Abdurauf Fitratning bu asari 1992 yilda «Muxtasar islom tarixi» nomi bilan «Nur» ijodiy ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi tomonidan nashr ettirilgan va kitobxonlarda katta qiziqish uyg‘otgan edi. Keyingi yillarda bu asarga yana talab ko‘payganligini hisobga olib, bu navbat uni «Is-lom tarixining qisqacha bayoni» deb keng izohlar bilan ta’minlagan holda nashr etmoqdamiz.

MUNDARIJA

Hamidulla Boltaboev. Fitrat risolasi haqida
Tarix ta’rifi
Tarix taqsimi

Birinchi qism. Saodat davri

Rum va Eronning Islomdan avvalgi ahvoli
Arab yarim oroli va u yerdagi xalqning ahvoli
Hazrati Rasuli ‘alayhissalomnish dunyoga kelishlari
Hazrati Payg‘ambarning tarbiyalari
Payg‘ambarning uylanishlari
Vahiyning kelishi
Hazrati Hamza va hazrati Umarning musulmon bo‘lishlari
Payg‘ambar yoronlarining Habashga kelishlari
Xadicha va Abu Tolibning vafotlari va munosabatlarning uzilishi
Makkadan Madinaga hijrat
Masjid quritashi va qiblaning tayin bo‘lishi
Jihodga buyurish
Badr g‘azoti
Uhud g‘azoti
Handaq g‘azoti
Hudaybiyah sulhi
Xaybar g‘azoti
Hazratning elchilar jo‘natishlari
Makkaning olinishi
Hunayn g‘azoti
Tabuq g‘azoti
Vidolashuv haji
Payg‘ambar ‘alayhissalomning dunyodan o‘tshnlari
Payg‘ambar ‘alayhissalomning sifatlari
Payg‘ambar ‘alayhissalomning xotinlari va farzandlari

Ikkinchi qism. Birinchi to‘rt asl xalifalar

Hazrati Abu Bakr xalifaligi
Qur’onning jam bo‘lishi
Iroq va Suriyaning fath etilishi
Hazrati Abu Bakrning fazitatlari
Hazrati Umar xalifaligi va Eron janglari
Shom va Kuddusning fath etilishi
Misr fathi
Tarixni belgilash
Hazrati Umarning shahid bo‘lishlari
Hazrati Umarning fazilatlari
Hazrati Usmonning xalifaligi
Fathlar
Dengiz jangi
Fitna zohir bo‘lishi va hazrati Usmonning o‘llirilishi
Hazrati Alining xalifaligi va Jamal jangi
Siffin jangi
Hakamlarning tayin qilinishi
Xorijiylarning paydo bo‘lishi va hazrati Alining o‘ldirilishi
Imom Hasan

Uchinchi qism. Ummaviylar va abbosiylar

Ummaviylar xalifaligi
Muoviya binni Abu Sufyon
Yazid va Karbalo hodisasi
Valid binni Abdul-malik
Andalus fathi
Marvon binni Muhammad va ummaviylar davlatining zavoli
Abbosiylar xalifaligi
Xorun ar-Rashid
Ma’mun
Al-Musta’sim Billo va abbosiylar davlatining zavoli
Andalusdagi ummaviylar davlati
Andalus musulmonlarining oqibat ahvoli

Asror Samad. Muharrir ilovasi

Fitrat risolasi haqida

Yigirmanchi asrdagi ayrim hujjat va xotiranomalarning guvohlik berishiga ko‘ra, Abdurauf Fitrat Istambuldan qaytgach (1914), usuli jadida va madrasalar tashkil etib, uning o‘zi bu ilmgohlarda turkiy va forsiy adabiyotlar tarixi, islomshunoslik va sharq tillaridan saboq o‘qigan. «Muxtasar Islom tarixi» ana shu ilmgohlar talabalari uchun qo‘llanma tarzida yozilgan edi. Uslubning soddaligidan va nahviy (stilistik) qurilishi jihatidan bu qo‘llanma Fitrat ma’ruzalarining matni ekani ham ayondir. Asardaga voqea tasvirining notugalligidan anglash mumkinki, bu manba asarning to‘la matni emas. Shunday ekan, uning lavomi bo‘lishi tabiiy. Biroq manba saqlanayotgap mahkama xodimlarining qaydlariga ko‘ra, asarning tugal nusxasi shudir. Tarjimaga 1915 (hijriy 1333) Gazarov matbaasida chop etilgan, «Imperatorskiy istoricheskiy Moskovskiy muzey» (Moskva imperatorlik tarix muzeyi)da XY 28411 raqami bilan saqlanayotgan nashr asos qilib olindi.
Ayni davrda Fitrat bilan barobar Mahmudxo‘ja Behbudiy (1914), Shokir Sulaymon (1918) kabi aliblar ham «Qisqa Islom tarixi» tuzganlari manbalarla qayl etilgan. Biroq Fitratning asari voqealarning aniq, jonli ifodasi, millatparvarlik ruhi tasvir qatiga singlirilgani va xolis yozilgani bilan ularlan farqlanadn (diniy islohlarni qo‘llashda dabdabali usul va sun’iy iltifot sezilmaydi). Hozirda kitobxonlar orasida tarqalgan Alixonto‘ra Shokirxo‘ja o‘g‘li Sog‘uniyning «Tarixi Muhammadiya» kitobidan va Bilkiz Aladdinning «Muhammad tarixi» va boshqa shu xildagi asarlar bilan chog‘ishtirilganda Fitratdagi chuqur professionalizmni anglash qiyin emas.
Islom tarixini Ovrupo nazaridan kuzatgan olim va adiblar — O.G.Bol’shakovning «Xalifalik tarixi», L.I.Klimovichning «Qur’on haqida kitob», V.Panova va Yu.Vaxtinning «Muhammad hayoti»ni e’tiqod va ixlos jihatidan Fitrat asariga chog‘ishtirishga hojat qolmaydi.

