397-BOB
MAVZU: AYOLLARNING MASJIDLARGA CHIQMOQLARI

567. Mujohiddan rivoyat qilindi; aytdi: «Ibn Umarning huzurida ekanimizda bunday dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Ayollarga kechqurun masjidga chiqmoqlari uchun izn beringizlar!». Shunda Ibn Umarning o‘g‘li: «Alloh haqi, izn bermaymiz! Buni yomon niyatlariga bahona qilib olishadi!» dedi. Shunda Ibn Umar aytdiki, «Alloh senga bas kelsin, bas kelsin! Men: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar», deb turibman-u, sen «Izn bermaymiz» deysan-a!»
Ibn Umarning o‘g‘li (Umar ibn Al-Xattobning nevarasi) o‘sha vaqtda ayrim xotinlarning fasodi (buzuqchiligi)ni ko‘rib, musulmonlik nomini va irsini (nomusini) muhofaza qilmoq tarzida shu so‘zni aytgan.
«Alloh senga bas kelsin». Bu koyishni Abdulloh ibn Hubayra, Tabaroniy rivoyatida, «Uch marta la’nat aytmoq» tarzida tafsir qilgan.
Bu bobda Abu Hurayra, Abdulloh ibn Mas’udning jufti haloli Zaynab va Zayd ibn Xolid (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Ibn Umarning hadisi hasan-sahih.

398-BOB
MAVZU: MASJIDDA TUPURMOQ KAROHAT EKANLIGI

568. Toriq ibn Abdulloh Al-Muhoribiy (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Namozda ekaningda o‘ng tomoningga tupurma. Va lekin (namozxon bo‘lmasa) orqangga yoki (hech kim bo‘lmasa) chap tomoningga yoxud chap oyog‘ing ostiga tupurgil!»
Og‘ziga kelgan balg‘amni qaytara olmasa va chiqarib tashlashga majbur bo‘lib qolsa, hech kim bo‘lmasligi sharti bilan, orqasiga yoki chap tomoniga tupuradi. Agar chap tomonida ham, orqasida ham odam bo‘lsa, unda yo chap oyog‘ining ostiga yoki etagining bir uchiga tupuradi. Bu holat sholcha, polos, gilam to‘shalmagan va osti qum yoki tuproq bo‘lgan masjidlarga tegishlidir. Narsa to‘shalgan masjidlarda faqat etagining bir uchiga tupuradi. Chunonchi, keyingi hadis bu hadis ma’nosini ta’kidlaydi.
Bu bobda Abu Sa’id, Ibn Umar, Anas va Abu Hurayra (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan. Toriqning hadisi hasan-sahih. Ilm ahllari shu hadisni qabul qilganlar. Al-Joruddan eshitdim, aytadiki, «Vaki’ning bunday deganini eshitdim: «Rib’iy ibn Hiroj Islom dini mavzuida hech bir yolg‘on so‘zlamagan». Abdurrahmon ibn Mahdiy aytadi: «Mansur ibn Al-Mu’tamir - Kufa ahlining eng sog‘lomidir».

569. Anas ibn Molik (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Masjidda (erga) tupurmoq xatodir va bu xatoning kafforati tupukni ko‘mmoqlikdir».
An-Navaviy bu hadis sharhida masjidda yerga tupurmoq qat’iyan xato ekanini, osti tunroq yoki kum bo‘lgan masjidlarda yerga tupurilganda o‘sha tupukni ko‘mish kerakligini aytadi.
Bu hadis hasan-sahih.

399-BOB
MAVZU: «AL-ALAQ» VA «AL-INShIQOQ» SURALARIDAGI TILOVAT SAJDASI

570. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan birga «Al-alaq» va «Al-inshiqoq» suralarida sajda(i tilovat) qildik».

571. Qutayba, Sufyon orqali, Yahyo ibn Sa’iddan, Abu Bakr ibn Muhammad ibn Amr ibn Hazmdan, Umar Abdulazizdan, Abu Bakr ibn Abdurrahmon ibn Al-Horis ibn Hishomdan, Abu Hurayradan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan bayon qildi. O’tgan hadisning o‘zi. Bu hadisda bir-birlaridan rivoyat qilgan tobi’iyndan bo‘lmish to‘rt kishi bor.
Bu to‘rt tobi’iyn: Yahyo ibn Sa’id, Abu Bakr ibn Muhammad ibn Amr, Umar ibn Abdulaziz va Abu Bakr ibn Abdurrahmon ibn Al-Horis.
Abu Hurayraning hadisi hasan-sahih.
Ilm ahllarining amali shu hadis asosidadir: «Al-inshiqoq» va «Al-alaq» suralarida sajdai tilovat bor degan to‘xtamdalar.

