31-BOB
MAVZU: JAHANNAM OLOVIDAN TOVONLARNING XOLIGA VOY!

41. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Do‘zax olovidan tovonlarning holiga voy!...»
Bu bobda Abdulloh ibn Amr, Oisha, Jobir, Jaz’ Az-Zubaydiyning o‘gli Abdulloh ibn Al-Horis, Muayqib, Xolid ibn Al-Valid, Shurohbil ibn Hasana, Amr ibn Al-Os va Yazid ibn Abu Sufyon (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyag qilishan. Abu Hurayraning hadisi hasan-sahih. Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning bunday deb aytganlari ham rivoyat qilinadi: «Do‘zax olovidan tovonlarning va oyoq taglarining holiga voy!» Bu hadisning fiqhiy hukmi ushbudir: Mahsi yoki qalin paypoq kiyilmagan yalang‘och oyoqqa mash tortmoq joiz emas.

32-BOB
MAVZU: TAHORAT A’ZOLARINI BIR MARTADAN YUVMOQ

42. Ibn Abbos (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bir marta-bir martadan (tahorat a’zolarini yuvib) tahorat oldilar».
Hadis tahorat a’zolarini bir martadan yuvish farz ekaniga dalolat qiladi. Ikki yoki uch marta yuvish farz bo‘lsa edi, Payg‘ambar (sallallohu alayhi va sallam) bir marta yuvish bilan qanoatlanmas edilar. An-Navaviy: «Tahorat a’zolarini bir martadan yuvish farz, uch martadan yuvish sunnat ekanligi borasida butun musulmonlar ittifoq qilishgan», deydi.
Bu bobda Umar, Burayda, Abu Rofi’ va Ibnul-Faqih (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilindi. Ibn Abbosning (keltirgan) hadisi ushbu bobda vorid bo‘lgan hadislarning eng hasan va eng sahihidir. Rishdiyn ibn Sa’d va boshqalar bu hadisni Ad-Dahhoq ibn Shurohbildan, Zayd ibn Aslamdan, uning otasidan, Umar ibn Al-Xattobdan rivoyat qilishgan: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bir martadan (tahorat a’zolarini yuvib) tahorat oldilar». Bu rivoyatning sihhatdan nasibi yo‘q. Sahih bo‘lgan rivoyat, Ibn Ajlon, Hishom ibn Sa’d, Sufyon As-Savriy va Abdulaziz ibn Muhammadning Zayd ibn Aslamdan, Ato ibn Yasardan, Ibn Abbosdan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan qilgan rivoyatlaridir.

33-BOB
MAVZU: TAHORAT A’ZOLARINI IKKI MARTADAN YUVMOQ

43. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam ikki martadan (tahorat a’zolarini yuvib) tahorat oldilar».
Bu bobda Jobirdan ham hadis rivoyat qilingan.
Bu hadis hasan-g‘arib.
Buni yolg‘iz Ibn Savbonning Abdulloh ibn Al-Fazldan qilgan rivoyati orqali bilamiz. Bu esa hasan-sahih bir isnod.
Hammom (ibn Horis), Omir Al-Ahvaldan, Atodan, Abu Hurayradan «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam uch martadan (tahorat a’zolarini yuvib) tahorat olganlar»ini rivoyat qiladi.

34-BOB
MAVZU: TAHORAT A’ZOLARINI UCH MARTADAN YUVMOQ

44. Hazrati Ali (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam uch martadan (tahorat a’zolarini) yuvib tahorat oldilar».
Bu bobda Usmon, Oisha, Ar-Rubayyi’, Ibn Umar, Abu Umoma, Abu Rofi’, Abdulloh ibn Amr, Muoviya, Abu Hurayra, Jobir, Abdulloh ibn Zayd va Ubay ibn Ka’b (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan. Alining hadisi bu bobdagi eng hasan va eng sahih hadisdir. Chunki, bu hadis Ali (roziyallohu anhu)dan mutaaddid vajhlardan rivoyat etilgan.
Ilm ahlining asosiy ko‘pchiligi nazdida amal shu hadis asosidadir: tahorat a’zolarini bir martadan yuvish kifoya, ikki marta yuvish afzal, va eng afzali uch martadan yuvmoqdirki, bundan o‘tadigani yo‘qdir.
Ibnul-Muborak aytadiki, «Tahoratda uch martadan ortiq yuvinsa, gunohkor bo‘ladi, deb qat’iy aytolmayman». Ahmad va Ishoq: «Faqat vasvasali (ikkilangan) kishi uch martadan ortiq yuvadi», deydilar.