Hamidulla Boltaboev,
filologiya fanlari doktori, professor.

Bismillahir rohmanir rohiym.

MUQADDIMA

Tarix ta’rifi

Tarix millatlarning o‘tmishini, taraqqiyotini hamda tanazzulining sabablarini o‘rgatuvchi fandir.

Tarix taqsimi

Tarix ikki qismdan iborat: umumiy tarix va xususiy tarix. Barcha millat va jamiyatlarning axvolini bayon qiladshan soha umumiy tarix, deb ataladi. Xususiy tarix birgina millat va birgina jamiyatning tarixini yoritadi. Islom tarixi ham xususiy tarix jumlasiga kiradi; binobarin, Islom tarixi Hazrati Payg‘ambar (s.a.v.)ning dunyoga kelishlaridan va Islom dinining dunyoga tarqalishidan bahs qilib, Islom olamining taraqqiyotini tushuntirib beradi. Islom tarixini bilish barcha musulmonlar uchun farzdir.

Rum va Eronning Islomdan avvalgi ahvoli

Isoviy (xristian) dini tarixining besh yuzinchi yillari dunyoda ikki ulug‘ davlat mavjud bo‘lib, bularning birini Rum va ikkinchisini Eron, der edilar. Bu ikki davlat podshohlaridan biri doimo ikkinchisining ustiga lashkar tortib, o‘rtada uzoq davom etgan janglar bo‘lar edi. Natijada ikki tomon ham holdan toyar, ikkovi ikki tomonga chekingan holda yana lashkar to‘plar, xalqning hisobiga pul to‘plab, yana yangitdan jangga hozirlik ko‘rar edilar. Jabr-zulm ostida qolgan bu mamlakatlarning xalqlari bot-bot isyon ko‘tarar, turli diniy ixtiloflar bahonasida podshohlarini ag‘darib tashlash qasdida bo‘lar, xullas, fisq-fujur, axloqsizlik, zo‘ravonlik va bosqinlar bu yurtlarda keng tarqalgan edi. Natija o‘laroq, bu yurtlar kundan kunga xarob ahvolga kelib, xalqning soni kamayib borardi.