400-BOB
MAVZU: «AN- NAJM» SURASIDAGI TILOVAT SAJDASI

572. Ibn Abbos (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam ul surada (ya’ni «An-Najm» surasida) sajda(i tilovat) qildilar. (O’sha yig‘inda bo‘lgan) musulmonlar ham, mushriklar ham, jin ham, ins ham sajda qilishdi».
Ibn Abbos bu hodisaga yetgan emas. Bu hadis sahobalar mursal tarzida rivoyat qilgan hadislardandir, barcha ilm ahllari sahobalarning mursal tarzida rivoyat qilgan hadislarni hujjat sifatida qabul qilganlar. Buxoriy va Muslim xuddi shu hadisni Ibn Mas’udning rivoyatidan taxrij qilganlar. Ibn Mas’ud rivoyatida bunday deyiladi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam «Van-najm»ni o‘qidilar, bu surada sajdai tilovat qildilar va (u kishining) yonidagilar ham sajda qilishdi. Ammo bitta chol bir hovuch qum yoki tuproqni olib, peshonasiga olib bordi-da: «Shu menga yetadi!» dedi. O’sha kishining keyinchalik kofir sifatida o‘ldirilganini ko‘rdim». O’sha kishi Umayya ibn Xalaf edi. U Badr g‘azotida musulmonlar tomonidan o‘ldirildi.
Imom An-Navaviy Muslimning kitobi sharhida aytadi: «(U kishining) yonidagilar ham sajda qilishdi» so‘zining ma’nosi shuki, bunda Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning qiroatini tinglagan musulmonlar, mushriklar, jin va inslar nazarda tutilgan. Ibn Abbos va boshqalar bu hadisni ochiq-ravshan zikr qilganlar. Hatto bu hadisa tufayli Makkaliklarning musulmon bo‘lganliklari shodiyonasi atrofga yoyiladi. Qozi Iyoz aytadi: «Ibn Mas’ud fikricha, sajda qilmoqlarining sababi shuki, bu sajda nozil bo‘lgan birinchi sajda edi». Qozi Iyoz bunday davom etadi: «Tarixchi va mufassirlarning: «Mushriklarning butlari («xudolari») «An-Najm» surasida Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning tili bilan maqtalganida mushriklar sajda qildi» deb ko‘rsatgan sabablari asossizdir. Bu rivoyat hech qaysi jihatdan, aql jihatdan ham, naql jihatdan ham - sahih emas. Chunki Allohdan boshqa narsani «xudo» deb madh etmoq kufrdir. Buni Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning tillariga oid qilib ko‘rsatmoq to‘g‘ri emas. Shayton esa Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning tili vositasida buni so‘zlay olmaydi. Shaytonga bunday kuch berilishi mutlaqo joiz emas». Qozi Iyoz G’oroniq hikoyasiga diqqatni tortadi va bu hikoya aqlan ham, naqlan ham sahih emasligini ta’kidlaydi. Chunonchi, bu qissa Qozi Iyoz va An-Navaviy bayon etgan vajhga ko‘ra, botil va marduddir. Chunki botil yoki zaif yoki mursal sanadlar bilan rivoyat qilingan. Sahih va muttasil biror sanadi yo‘q. Hofiz ibn Hajar «Fath ul-boriy»da bu qissaning sanadlariga ishorat qilib, bir qancha yo‘llardan rivoyat etilishi sababi bilan qissaning asl asosi topilganini iddao etishga uringan. Holbuki, mudhish bir xatoga yo‘liqqan. Har bir olimning bir zallasi (qoqilishi) bor, bu esa u kishining qoqilganidir. Alloh avf aylasin! «Yo‘llar ko‘payib, maxrajlar boshqa-boshqa bo‘lsa, bu o‘sha hodisaning yuz berganidan dalolat beradi» degan so‘zi umumiy bir qoida emas. Az-Zayloiy, «Nasb ur-roya» kitobida bunday deydi: «Bir qancha hadislar borki, roviylarining ko‘p va yo‘llarining mutaaddid bo‘lishiga qaramay, zaifdir: «At-toyr» hadisi, «Al-hajim val mahjum» hadisi singari. Hatto ba’zan yo‘llarning ko‘pligi hadisni yanada zaiflikka tushiradi».
Al-Kirmoniy mushriklarning musulmonlar bilan birga sajda qilganlari sabablarini bunday izohlaydi: «Chunki bu sajda nozil bo‘lgan ilk sajda ediki, mushriklar musulmonlarga muoraza qilish maqsadida o‘z ma’budlariga sajda qilishdi. Yoki beixtiyor va behuda sajda qilishdi. Yoki o‘sha yig‘inda musulmonlarga muxolafat qilishdan qo‘rqib sajda qilishdi». Hofiz ibn Xajar bu ehtimollarning uchalasi ham izohtalab ekanini aytadi va bunday deydi: «Bu qarashlarning birinchisi Qozi Iyozniki. Ikkinchi fikr esa Ibn Mas’ud hadisining shakliga (ifoda tarziga) ziddir. Ya’ni Ibn Mas’ud sajda qilmagan bitta chol bir hovuch qum olib, manglayiga tekkizganini rivoyat qiladi. Bu holat qarshisida mushriklar bosh urganlari va beixtiyor sajda qilganlari aytilmaydi. Uchinchi qarash esa yana uzoq ehtimoldir. Zero o‘sha mahalda mushriklar musulmonlardan emas, aksincha, musulmonlar mushriklardan xavfsirar edilar».
Bu bobda Ibn Mas’ud va Abu Hurayra (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan.
Ibn Abbosning hadisi hasan-sahih. Ba’zi ilm ahllarining amali shu hadis asosidadir. «An-Najm» surasida sajdai tilovat bor, degan fikrdalar. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va keyingilardan ba’zi ilm ahllari mufassalda sajdai tilovat yo‘q deb qaror qilishgan. Molik ibn Anasning qavli shu. Birinchi qavl sahihroq. As-Savriy, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Ahmad va Ishoq birinchi qavlga ega bo‘lishgan.