35-BOB
MAVZU: TAHORAT A’ZOLARINI BIR MARTADAN, IKKI MARTADAN VA UCH MARTADAN YUVISH MUMKINLIGI

45. Sobit ibn Abu Safiyyadan rivoyat qilindi; dediki: Abu Ja’fardan: «Jobir senga Nabiy sallallohu alayhi va sallam bir martadan, ikki martadan, uch martadan (tahorat a’zolarini yuvib) tahorat oldilar, deb hadis aytganmidi?» deb so‘radim; «Ha!», dedi.

46. Vaki’ (roziyallohu anhu) Sobit ibn Abu Sufyon (roziyallohu anhu)dan ushbu hadisni rivoyat qilgan: Abu Ja’fardan: Jobir senga: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bir martadan (tahorat a’zolarini yuvib) tahorat oldilar» deb hadis aytganmi?», deb so‘radim; «Ha!», dedi.
Buni bizga Hannod va Qutayba so‘zlab berdilar va o‘zlariga esa Sobit ibn Abu Safiyyadan Vaki’ so‘zlaganini aytdilar. Bu hadis Shorikning hadisidan ko‘ra sahihroq. Chunki, bu Vaki’ning rivoyatiga o‘xshatib Sobitdan mutaaddid vajhlardan rivoyat qilingan: Shorik esa xatosi ko‘p kishidir. Sobit ibn Abu Safiyya - Abu Hamza As-Summoliydir.

36-BOB
MAVZU: TAHORAT OLGANDA A’ZOLARDAN BIRINI IKKI MARTA VA BIRINI UCH MARTA YUVMOQ

Abdulloh ibn Zayd (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam tahorat oldilar: yuzlarini uch marta yuvdilar, qo‘llarini ikki martadan yuvdilar, boshlariga mash tortdilar va oyoqlarini ikki martadan yuvdilar».
Bu hadis hasan-sahih.
Boshqa hadislarda «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam tahorat a’zolaridan birini bir marta, birini esa uch marta yuvib tahorat olganlar»i zikr qilingan, Ba’zi ilm ahli ushbuga ruxsat berishgan: Tahorat a’zolaridan birovini uch marta, birovini ikki marta yoki bir marta yuvib tahorat olishning zarari yo‘q, deb hisoblaydilar.

37-BOB
MAVZU: RASULULLOH SALLALLOHU ALAYHI VA SALLAM QANDAY TAHORAT OLGANLAR?

48. Abu Hayya (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u dedi: «Ali (roziyallohu anhu)ning tahorat olganini ko‘rdim: kaftlarini toki top-toza bo‘lgunicha yuvdi, keyin uch marta mazmaza qildi (og‘iz chayqadi), uch marta istinshoq qildi (burunga suv olib qoqdi), uch marta yuzlarini yuvdi, uch marta qo‘llarini (tirsaklari bilan qo‘shib) yuvdi, bir marta boshiga mash tortdi, keyin oyoqlarini to‘piqlari bilan yuvdi, keyin o‘rnidan turayotib tahoratdan ortgan suvni oldi, tik turib ichdi; keyin bunday dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning qanday tahorat olishlarini sizlarga ko‘rsatgim keldi».
Bu bobda Usmon, Abdulloh ibn Zayd, Ibn Abbos, Abdulloh ibn Amr, Ar-Rubayyi’, Abdulloh ibn Unays va Oisha (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.

49. Abdu Xayr (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: u Abu Hayyaning Hazrati Alidan rivoyat qilgan hadisini aynan naql etadi, faqat Abdu Xayr (hadis oxirida) bunday deydi: «Tahoratdan forig‘ bo‘lgach, tahoratdan ortgan suvdan kaftiga olib ichdi».
Abu Ishoq Al-Hamdoniy, Hazrati Alining bu hadisini, Abu Hayya, Abul-Xayr va Al-Horisning har bittasi orqali Hazrati Alidan rivoyat qilgan. Qudamo va yana boshqalar Xolid ibn Alqamadan, Abdu Xayrdan, Hazrati Ali (roziyallohu anhu)dan tahorat hadisini to‘liq matni bilan rivoyat qilishgan.
Bu hadis hasan-sahih,
(Shuba shu hadisni Xolid ibn Alqamadan rivoyat qiladi. Ammo hadisni rivoyat qilgan kishining ismi va otasining ismida yanglishgani uchun bunday deydi: «Molik ibn Urfutadan, Abdu Xayrdan, Hazrati Ali-dan...»
Abu Avonaning rivoyatida «Xolid ibn Alqamadan, Abdu Xayrdan, Hazrati Alidan» degani rivoyat qilinishi bilan birga, xuddi Shu’badek, u ham «Molik ibn Urfuta»dan degani alohida rivoyat qilingan. To‘g‘risi «Xolid ibn Alqama»dir.