Arab yarim oroli va u yerdagi xalqning ahvoli

Bu ikki mamlakatning janub tarafida boshqa bir qit’a bor edi; uni Arab yarim oroli (Jaziratul-arab), deb ataganlar. Bu yerning xalqi asosan arablardan tashkil topgan. Arab yarim oroli Rum va Eron yurtlari kabi obod emas, balki ko‘p yerlari qumlikdan iborat bo‘lib, ba’zi qit’alardagina obod manzillar mavjud edi. Bu qit’alardan eng mashhuri va muboragi Hijozdir, chunki bu qit’ada Makka bilan Madina joylashgan. Xaritaga qarasangiz ko‘rasizki, Hijoz qit’asining bir tarafi Qizil dengiz va boshqa bir tarafi cho‘ldir. Bu joylarni Rum va Eron davlatlari egallay olmaganlar. Bu yerda yashovchi xalqlar Rum va Eron kabi o‘z hukumatlariga ega bo‘lmay, qabila-qabila, ya’ni to‘p-to‘p bo‘lib yashaganlar. Har bir qabilaning o‘z sardori bo‘lgan.
Barcha arablar johil va badaviy (sahroyi) bo‘lganlar. Cho‘ponlik va qaroqchilik bilan kun ko‘rganlar. Biron yil bo‘lmaganki, bir qabila ikkinchisiga hujum qilmagan, o‘rtada qon to‘kilmagan bo‘lsin. Barcha qabilalarning diii butarastlik edi. Makka shahridagi Ka’ba xonasida 360 but (sanam) o‘rnatilgan bo‘lib, har bir qabila o‘ziga tegishli butga sig‘inar edi. Qimorbozlik va sharobxo‘rlik ularning ko‘ngil ochar ishlari bo‘lgan. Agar ularniig xotinlari qiz tug‘sa, or qilib, begunoh go‘daklarii tiriklayin yerga ko‘mar edilar. Xullas, na faqat Rum va Eron yoki Arab yarim orolidagi qabilalar, balki butun olam davlatlari xarob ahvolga kelgan edi. Buyuk Hazrati Parvardigor bu dunyoning xarobaliklarini xohlamas edi, shuning uchun bot-bot payg‘ambarlar tayin qilib, ular orqali pand-nasihatlar qilardi. Alloh taolo juda ko‘p payg‘ambarlar yuborgandan so‘ng, endi haqdin bilan oxirgi payg‘ambarni yuborishga qaror qildi, ammo oxir zamon payg‘ambarini Rum va Eron kabi buyuk davlatlardan tanlamadi, chunki bu davlatlardagi odamlar ko‘p beaxloq, beandisha va beg‘ayrat bo‘lib ketgan edilar. Ammo Arab yarim orolidagi Hijoz arablari Rum va Eron podshohlariga hech vaqt tobe’ bo‘lmagan va u mamlakatlarning xalqlari bilan bordi-keldi qilmagan edilar; harholda axloqda ulardan mumtozroq edilar. Ularning xislatlaridan ba’zilari shuki, ular musofirparvar, rostso‘z, g‘ayratli, so‘zamol va shoirlik iqtidoriga ega edilar. Binobarin, Xudoyi taolo u buyuk Payg‘ambarni arab qavmidan tayin qildiki, ul janob bizning Payg‘ambarimiz Muhammad ‘alayhissalom bo‘ldilar.

Hazrati Rasuli akram ‘alayhissalomning dunyoga kelishlari

Yuqorida aytdikkim. arablar qabila-qabila bo‘lib yashaganlar. Hijoz arablari ham shu kabi bir necha qabiladan tarkib bo‘lgan. Ularning ichida eng ulug‘ va e’tiborlisi Quraysh qabilasidirki, zero Ka’baga xizmat qilish ularning qo‘lida edi. Quraysh qabilasining bir sardori bo‘lib, uni Abdul-Mutallib, deb atashgan, uning Abdulloh ismli o‘g‘li bo‘lib, Abdul-Mutallib bu o‘g‘lini boshqalaridan ko‘proq yaxshi ko‘rardilar. Omina ismli arab qizini nikohlab berdilar. Oradan yetti oy o‘tgach, Abdulloh savdogarlik vajhidan Madinaga borib, u yerda vafot etadilar. Yana ikki oydan so‘ng, isoviy sananing 570  yili, Rab’ul-avval oyining 12-sida, dushanba kuni Allohning rahmati bilan bizning payg‘ambarimiz Muhammad ‘alayhissalom binni Abdulloh Makka shahrida Ominadan dunyoga keldilar.

Hazrati Payg‘ambarning tarbiyalari

Demak, yuqorida aytganimizdek, Payg‘ambarimiz dunyoga yetim keldilar, otalari olamdan o‘tgan edilar. Bobolari Abdul-Mutallib ul hazratning tarbiyalarini o‘z zimmalariga oldilar. Makka xalqining bir yaxshi odati bor edikim, yangi tug‘ilgan go‘daklarni sahroyi enagalarga berib, shahar tashqarisiga chiqarib yuborar edilar. Abdul-Mutallib ham ul hazratni Halima ismli doyaga berib, shahardan tashqariga chiqarib yubordilar. Halima bir yil ul hazratni tarbiya qildi, so‘ngra qaytarib topshirdi.
Hazrat olti yoshga to‘lganlarida onalari vafot qildilar, sakkiz yoshda ekanliklarida bobolari ham vafot etdilar. Amakilari Abu Tolib ul hazratni o‘z tarbiyalariga oldilar. O’n uch yoshga to‘lganlarida Abu Tolib bilan Shom shahri tomon yo‘lga otlandilar. Yo‘lning yarmida Buhayro ismli bir nasroniy rohib ul hazratni ko‘rib, u kishining ba’zi alomatlaridan Payg‘ambari oxir zamon ekanlarin payqadi va Abu Tolibga: "Bu yigitni Shomda yahudiylar tanib qolib, zarar yetkazinglari mumkin", dedi. Abu Tolib Buhayroning so‘ziga kirib, Makkaga qaytib ketdilar.