401-BOB
MAVZU: BU SURADA («AN-NAJM»)DA TILOVAT SAJDASI YO’Q EKANLIGI

573. 3ayd ibn Sobitp (roziyallohu anhu)dan rivoyash qilindi; aytpdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga «An-Najm» surasini o‘qib berdim, bu surada sajda qilmadilar».
Zayd ibn Sobitning hadisi hasan-sahih.
Ba’zi ilm ahllari bu hadisni ta’vil etib, bunday degan: «Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam (bunda) sajdai tilovatni tark etmoqlarining birdan-bir sababi shuki, (uni) o‘qib bergan Zayd ibn Sobit sajda qilmagach, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam ham sajda qilmaganlar».
Ya’ni sajdai tilovat bobida o‘qigan kishi tinglagan kishining imomidir. O’qigan Zayd sajda qilmagach, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam ham unga ittibo’ qilib, sajda qilmadilar. Sajdai tilovatda o‘qigan kishi tinglagan kishining imom ekanligiga dalolat qilgan dalillardan biri esa Abdulloh ibn Mas’udning Tamim ibn Hazlamga: «Sajda qil! Sajdai tilovatda imomimiz sensan!» degan so‘zidir. Tamim ibn Hazlam yosh bola edi va Abdulloh ibn Mas’udga sajda oyatini o‘qigan edi. Shuningdek, Zayd ibn Aslamdan rivoyat qilindi: «Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning huzurlarida sajda oyatini o‘qidi va Nabiy sallallohu alayhi va sallamning sajda qilmoqlarini kutdi. Rasuli Akram sallallohu alayhi va sallam sajda qilmagach, «Yo Rasululloh! Bu sajda oyatida sajdai tilovat yo‘qmi?» dedi. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam aytdilarki, «Albatta bor! Ammo sajdai tilovatda sen bizning imomimiz eding. Sajda qilsa eding, biz ham qilar edik».
Ilm ahllari: «Sajda uni eshitgan kishiga vojibdir» deydilar va tark etmoqka ruxsat bermaydilar. Aytadilarki, «Bir kishi tahoratsiz bo‘lgani holda (sajda oyatini) eshitsa, tahorat olgan zahoti sajda qiladi». Sufyon va Kufa ahlining qavli shu. Ishoq ham shu qavlga ega bo‘lgan. Ba’zi ilm ahllari esa bunday deydilar: «Sajdai tilovat faqatgina bu sajdani qilmoqchi va uning fazilatiga erishmoqchi bo‘lganlar uchundir. Bular sajdai tilovatni tark etmoqqa ruxsat beradilar va «xohlasa, qiladi» deydilar. Zayd ibn Sobitning: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga «An-Najm» surasini o‘qib berdim, bu surada sajda qilmadilar» degan hadisini va, shuningdek, Hazrati Umarning hadisini dalil sifatida ko‘rsatadilar. Chunonchi, Umar (roziyallohu anhu) minbarda sajda oyatini o‘qiganlarida tushdilar va sajda qildilar. So‘ng keyingi jum’a kunida yana sajda oyatini o‘qidilar va jamoat sajdai tilovat uchun hozirlandi. Shunda Hazrati Umar: «Sajdai tilovat bizga farz qilinmagan; xohlasak, qilamiz» dedilar. O’zlari sajda qilmadilar, ular ham sajda qilishmadi. Ayrim ilm axllari shu qavlga sohib bo‘lganlar. Shofi’iy va Ahmadning qavli shudir.

