16-BOB
MAVZU: HAYVON YETKAZGAN ZARAR UCHUN TO’LOV YO’Q, XAZINA UCHUN ESA -XUMS (BYESHDAN BIRINI TO’LAMOQLIK) BOR

637. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: Yovvoyi (egasiz) hayvonlar yetkazgan jarohati (zarari) - soqit, ma’dan - soqit; quduq -soqit; (bular uchun to‘lov yo‘q, chunki daromad keltirmaydi); xazina (dafina) uchun esa - xums (molning beshdan biri hisobida to‘lov) bor».
Hayvon, boshda suruv egasi va cho‘poni bo‘lmasdan, kunduzi biror talofat yetkazsa, jarima to‘lanmaydi. Boshida biror kishi bo‘lsa, o‘sha kishi zararini to‘laydi, chunki zarar uning aybi bilan sodir bo‘ldi. Shuningdek, kechasi bo‘lsa, zararini to‘laydi, chunki kechqurun hayvonlar bog‘lanmog‘i odatdirki, hayvon egasi bu jihatdan aybdordir.
Oltin, kumush, mis ma’danlari va boshqa ma’danlar uchun, topilgan va kashf etilgan paytida hech qanday bir to‘lov yo‘q.
Quduq qazimoq yoki ma’dan qazib chiqarmoq uchun kira qilgan qazuvchi kuduq yeki ma’dan o‘rasining cho‘kishi(nurashi) natijasida o‘lsa, tazminot to‘lamaydi. Shuningdek, kovlagan kudug‘iga odam tushib ketib, o‘lsa, agar o‘sha quduqni tajovuz maqsadi bilan qazmagan bo‘lsa, to‘lov lozim bo‘lmaydi. Agar tajovuz maqsadi bilan ochgan bo‘lsa, bu masalada ixtilof qilingan. (Muborakfuriy).
Rikoz, ya’ni ko‘milgan xazina (dafina) «rakiz»ning ko‘plik shakli bo‘lib, yer osti boyliklari deganidir. Molik, Shofi’iy va barcha ulamo rikoz (xazina)ni johiliyat davrida yerga ko‘milgan dafinalar sirasiga qo‘shadilar va bunday deydilar: «Ma’danlar uchun beshdan bir bo‘lmay, agar nisobga yetsa, ular uchun zakot bor».
Hofiz ibn Hajar: «Fath-ul-Boriy»da barchaning fikrini umumlashtirib, bunday deydi: «Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam ma’dan bilan rikoz orasini alif «vov»i bilan ajratganlarki, bir-biridan boshqa-boshqa narsa ekanligi to‘g‘ridir». («Muxtasar-ul-viqoya» sharhining «Zakot» kitobiga qarang).
Bu bobda Anas ibn Molik, Abdulloh ibn Amr, Uboda ibn Ds-Somit, Amr ibn Avf Al-Muzaniy va Jobir (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan. Abu Hurayraning hadisi hasan-sahih.

17-BOB
MAVZU: TAXMIN (BILAN ZAKOT MIQDORINI BELGILASH) HAQIDA

638. Abdurrahmon ibn Mas’ud ibn Niydrdan rivoyat qilindi; aytadiki, «Sahl ibn Abi Hasma bizlarning majlisimizga keldi va Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deganlarini bizga bayon qildi: «Agar chamalab o‘lchasangiz, (chamalangan molning zakotini) oling va (lekin) uchdan birini (egasiga) qoldiring! Agar uchdan birini qoldirmasangiz, unda to‘rtdan birini qoldiring».
Mevalar chamalanganda zakot miqdori aniqlanadi va oxirida bu (ajratilgan) miqdorning uchdan ikki qismi olinib, uchdan bir qismi meva egalariga qoldiriladi. Ular bu miqdorni xohlaganlaridek sadaqa qilishlari mumkin.
Bu bobda Oisha, Attob ibn Asiyd va Ibn Abbos (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan. Taxmin (chamalash) xususida ilm ahllarinvng amali Sahl ibn Abu Hasmaning hadisi asosidadir. Ishoq va Ahmad, Sahl ibn Abu Hasmaning hadisini qabul qilishgan.
Taxmin (chama)(shuki), xurmo va uzum singari zakotga daxldor mevalar yetishganda, xukmdor bir taxminchini jo‘natadi. Hukmdor ularga (meva hosillarini) taxminlab (chamalab) o‘lchab beradi. Taxmin - ahli vuquf (voqif bo‘lgan, xabardor) kishining so‘z qarori bilan: «Bundan shuncha mayiz va xurmodan shuncha (xurmoqoqi) chiqadi» deb (miqdorini) ularga o‘lchab bermog‘idir. Bu miqdordan ushr hajmiga qarab, (uni) meva egalari zimmasiga (qarz deb) qayd etadi. Keyin mevalarini ularga qoldiradi; ular xohlaganini qiladi. Mevalar yetishganda, ulardan ushr olinadi.
Ba’zi, ilm ahllari hadisni shunday tafsir qilganlar. Molik, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shudir.

