Давлатнинг иқтисодий тизими: унинг мақсади нима?

Иқтисодий воқеликни срганишга икки ёндашув бор. Бири амалда мавжуд ашёларни тақсимлаш билан боғлиқ. Масалан, иқтисодчилар мамлакатда ишлаб чиқарилган товар ва хизматлар қиймати қанча сканини, банд ва ишсизлар сони қанчалигини, муомаладаги пул ҳажми қанчалигини бизга айтиб беришлари мумкин.

Иккинчи ёндашув — ҳаммаси қандай бслиши кераклигини баён қилиш ва бу мақсадларга сришиш сиёсатини ишлаб чиқишдир. Давлат иқтисодий сиёсатининг мақсадлари қандай бслиши кераклиги мунозарали масаладир. Хусусан, айрим мақсадларга сришиш усулларига одамлар кспинча қсшилмайдилар. Масалан:

* Камбағаллар ва қашшоқларга ёрдам учун давлат харажатлари оширилиши керакми ёки бу юкнинг катта қисмини хусусий агентликлар зиммага олишлари керакми?
* Мамлакат саноатининг айрим тармоқлари ҳимосси учун тарифлар (импорт солиғи) оширилиши керакми?
* Давлат хатти-ҳаракатлари касаба уюшмаларини сусайтириши ёки кучайтириши керакми?

Мана шу иқтисодий масалаларга одамлар қандай жавоб беришлари ксп жиҳатдан уларнинг шахсий мақсадларига боғлиқ. Жамистнинг ҳам сз мақсадлари бор ва уларга сришишга ҳаракат қилади. Зиддистлар бслишига қарамай, аҳолининг кспчилиги қуйида баён қилинган мақсадларни қабул қилади. Улар билан танишиб чиқинг, балки сизда бошқа мақсадларни қсшиш истаги туғилар.

* Ҳамманинг иш билан банд бслиши. Ишлай оладиган, ишлашни хоҳлайдиган ва ишлашга лаёқатли ҳар бир одам учун иш бслиши керак.
* Иқтисодий ссиш. Товар ва хизматлар ишлаб чиқаришни кспайтириш. Товар ва хизматлар қанча ксп ишлаб чиқарилса, турмуш даражаси шунча юқори бслади.
* Аархлар барқарорлиги. Амалда ҳамма нархлар бирваракай ва анча тез ошган ёки пасайган пайтлар бслган. Инфлсяис пулнинг қадрсизланиши ва дефлсяис (пулнинг қадри кстарилиши)нинг бундай ксринишлари саноатнинг кспгина тармоқларига одатда салбий таъсир қилади.
* Иқтисодий сркинлик. Биз пулни қай тариқа ишлаб топиш ва сарфлаш йслини танлаш учун юқори даражадаги сркинликка сга бслишимиз керак.
* Иқтисодий хавфсизлик. Турли сабабларга ксра — жисмоний ногиронлик, қарилик, бахтсиз ҳодиса ва шу сингарилар туфайли сз тирикчилигини сзи таъминлай олмайдиган одамлар бор. Иқтисодий хавфсизликнииг маъноси шуки, сзини тсла таъминлай олмайдиганлар ёрдам олишлари лозим.
* Тенглик. Иқтисодиётга татбиқан бу жамист сз аъзоларига нистларини амалга ошириишда тенг имконист сратиб беришини биддиради.
* Самарадорлик. Самарадорлик — қсйилган мақсадларга сришишга қилинган харажатларимизнинг меъёридир. Умуммилмий мақсад сифатида иқтисодий самарадорлик бутун иқтисодиётнинг мавжуд чекланган ресурсларидан снг юқори натижа олишни билдиради.

Якун чиқарамиз:

Бу дарсда биз сркин тадбиркорлик устунлари - хусусий мулк, нарх белгилаш тизими ва рақобат қай тариқа давлат иқтисодиётини кстариб турганини баён қилиб бердик. Биз давлат иқтисодий тизимида фойда ва бошқа иқтисодий омиллар сйнайдиган сзига хос ролни ҳам ксрсатиб стдик.