Payg‘ambarning uylanishlari

Hazratning axloq va odoblari bisyor maqbul va komil bo‘lgan; hech vaqt yolg‘on gapirmaganlar, hech kimga xiyonat qilmaganlar, noinsoflik, muruvvatsizlik va behayolikdan yiroq edilar. Binobarin, hazratning e’tiborlari ortib, kundan kunga ziyoda bo‘lgan. Makka xalqi ul zotni Muhammad Amin, deb atadi. Hazrat yigirma to‘rt yoshga to‘lganlarida makkalik Xadicha ismli moldor ayol u kishiga molini berib, Shomga yubordilar. Bu daf’a ham yo‘lning yarmida Nasturo ismli bir nasroniy rohibi u kishini ko‘rib, Shom safarini man’ qildi. Shul sababli mollarini o‘sha yerda katta foyda evaziga sotdilar va qaytib ketdilar. Xadicha ul hazratdan juda mamnun bo‘ldilar. Yigirma besh yoshda ekanliklarida Xadichani o‘z nikohlariga oldilar.

Vahiyning kelishi

Yuqorida biz hazratning odob-axloqlari haqida gapirib o‘ttan edik, hazratning yana bir xislatlari shundan iborat ediki, boshqa makkaliklar yoki umuman arablar singari butlarga sig‘inmas edilar, ularni bir tosh deb bilib, chandon e’tibor qilmas va hatto yomon ko‘rardilar.
Qirq yoshga yetganlarida Alloh tomonidan Jabroil orqali "Iqra, bismi rabbuka" oyati nozil bo‘ldi va so‘nggi uch yil ichida hech bir oyat kelmadi. So‘ng "Ya ayyuhal-muddassiru qum fa-anzir" oyati keldi va u hazratni payg‘ambarlikka amr qildi. Ul hazrat bu xabarni avval Xadichaga, so‘ng hazrati Abu Bakr va Aliga yetkazdilar; ularning hammalari musulmon bo‘lishdi. Hazrati Ali bu paytlarda go‘dak edilar. Aytadilarkim, eng avval musulmon bo‘lgan kimsalar — ayollardan Hazrati Xadicha, erkaklardan hazrati Abu Bakr, go‘daklardan hazrati Ali musulmonlikni qabul qilganlar. Bundan so‘ng hazrati Abu Bakrning dalolati bilan Makkaning bir necha ulug‘lari musulmon bo‘ldilar. Dastlab musulmonlarning soni yigirma kishidan iborat bo‘lgan. Hazrat bu yangi musulmonlar bilan pinhona ibodat qilardilar, suhbat ham pinhona edi. Ammo buyuk ishlarni doimo yashirib bo‘lmaydi, shuningdek, yangi din ham buyuk ish bo‘lib, uni yashirishning iloji bo‘lmadi; hazratning Payg‘ambarligi Makkaga ovoza bo‘ldi; hamma hayron, ba’zilari kelib hazratning o‘zlaridan so‘radilar va ul zoti sharif tavhid ilmini ularga tushuntirdilar. Payg‘ambar bilan kelib suhbatlashgan ba’zilarga yangi din ma’qul kelib, ular ham musulmon bo‘ldilar. Yangi din odamlarni pokizalikka, Xudodan qo‘rqishga, ezgu ishlarga da’vat qilar ekan, odamxo‘rlik va behuda ishlarni man’ qilar ekan. Arablar bu dinga rag‘bat ko‘rsatdilar. Lekin Makkaning ayrim ulug‘lari, masalan, Abu Jahl va Abu Sufyon: "Agar biz musulmon bo‘lsak, Muhammadga tobe bo‘lib qolib, ulug‘likni qo‘ldan berurmiz", — deb musulmon bo‘lmadilar, ayni paytda musulmonlikni qabul qilgan kishilarga ham ko‘p azob berdilar. Hazrat kofirlarning bergan azoblaridan nolimadilar, doimo Xudo amrini bajo keltirib, ularni ham charchamay Islom diniga da’vat etdilar.

Hazrati Hamza va hazrati Umarning musulmon bo‘lishlari

Hazratning doimiy sabot va sa’y-harakatlari natijasida arablarning atoqli bahodirlari janobi Hamza va Umar musulmon bo‘ldilar, bundan musulmonlarning dillari quvvatlandi. Hazrati Umarning dalolati bilan Payg‘ambar ‘alayhissalom o‘z yoronlari bilan Ka’ba masjidiga borib oshkora namoz o‘qidilar, odamlarni musulmonlikka da’vat qildilar, kishilar birma-bir, asta-sekin kelib musulmon bo‘ldilar.