639. Attob ibn Asiyd (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; «Nabiy sallallohu alayhi va sallam odamlarga bog‘larini va mevalarini chamalab beradigan kishini jo‘natar edilar...» Va shu isnod bilan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bog‘lar zakoti haqida bunday deb aytganlari rivoyat qilindi: «Bog‘larga ham, xuddi xurmolar chamalanmog‘i kabi chama qilinadi va keyin xurmoning zakoti xurmo mayizi sifatida to‘langani singari, uning (uzumning) zakoti ham mayiz sifatida to‘lanadi».
Bu hadis hasan-g‘arib. Ibn Jurayj bu hadisni Ibn Shihobdan, Urvadan, Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilayotir. Buni Muhammad (Al-Buxoriy)dan so‘radim, aytdiki, «Ibn Jurayjning rivoyati mahfuz (rojih) emas. Sa’id ibn Al-Musayyabning Attob ibn Asiyddan qilgan rivoyati sahihroq».

18-BOB
MAVZU: HAQ BILAN ISH KO’RUVCHI ZAKOT MA’MURI HAQIDA

640. Rofi’ ibn Xodij (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi,- aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan eshitdimki, «Haq bilan ish ko‘ruvchi zakot ma’muri, toki uyiga qaytgunicha, bamisoli Alloh yo‘lida (jang qilgan) g‘oziy kabidir» - dedilar.
Rofi’ ibn Xodijning hadisi hasan.
Yazid ibn Iyoz muhaddislar nazdida zaif. Muhammad ibn Ishoqning rivoyati yanada sog‘lomroq.

19-BOB
MAVZU: ZAKOT BORASIDA HADDAN OSHGAN KISHI HAQIDA

641. Anas ibn Molik (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Sadaqa (zakot) borasida haddan oshgan kishi zakot bermagan kabidir».
Bu bobda Ibn Umar, Ummu Salama va Abu Hurayra (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Anasning hadisi bu vajhdan g‘arib. Ahmad ibn Hanbal, Sa’d ibn Sinon haqida (tanqidiy) so‘z qilgan.
Az-Zahabiy «Mezon» kitobida Sa’d ibn Sinonning tarjimai holi haqida bunday deydi: «Imom Ahmad, Sa’d ibn Sinon borasida: «U rivoyat qilgan hadislarni yozmayman chunki muhaddislar uning shaxsi va rivoyati haqida ziddiyatga borganlar» deydi. Bir tomondan, roviylar uning ismi borasida ixtilof qilganlar. Ba’zisi: «Sa’d ibn Sinon» desa, ba’ziyaari «Sinon ibn Sa’d» ekanligini ta’kidlagan. Termiziy uniyag ismi «Sinon ibn Sa’d» deb Imom Buxoriydan naql etadilar; ammo narigi rivoyatni ustun ko‘rib, «Sa’d ibn Sinon» deydilar.
Al-Lays ibn Sa’d, shu tarzda «Yazid ibn Abu Habibdan, Sa’d ibn Sinondan, Anas ibn Moliqdan,» deydi. Muhammad (Al-Buxoriy)dan eshitdim, bunday dedi: «Sahih bo‘lgani «Sinon ibn Sa’d»dir.
Rasuli Akramning «Sadaqa (zakot) borasida haddan oshgan kishi zakot bermagan kabidir» degan so‘zlari(ning ma’nosi): «Haddan oshgan kishining gunohi zakot bermagan kishiga bermagan paytida yozilgan gunohchalikdir», demoqchilar.

20-BOB
MAVZU: ZAKOTCHINING RIZOLIGI HAQIDA

642. Jarir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Zakotchi sizlarga kelganida sizlardan albatta rozi bo‘lgan holda ketsin!...»