38-BOB
MAVZU: TAHORATDAN KEYIN ETAKKA (ICH KIYIMGA) SUV SEPMOQ

50. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Jabroil (alayhissalom) oldimga keldi va dedi: «Yo Muhammad! Tahorat olganingda suv sep!»
Qozi Abu Bakr ibn Al-Arabiy, Termiziy asarlariga yozgan «Oridat ul-ahvaziy», nomli sharhida bunday deydi: «Ulamoi kirom bu hadisning sharhida to‘rt xil qavlga ega bo‘lishgan:
1.Birinchi qavlga ko‘ra hadisning ma’nosi bunday: tahorat olayotganda suvni yuviladigan a’zoning ustiga quy va yuvilishi kerak bo‘lgan a’zoni mash qilish bilan kifoyalanma.
2.Artish va silkitish bilan tahorat a’zosini qurit.
3.Tosh bilan poklangan kishi tahorat olayotgan paytda suv bilan tozalanmog‘i lozim.
4.3akaridan tomchi tomdimi-tommadimi, degan vasvasani ketkazish uchun etagiga (ich kiyimiga) ozgina suv sepishi lozim». Hadisda qo‘llangan «fanzih» iborasi shu to‘rt ma’noda kelganligi ehtimol. Al-Xattobiy «Ma’olim-us-sunan» asarida, bu ibora shu o‘rinda suv bilan istinjo qilish ma’nosida kelganini aytadi. Ammo shaytonning vasvasasini ketkazish uchun etakka suv sepiladi, deb ta’vil qilish ham mumkin ekanligini bildiradi. An-Navaviy, bu o‘rinda ikkinchi ma’no, ya’ni, etakka suv sepish lozim, degan ma’no qasd qilinganini, hammaning qavli sifatida zikr qilgan. Termiziyning sharhlovchisi Shayx Muborakfuriy ham shu fikrni ustun qo‘yadi va bunday deydi: «Haqiqat shuki, bu hadisda vorid bo‘lgan «intizah» deyilishidan murod, zakaridan suv tomdi, degan vasvasani haydash uchun tahoratdan keyin etakka (ich kiyimga) bir oz suv sepishdir. Chunonchi, bu bobda rivoyat qylingan hadislarning ko‘pidagi lafzlar shunga dalolat qiladi».
Bu hadis g‘arib. Muhammad (Al-Buxoriy)dan eshitdim, dediki, «Hasan ibn Al-Hoshimiyning hadisi munkardir (rad qilingandir)».
Bu bobda Abul-Hakam ibn Sufyon, Ibn Abbos, Zayd ibn Horisa, Abu Sa’id Al-Xudriy (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan. Ba’zi muhaddislar Sufyon ibn Al-Hakam ibn Sufyon, deyishib, bu hadisda chalkashlikka tushganlar.

39-BOB
MAVZU: TAHORATNI MUKAMMAL OLMOQ

51. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Alloh xatolarni nima bilan yuvmog‘ini va darajalarni nima bilan yuksaltirmog‘ini sizlarga xabar qilayinmi?». Aytishdi: «Ha, yo Rasululloh! (xabar qiling!)». Dedilarki, «Qiyinchiliklarga qaramay tahoratni to‘liq olmoq, masjidlar sari qadamni ko‘paytirmoq, namozdan keyin namozni kutmoq; mana, sizlar uchun ribot (bog‘liqlik, Haq yo‘lidagi doimiy jihod) ana shudir!»

52. Qutayba xuddi shu hadisni bizga Abdulaziz ibn Muhammaddan, Al-A’lodan, uning otasidan, Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan aynan aytib berdi va o‘z hadisida: «Mana, ribot ana shudir; mana, ribot ana shudir; mana, ribot ana shudir», deb uch marta aytdi.
Bu bobda (Hazrati) Ali, Abdulloh ibn Amr, Ibn Abbos, Obida - uni Ubayda ham deyishadi - ibn Amr, Oisha, Abdurrahmon ibn Ois Al-Hadramiy va Anas (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan. Abu Hurayraning bu bobdagi hadisi hasan-sahih. Al-A’lo ibn Abdurrahmon, bu - Ya’qub Al-Juhaniy Al-Huroiyning o‘g‘li bo‘lib, u muhaddislar nazdida siqa (so‘zi ishonchli)dir.