‘zlari mustaqil ravishda o‘qib, salom beradi-da, borib narigi guruhning istehkomini egallaydi. Imom qiyomda turib ikkinchi guruhni kutadi va ikkinchi guruh kelib, imomga iqtido qiladi. Shunday qilib, bular bilan ham bir rak’at o‘qiganidan keyin salom beradi. Ammo ular qiyomga turib, o‘zlari mustaqil bir rak’at o‘qib olib, salom beradilar.
Muhammad ibn Bashiyr aytadi: «Yahyo ibn Sa’id Al-Qattondan bu hadisni so‘radim, u menga Shu’badan, Abdurrahmon ibn Al-Qosimdan, uning otasidan, Solih ibn Xovvotdan, Sahl ibn Abi Hasmadan, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan, Yahyo ibn Sa’id Al-Ansoriyning hadisiga uyqash hadisni bayon qildi va aytdiki, «Bu hadisni uning yoniga yoz! Garchi hadis yodimda bo‘lmasa ham, ammo u Yahyo ibn Sa’id Al-Ansoriyning hadisi kabidir». Bu hadis hasan-sahih.
Yahyo ibn Sa’id Al-Ansoriy bu hadisni Al-Qosim ibn Muhammaddan marfu’ tarzida rivoyat qiladi. Yahyo ibn Sa’id Al-Ansoriyning birodarlari ham shu yo‘sin mavquf tarzida rivoyat qildilar. Shu’ba esa Abdurrahmon ibn Qosim ibn Muhammaddan marfu’ tarzida rivoyat qilmadi.

564. Molik ibn Anas, Yazid ibn Rumondan, Sodih ibn Xovvotdan, Nabiy sallallohu alayhi va sallam bilan birga «salot ul-xavf» (xavf namozi)ni o‘qigan sahobadan rivoyat qilgan. Uyqash tarzda o‘tgan hadisning o‘zini zikr qildi.
Bu hadis hasan-sahih.
Molik, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shu.
«Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam ikki guruhning har biriga bir rak’at o‘qib berganlari va natijada Rasuli Akramniki ikki rak’at va ularniki bir rak’atdan bo‘lgani» bittadan ortiq kishidan rivoyat qilingan.

396-BOB
MAVZU: TILOVAT SAJDASI

565. Abud-Dardo (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan birga o‘n bitta sajda(i) tilovat qildim. Shulardan bittasi «An-Najm» surasidagi sajdadir».
Bu bobda Ali, Ibn Abbos, Abu Hurayra, Ibn Mas’ud, Zayd ibn Sobit va Amr ibn Al-Os (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Abud-Dardoning hadisi g‘arib. Bu hadisni yolg‘iz Sa’id ibn Abi Hilolning Umar Ad-Damashqiydan qilgan rivoyatidan bilayotirmiz.

566. Umar ibn Hayyon Ad-Damashqiydan rivoyat qiyaindi; aytdi: «Bir muxbirdan (xabarchidan) eshitdim, Ummu Dardo orqali Abud-Dardoning bunday deb aytganini menga xabar qildi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan birga o‘n bitta sajda(i tilovat) qildim, shulardan bittasi «An-Najm» surasidagi sajdadir».
Bu rivoyat Sufyon ibn Vaki’ning Abdulloh ibn Vahb qilgan rivoyatidan ko‘ra sog‘lomroq.