643. Abu Ammor, Sufyon orqali Dovuddan, Ash-Sha’biydan, Jarirdan, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan bizga bayon qildi: o‘tgan hadisning o‘zi.
Dovudning Ash-Sha’biydan qilgan rivoyati, Mujolidning rivoyatidan ko‘ra sog‘lomdir. Ba’zi ilm ahllari Mujolidning zaif ekanini qayd qilganlar, u ko‘p o‘rinda yanglishgan.

21-BOB
MAVZU: ZAKOT BOYLARDAN OLIB, KAMBAG’ALLARGA QAYTARILADI

644. Abu Juhayfa (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamningg zakotchilari bizlarga keldi va sadaqani (zakotni) boylarimizdan olib, faqirlarimizga tarqatdi. Men bir yetim bola edim, menga oyoqlari uzun yosh bir urg‘ochi tuya berdi».
Bu bobda Ibn Abbos (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan.
Abu Juhayfaning hadisi hasan-g‘arib.

22-BOB
MAVZU: SADAQA OLISHI JOIZ BO’LGAN KISHILAR

645. Abdulloh ibn Mas’ud (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Kimki muhtoj bo‘lmagan holda insonlardan tilanib yursa, qiyomat kunida tilanchiligi uning qiyofasida tirnalgan yoki shilingan yoki ezilgan bir holatda kelgaydir». So‘raldiki: «Yo Rasululloh! Nima narsa uni behojat qiladi?» Aytdilar: «Ellik dirham yoki ellik dirham qiymatidagi oltin».
Ibn Mas’udning hadisi hasan.
Hakim ibn Jubayrning ushbu o‘rindagi rivoyati tufayli Shu’ba uning haqida (tanqidiy) so‘z qilgan.

646. Mahmud ibn G’aylan, Yahyo ibn Odamdan naql etib, bizga bayon qildiki, Sufyon, Hakim ibn Jubayr orqali ushbu hadisni rivoyat qildi. Shunda Shu’baning birodari Abdulloh ibn Usmon Sufyonga bunday dedi. «Qaniydi, bu hadisni Hakimdan boshqa kishi rivoyat qilsaydi!» Sufyon unga aytdiki, «Hakimning nima aybi bor, Shu’ba undan hadis rivoyat qilmaydimi?». Abdulloh ibn Usmon: «Ha, (rivoyat qilmaydi)» dedi. Sufyon dediki, «Zubayddan ushbu hadisni Muhammad ibn Abdurrahmon ibn Yaziddan rivoyat qilganini eshitdim».
Ba’zi birodarlarimizning amali shu hadis asosidadir. As-Savriy, Abdulloh ibn Al-Muborak, Ahmad va Ishoqning qavli shudir. Aytdilarki, «Kishining yonida ellik dirhami bor bo‘lsa, sadaqa olmog‘i joiz bo‘lmaydi».
Ba’zi ilm ahllari esa Hakim ibn Jubayrning hadisini egallamay, bu masalada kenglik namoyon qilganlar va bunday deganlar: «Yonida ellik dirhami yoki ellikdan yuqoriroq dirhami bor bo‘lsa, u kishi muhtojdir va u zakot olmog‘i joizdir».

23-BOB
MAVZU: SADAQA OLMOG’I JOIZ BO’LMAGAN KISHILAR

647. Abdulloh ibn Amr (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Boy va baquvvat, (sog‘lom), o‘rtahol kishi uchun sadaqa olmoq joiz emas».
Bu bobda Abu Hurayra, Hubshiy ibn Junoda va Kabisa ibn Al-Muhoriq (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Abdulloh ibn Amrning hadisi hasan. Shuqba bu hadisni Sa’d ibn Ibrohimdan ayni shu isnod bilan rivoyat qilgan va Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga(cha) yuksaltirmagan.
«Boy, baquvvat va o‘rtahol (nogiron bo‘lmagan) kishi uchun sadaqa olmoq joiz emas»ligi Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan, boshqa hadislarda ham rivoyat qilingan. Kishi baquvvat bo‘lgani holda muhtoj bo‘lsa va hech bir narsaga ega bo‘lmasa, shu holatda unga zakot berilganida, ilm ahllarining hukmiga ko‘ra, zakot bergan kishidan farz soqit bo‘ladi. Ba’zi ilm ahllari esa bu hadisni tilanmoqqa oid deb hisoblaydilar.