108-BOB
MAVZU: NAMOZGA QOMAT AYTILSA-YU, BIRORTANGIZ HOJATXONAGA BORISH EHTIYOJINI TUYSA, AVVAL HOJATGA BORSIN

142. Abdulloh ibn Arqom (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi. Urva aytadiki, «Namozga qomat aytildi, qavmning imomi bo‘lgan Abdulloh ibn Al-Arqom bir kishining qo‘lidan ushlab, imomlikka o‘tkazdi va dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan eshitganman, aytganlarki, «Namozga qomat aytilsa-yu, birortangiz hojatga borish ehtiyojini sezsa, avval hojatga borsin», dedilar.
Bu bobda Oisha, Abu Hurayra, Savbon va Abu Umoma (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.
Abdulloh ibi Al-Arqomning hadisi hasan-sahih. Molik ibn Anas, Yahyo ibn Sa’id Al-Qatton va hadis hofizlari (yod biluvchilari)dan bittadan ko‘p kishilar bu hadisni xuddi shu yo‘sin Hishom ibn Urvadan, uning otasidan, Abdulloh ibn Al-Arqomdan rivoyat qildilar.
Vuhaib va yana boshqalar Hishom ibn Urvadan, uning otasidan, bir kishidan, Abdulloh ibn Al-Arqomdan rivoyat qiladilar.
Payg‘ambar satlallohu alayhi va satlamning sahobalaridan va tobi’iyndan mutaaddid kishilarning qavli shudir. Ahmad va Ishoq shu qavlga ega bo‘lib, bunday deydilar: «Ozgina bo‘lsa ham kichik yoki katta qazoi hojatga ehtiyoj sezsa, namozni boshlamaydi. Ammo namozga kirishganidan keyin his etsa, to fikrini mashg‘ul qilmagunicha namozdan chiqmaydi».
Ba’zi ilm ahlining fikriga ko‘ra, kichik yoki katta qazoi hojat qilishga ehtiyojmand bo‘lsa, ahvol fikrini mashg‘ul qiladigan darajada bo‘lmasa, namozini o‘qib olishi mumkin (ya’ni, shu holatda namozni boshlamog‘ida yoki namozda turgan bo‘lsa, uni davom ettirmog‘ida zarar yo‘q, deb hisoblaydilar).*
* Hanafiy mazhabidagilar uchun: tang holda namoz o‘kish halol bo‘lmaydi.

109-BOB
MAVZU: IFLOS JOYNI BOSGANDA POKLANISH LOZIMLIGI

143. Abdurrahmon ibn Avf farzandining onasidan (ya’ni undan farzand ko‘rgan joriyasidan) rivoyat qilindi; aytdi: «Ummu Salama (roziyallohu aiho)ga dedimki, «Men etagi uzun va (ba’zan) iflos joyni bosib yuradigan bir ayolman-ku?..». Shunda (Ummu Salama) aytdiki, «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Etakni keyingi (toza) yer poklaydi», dedilar.
Bu bobda Abdulloh ibn Mas’ud (roziyallohu anhu)dan ham hadis rivoyat qilindi, u kishi aytadiki, «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan birga bo‘lar edik va notoza yerni bosganda yuvinmas edik».
Bu, ilm ahlidan bittadan ko‘p kishinish qavlidir. Aytadilarki, «Kishi iflos joyni bosganida oyog‘ini yuvishi lozim bo‘lmaydi, ammo ifloslik ho‘l bo‘lsa, unda bulg‘angan joyini yuvadi».
Abdulloh ibn Al-Muborak shu hadisni Molik ibn Anasdan, Muhammad ibn Ibrohimdan, Hud ibn Abdurrahmon ibn Avfning farzand ko‘rgan joriyasidan, Ummu Salamadan rivoyat qiladi. Bu o‘rinda yanglishlik bor. Chunki Abdurahmon ibn Avfning Hud degan o‘g‘li yo‘q. Faqatgina: «Ibrohim ibn Abdurrahmon ibn Avfning undan farzand ko‘rgan joriyasidan, Ummu Salamadan» degan tarzida bo‘lishi kerak. To‘g‘ri ifoda ana shu.