А¦иклли оқимлар коняепяисси бизга иқтисодиётнинг асосий қисмлари (истеъмолчилар, бизнес  ва давлат) сртасидаги сзаро  алоқа манзарасини чизиб  беради.   Аиҳост   биз иқтисодий тизимнинг снг муҳим устиворликларини санаб стдик ва уларни муҳокама қилишни давом сттиришга сизни таклиф стдик.

Дарснинг асосий муаммолари:
Бу дарсни сқиганда, қуйидаги саволларга жавоб топинг.
"¢   Бозор иқтисодиётида нархлар қандай роль сйнайди?
"¢   Бозор иқтисодиётида товарлар ва хизматларга бслган талабга нималар таъсир қилади?
"¢   Муайсн товар ёки хизматга бслган талабга нима таъсир ксрсатади?
"¢   Талаб билан таклифнинг сзаро муносабати баҳони қай тариқа белгилайди?
"¢   Талаб билан таклифнинг сзгариши нархнинг сзгаришига қай тарзда таъсир қилади?

АИМА?, ҚААДАЙ?, КИМ?

Биз илгариги дарслардан хар бир жамист бир хил саволларга жавоб топиши кераклигини англаб олдик. Товар ва хизматлариинг Қайсилари ишлаб чиқарилади? Бу товар ва хизматлар Қай тариқа ишлаб чиқарилади? Улардан Ким фойдаланади? Биз бу асосий масалаларни ҳал стиш учун турли жамистлар ва миллатлар турли иқтисодий тизимларни сратганликларини ҳам билиб олдик. Анъанавий иқтисодиёт бу саволга урф-одатга ва анъаналарга тасниб жавоб топади. Қсмондонлик иқтисодиёти деб аталадиган баъзи иқтисодиёт турлари ҳукуматга ва ҳокимистнинг бошқа бслинмаларига таснади. А­ркин тадбиркорлик тизимида Аима, Қандай, Ким деган саволларнинг кспига бозор нархлари жавоб беради. Бу нархлар ғост катта роль сйнаганлиги туфайли бундай тизимни кспинча «Аарх бошқарадиган бозор иқтисодиёти» деб атайдилар. Бу дарсда биз нарх даражасини белгилайдиган кучлар — талаб ва таклиф ҳақида баҳс юратимиз.

Бозор иқтисодиётида нархлар

Аархлар иккита асосий вазифани бажаради: ресурслар истеъмолини чеклаш имконини беради ва ишлаб чиқариш учун туртки бслиб хизмат қилади. Асосий қоида тариқасида қуйидаги гапни айтиш мумкин: бирор товар қанча камёб бслса, унинг нархи шунча баланд бслади ва бинобарин, уни сотиб олмоқчи бслганлар шунча кам бслади. Иқтисодчилар буни нархларнинг чекловчилик самараси деб атайдилар. Бошқача қилиб айтганда, турли товарларнинг миқдори кам бслиб, ҳаммага етмаслиги сабабли бозор иқтисодиёти тизимида товарлар ва хизматлар уларнинг нархига асосан тақсимланади. Сиз бирор марта ким ошди савдосида бслганмисиз ёки телевизор орқали уни кузатганмисиз? Бу ҳолда сиз ксрган айни шу нарса амалдаги нархнинг чекловчилик самарасидир. Ким ошди савдосини стказаётган кимса савдога қсйилган айрим товарларни снг юқори нархни таклиф қилган кишига сотади. Аархларнинг ошиши ёки тушиши ишлаб чиқарувчилар  ёки ишлаб чиқармоқчи  бслганлар  саъй-ҳаракатига ҳам таъсир  қилади. Аархнинг ошиши снги ишлаб чиқарувчиларни жалб қилади,  нархнинг тушиши сса ишлаб чиқарувчиларнинг  бир  қисмини  бозордан бездиради. Иқтисодчилар нархларнинг бундай таъсирини ишлаб чиқаришга туртки вазифаси деб атайдилар. Шу тарзда, нархлар товар ишлаб  чиқарувчилар  ва  хизмат  ксрсатувчиларни товар ва хизмат ҳажмини кспайтириш ёки камайтиришга ундайди.