402-BOB
MAVZU: «SOD» SURASIDA TILOVAT SAJDASI

574. Ibn Abbos (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning «Sod» surasida sajda qilganlarini ko‘rdim».
Ibn Abbos: «Holbuki, bu azoim (vojib) sajdalardan emas», dedi.
Bu hadis hasan-sahih.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va keyingilardan ilm ahllari bu suraning sajdai tilovati borasida ixtilof qildilar: ba’zilari bu surada sajda qilinadi, degan fikrdalar. Sufyon, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shudir. Ba’zi birlari esa bu Payg‘ambarning tavbasi ekanligini uqtirib, bunda sajda yo‘q, degan fikrga ega bo‘layotir.

403-BOB
MAVZU: «AL-HAJ» SURASIDA TILOVAT SAJDASI

575. Uqba ibn Omir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Dedimki, «Yo, Rasululloh! «Al-Haj» surasi unda ikki sajda (oyati) borligi uchun afzal qilindimi?» Aytdilarki: «Ha, (shundoq)! Kimki bu ikki sajdani qilmaydigan bo‘lsa, ularni (ikki sajda oyatini) o‘qimasin!..»
Bu hadisning sanadi uncha sog‘lom emas. Ilm ahllari bu masalada ixtilof qildilar. Umar ibn Al-Xattob va Ibn Umar (roziyallohu anhumo)dan bunday deganlari rivoyat qilindi: «Al-haj» surasi unda ikki sajda borligi uchun afzal qilindi!». Ba’zi birovlar esa bu surada bir sajda bor degan fikrdalar. Sufyon As-Savriy, Molik va Kufa ahlining qavli shudir.

404-BOB
MAVZU: SAJDAI TILOVATDA O’QILADIGAN DUO

516. Ibn Abbos (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Bir kishi Nabiy sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga kelib, dediki, «Yo Rasululloh! Kechasi uxlab yotib o‘zimni tush ko‘ribman. Tushimda bir daraxtning orqasida namoz o‘qiyotgan ekanman. Shunda men sajda qildim, mening sajdamga o‘sha daraxt ham sajda qildi. Shu asnoda daraxtning bunday deganini eshitdim: «Allohum-maktub liy biha ‘indaka ajron va zo’ ‘anniy biha vizron va ja’alhaliy ‘indaka zuxron. Va taqobbalha minniy, kama taqobbaltaha min ‘abdika Dovud» (Ma’nosi: «Allohim! Ushbu sajdam bois menga huzuringda ajr yoz va u bois gunohimni ketkaz va uni men uchun o‘z huzuringda zahira qil! Va buni mendan qabul ayla, xuddi bandang Dovud (alayhissalom)dan qabul aylaganingdek!») Al-Hasan aytadi: «Ibn Jurayj menga bunday dedi: «Sening bobong (Ubaydulloh ibn Abi Yazid) menga Ibn Abbosning bunday deganini naql etdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bir sajda oyatini o‘qidilar-da, keyin sajda qildilar». Ibn Abbos aytadiki, «(Nabiy sallallohu alayhi va sallamning) xuddi o‘sha kishi xabar bergan tarzda daraxt aytgan (duo)ni aytganlarini eshitdim».
Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga bu tushni xabar qilgan kishi Abu Said Al-Xudriy ekanligi ma’lum qilingan. U bir farishta ekanligi ham aytilgan. Ammo bu uzoq bir ehtimoldir.
Bu bobda Abu Sa’id (roziyallohu anhu)dan hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis g‘arib.
Buni Ibn Abbosning rivoyati sifatida bitta shu vajhdan bilayotirmiz.