110-BOB
MAVZU: TAYAMMUM

144. Ammor ibn Yosir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam unga yuziga va ikki qo‘liga tayammum qilmoqni buyurdilar».
Bu bobda Oisha va Ibn Abbos (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilindi. Ammor (roziyallohu anhu)ning hadisi hasan-sahih. Bu hadis Ammordan bir qancha vajhlardan rivoyat qilingan.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan mutaaddid ilm ahlining qavli shudir. Hazrati Ali, Ammor va ibn Abbos (roziyallohu anhum) ana shulardandir. Tobi’iyndan oralarida Ash-Sha’biy, Ato va Makhul ham bor bo‘lgan mutaaddid kishilar shunga qaror berishgan. Aytadilarki, «Tayammum - yuzga va ikki qo‘lga mash qilishi uchun (toza tuproqqa) bir urishdir, (ya’ni, bir marta (tbza tuproqqa qo‘l) urish bilan yuzga va ikki qo‘lga mash qilishdan iboratdir)».
Ahmad va Ishoqning qavli shudir.
Ibn Umar, Jobir, Ibrohim va Al-Hasan singari ba’zi ilm ahllari bunday deydilar: «Tayammum - yuzga mash qilish uchun (qo‘lni tuproqqa) bir urish va ikki qo‘lni tirsaklargacha mash qilish uchun (ikkinchi) bir urishdan iborat». Sufyon As-Savriy, Molik, Ibnul-Muborak va Shofi’iy shu qavlga ega bo‘lishgan.
Ammorning: «Yuziga va ikki qo‘liga tayammum qilmoq» degan hadisi u kishidan bir qancha vajhlardan rivoyat qilingan.
Ammordan. mana bunday deganlari ham rivoyat qilinadi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan birgalikda o‘muzlargacha va qo‘ltiqlargacha (mash tortib) tayammum qildik». Ayrim muhaddislar, Ammordan «o‘muzlar va qo‘ltiqlar» hadisi rivoyat qilingach, «yuziga va ikki qo‘liga tayammum qilmoq» borasidagi Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilingan hadisning zaif ekanligini qayd etishgan.
Ishoq ibn Ibrohim ibn Mahlad Al-Hanzaliy aytadiki, «Tayammum yuz va ikki qo‘lga mash qilishdan iborat ekanligi borasidagi Ammorning hadisi hasan-sahih. «O’muzlar va qo‘ltiq ostlari» degan hadis esa «yuz va ikki qo‘l» hadisiga qarshi emas. Chunki Ammor tayammumda o‘muzlargacha va qo‘ltiqlargacha mash tortish» kerakligini Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam buyurganlar, deb aytayotgani yo‘q, faqat «biz shunday qildik» deyayotir, xolos. Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan so‘ralganida, u zot yuzga va ikki qo‘lga mash qilishni buyurganlar va u ham Rasululloh sallallohu alayhi va sallam o‘ziga o‘rgatganlaridek, yuz va ikki qo‘lga mash tortish, deb qaror qilgan. Buning dalili ushbudir: Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning vafotlaridan keyin u kishi «yuz va ikki qo‘lga mash tortish» deb fatvo bergan, Bu fatvo, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam u kishiga yuz va ikki qo‘lga mash tortish deb ta’lim qilganlarini va u kishi, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan o‘rgangan masala ustida qaror qilganini ko‘rsatadi.
Abu Zur’a Ubaydulloh ibn Abdulkarimdan bunday deb naql qilganini eshitdim: «Ushbu uch kishidan: Ali ibn Al-Madaniy, Ibn-ush-Shozakuniy va Amr ibn Ali Al-Fallosdan ham ko‘ra xotirasi kuchliroq kishini ko‘rmadim».
Abu Zur’a aytadiki, «Affon ibn Muslim, Amr ibn Ati Al-Fallosdan hadis rivoyat qilgan».

145. Ibn Abbos (roziyallohu anhu) dan rivoyat qilindi, u kishidan tayammum borasida, so‘raldi. Shunda aytdiki, «Alloh taolo O’z Kitobi (Qur’oni Karim)da tahoratni zikr etib, «yuzlaringizni va qo‘llaringizni tirsaklari bilan qo‘shib yuvingizlar» deb marhamat qiladi. Tayammumda esa: «Yuzlaringizni va qo‘llaringizii mash qilingizlar» deb marhamat qiladi. Va yana: «O’g‘rilik qilgan erkak va ayollarning qo‘llarini kesingizlar!» deb buyuradi. Chunonchi, qo‘llarning bilakdan kesilmog‘i (ya’ni, panjalar kesilmog‘i) sunnat edi. Demak, bu, ya’ni tayammumdagi murod - yuzlar va qo‘llardir».
Bu hadis hasan-g‘arib-sahih.

111-BOB
MAVZU: JUNUBLIKDAN TASHQARI HAR QANDAY HOLATDA QUR’ON O’QILADI

146. Hazrati Ali (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam junublikdan tashqari har qanday holatda bizga Qur’on o‘qitar edilar».
Hazrati Alining bu hadisi hasan-sahih. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan bittadan ko‘p ilm ahllarining qavli shudir. Aytadilarki, «Kishi tahoratsiz holda Qur’on o‘qishi mumkin, ammo Qur’onni yuzidan (kitobdan) faqatgina pok (tahoratli) holatdagina o‘qiydi.*
Sufyon As-Savriy, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shudir.
*«Ahli sunnat val-jamoat aqoidi» kitobida, Qur’oni Karimni tahoratsiz holda yoddan o‘qish mumkin, deyilsa-da, odobi Islomiyaga xilof ish qilgan bo‘ladi, deb uqtiriladi. (Mutarjim izohi).

112-BOB
MAVZU: SIYDIK YERGA SINGMOG’I

147. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u kishi aytdi: «Bir a’robiy (badaviy) masjidga kirib keldi. Nabiy sallallohu alayhi va sallam o‘tirgan edilar. U namoz o‘qidi. Namozdan forig‘ bo‘lgach, «Yo Allohim! Meni va Muhammadni rahmat qil! Biz bilan birga boshqa hech kimga rahmat qilma!» dedi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam unga qayrilib: «Juda qattiq ketding!» dedilar. So‘ng a’robiy (o‘rnidan turib) masjid(ning bir chekkasi)ga siydi. Odamlar (darg‘azab bo‘lib) uning boshiga to‘planishdi. Shunda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «(Indamangizlar). Siydigi ustidan bir chelak suv quyingizlar» dedilar. So‘ng aytdilarki, «Sizlar faqat osonlashtirguvchi qilib yuborilgansizlar, qiyinlashtirguvchi qilib yuborilganingiz yo‘q!»

148. Sa’id, Sufyondan, Yahyo ibn Sa’iddan, Anas ibn Molikdan shu hadisning o‘zini rivoyat qilgan.
Bu bobda Abdulloh ibn Mas’ud, Ibn Abbos, Vasila ibn Al-Asqodan bittadan hadis rivoyat qilindi.
Bu hadis hasan-sahih.
Ba’zi ilm ahlining nazdida amal shu hadis asosidadir. Ahmad va Ishoqning qavli shudir.
Yunus ushbu hadisni Az-Zuhriydan, Ubaydulloh ibn Abdullohdan, Abu Hurayradan rivoyat qiladi.

RASULULLOH SALLALLOHU ALAYHI VA SALLAMDAN RIVOYAT QILINADI

113-BOB
MAVZU: NAMOZ VAQTLARI

149. Ibn Abbos (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Jabroil alayhissalom Baytulloh yonida menga ikki marta imomlik qildi. Birinchi martasida peshin namozini har narsaning soyasi butkul qisqarib, uzaya boshlagan paytda o‘qib berdi. Keyin asr namozini hamma narsaning soyasi o‘z bo‘yi barobar cho‘zilgan vaqtda o‘qib berdi. Keyin shom namozini ayni quyosh botgan va ro‘zadorlar og‘iz ochadigan paytda o‘qib berdi. Keyin xufton namozini shafaq yo‘qolgan vaqtda o‘qib berdi. Keyin bomdod namozini ayni tong otgan va ro‘zador kishining (saharlik vaqti tugab) taom yeyishi harom qilingan vaqtda o‘qib berdi. Ikkinchi martasida, peshin namozini hamma narsaning soyasi o‘z bo‘yi barobar cho‘zilgan va kechagi asr vaqti kirgan vaqtda o‘qib berdi. Keyin asr namozini hamma narsaning soyasi o‘zidan ikki barobar cho‘zilgan vaqtda o‘qib berdi. Keyin shom namozini ayni avvalgi vaqtida o‘qib berdi. Keyin xufton namozini kechaning uchdan bir qismi o‘tib, shu qismning oxirrog‘ida o‘qib berdi. Keyin bomdod namozini ayni tong oqargan vaqtda o‘qib berdi. Keyin Jabroil menga o‘girilib aytdiki, «Yo Muhammad! Sendan oldin o‘tgan payg‘ambarlarning (namoz) vaqti ana shudir, ana shu ikki vaqtning orasidir».
Ibnul-Arabiy, «Oridat-ul-ahvaziy» nomli Termiziy kitobiga bitilgan sharhida: «Sendan oldin o‘tgan payg‘ambarlarning (namoz) vaqti ana shudir...» jumlasini bunday izohlaydi: «Bu so‘z zohiriy jihatdan bu namozlar shu vaqtlarda boshqa payg‘ambarlar uchun mashru’ ekanligini ifodalaydi. Holbuki, bu namozlar shu vaqtlarda faqatgina bu ummatga xos qilingan. Bu holatda ko‘zda tutilgan ma’no ushbudir: Bu namozlar senga keng va ikki vaqt orasida chegarali qilib mashru’ etib berilganidek, sendan oldingi payg‘ambarlarga ham shunday qilib belgilab berilgan edi...»
Bu bobda Abu Hurayra, Burayda, Abu Muso, Abu Mas’ud Al-Ansoriy, Abu Sa’id, Jobir, Amr ibn Hazm, Al-Barro va Anas (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.

150. Jobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Jabroil menga imomlik qildi...» (Roviy) Ibn Abbosning hadisini aynan ma’nosi bilan naql etadi, lekin «kechagi asr vaqti kirgan vaqtda»degan jumlani zikr qilmaydi.
Bu hadis hasan-sahih-g‘arib.
Ibn Abbosning hadisi esa hasan-sahih.
Muhammad al-Buxoriy aytadiki, «Namoz vaqtlari borasida vorid bo‘lgan hadislarning eng sahihi Jobirning Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan hadisidir».
Jobirning namoz vaqtlari haqidagi hadisini Ato ibn Abi Raboh, yana Amr ibn Dinor va Abuz-Zubayr, Vahts ibn Kaysonning Jobirdan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan qilgan rivoyatiga yaqinlashtirib, Jobir ibn Abdullohning o‘zidan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan.

114-BOB
MAVZU: O’TGAN MASALA (YA’NI NAMOZ VAQTLARI)

151. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; dediki; «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Namoz vaqtlarining boshlanish va tugash muddatlari bor. Peshin namozining boshlanish vaqti quyoshning og‘ishidir va tugash vaqti asr vaqtining kirishidir. Asr namozining boshlanishi o‘z vaqti kirishidir va tugash vaqti quyoshning sarg‘ayishidir. Shom namozining boshlanish vaqti quyoshning botishidir va tugash vaqti ufqning yo‘qolishidir. Xufton namozining boshlanish vaqti ufq yo‘qolganidan so‘ngdir va tugash vaqti kechaning yarim bo‘lishidir. Bomdod namozining boshlanish vaqti tong otishidir, tugash vaqti esa quyoshning chiqishidir».
Xufton namozi vaqtini yarim kechagacha cho‘zish ixtiyoriydir. Xuftonning joiz vaqti esa to ikkinchi tong, ya’ni subhi kozibdan (yolg‘on tongdan) o‘tib, subhi sodiqqacha cho‘ziladi. Abu Qatoda (roziyallohu anhu)dan bu fikrni tayin etadigan hadis rivoyat qilingan
Bu bobda Abdulloh ibn Amrdan hadis rivoyat qilingan. Muhammad (Al-Buxoriy)dan eshitdim, aytdiki, «Namoz vaqtlari borasida Al-A’mashning Mujohiddan qilgan rivoyati Muhammad ibn Fuzaylning Al-A’mashdan qilgan rivoyatidan ko‘ra sahihroqdir».
Hannod bizga Abu Usomadan, Abu Ishoq Al-Fazoriydan, Al-A’mashdan, Mujohiddan naql etib, yetkazdi: «Namoz vaqtlarining boshlanish va tugash muddatlari bor, deyilar edi» dedi va Muhammad ibn Fuzaylning Al-A’mashdan rivoyat qilgan hadisini taqriban shu ma’nosi bilan zikr qildi.

115-BOB
MAVZU: O’TGAN MASALA ( NAMOZ VAQTLARI)

152. Burayda (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u dedi: «Bir kishi Nabiy sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga kelib, namoz vaqtlari (haqida) savol berdi. Shunda (Rasululloh): «Bizlar bilan qolib namozlarni birga o‘qi, inshaalloh (ko‘rib, bilib olasan)!» dedilar. Va Bilolga buyurdilar, tong otishi bilan u azon aytdi. (Va bomdod namozini o‘qib berdilar). Keyin unga buyurdilar, quyosh tikkadan og‘ishi bilan u azon aytdi va Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam peshin namozini o‘qib berdilar. Keyin unga buyurdilar, u azon aytdi, quyosh hali oppoq va (ancha) tepada ekanida asr namozini o‘qib berdilar. Keyin quyosh botishi bilan shom namoziga buyurdilar. Shundan so‘ng xufton namoziga amr qildilar, shafaq yo‘qolishi bilan u (Bilol) azon aytdi. Keyin ertangi namozlarni unga buyurdilar va bomdod namozida atrofning oqarmog‘ini (tong yorug‘i paydo bo‘lishini) kutdi. Keyin peshin namozini buyurdilar va (Bilol) havoning salqinlashmog‘ini kutdi. Keyin asr namozini buyurdilar va quyosh so‘nggi vaqtda bo‘ladigan joyning ustida (ufqdan teparoqda) turganida u azon aytdi. Keyin unga buyurdilar, shom namozini shafaq yo‘qolishiga ozgina vaqt qolguncha kechiktirdi. Keyin xufton namozini buyurdilar va u kechaning uchdan biri o‘tganda azon aytdi. So‘ngra: «Namoz vaqtlarini so‘ragan kishi qani? dedilar. U kishi: «Menman», dedi. Shunda (Rasuli akram sallallohu alayhi va sallam) aytdilar: «Namoz vaqtlari ana shu ikki vaqtning orasidir!»