Аммо бозор иқтисодиётида нархларнинг ошиши ёки тушишига нима мажбур қилади?

Фараз қилайлик, баҳор сқинлашганда кийим-кечак дсконининг сгаси чанғичилар кийими ва бошқа қишки кийимларнинг катта қисми сотилмай қолганини аниқлайди. Март ёки апрель ойларида чанғичилар кийими ва бошқа қишки кийимларни харидорлар сотиб олишга қай тариқа сришиш мумкин? Балки арзон нархда сотиб юбориш керакдир? Жуда схши фикр, чунки ҳаридор баҳорда қишки кийимни анча арзон нархгагина олиши мумкин.

Талаб қонуни. Талаб — истеъмолининг муайсн жойда ва муайсн вақтда товар ёки хизматни сотиб олиш истаги ва имконистидир.

Агар сиз бежирим кроссовка сотиб олмоқчи булсангизу молисвий мулоҳазаларга ксра бундай қилиш имконингиз бслмаса буни иқтисодчилар талаб смас балки истак деб атайдилар. Агар сизда пул ҳам бслса, бу пулни айни кроссовка олишга сарфлаш нисти ҳам бслса, сизнинг истагингиз талабга айланади.

Талаб қонуни нархлар билан ҳар бир нархда харид қилинадиган товарлар ва хизматлар миқдори сртасида алоқа борлигини қайд қилади. Бу қонунга биноан бошқа барча тенг шароитлар бслганида, қиммат нархдагига қараганда арзон нархда кспроқ товар сотишга сришилади.
Айтайлик, сртоқларингиздан икки нафари уйда музқаммоқ тайёрлаб, уни мактаб сқинида сотмоқчи бслди. Улар бу нарса сқувчиларни қай даражада қизиқтиришини улардан ссраб билишди. Ҳар бир бслғуси харидордан: сен бир улуш музқаймоқ олишга 50 яент сарфлай оласанми? — деб ссрашди. Бу саволни такрорлашни давом сттириб, музқаймоқ нархини аста-секнн 2 долларгача етказишди.

Талаб шкаласи. Бу тадқиқот натижаларини талаб шкаласи, съни турли нархларда қанча товар сотиб олинишини ксрсатувчи жадвал сифатида акс сттириш мумкин (1- жадвал).


Аима учун талаб айни шу тарзда сзгаради? Ссраб билиш натижалари талаб қонуни қаq тариқа амал қилишини акс сттиради. Сиз ксрдингизки, сқувчилар музқаймоқ нархи қиммат бслганига қараганда арзон бслганида кспроқ миқдорда сотиб олиш истагини билдирдилар ва ола билдилар. Талаб нима учун айни шу тарзда амал қилади?

Бунинг бир қатор сабаблари бор:
"¢   Арзон нархда кспроқ одамлар сотиб олишга жазм қиладилар.
Аарх арзон булса, одамларнинг бир қисми бошқа товарлар (масалан, конфет ёки лимонаддан) музқаймоқни афзал ксрадилар, бинобарин унга талаб ошади.
"¢   Аарх қиммат булса, одамларнинг бир қисми музқаймоқ срнига бирор бошқа ширинлик сотиб олади.
"¢   Аеча улуш музқаймоқ ейиш мумкин? Биттами, иккитами, кспроқми? Арзон бслса, бирор киши снтагача ейиши мумкин. Аммо бора-бора шундай бир чегарага етамизки, бундан буён нарх ҳар қанча арзонлаштирилса ҳам, ҳар бир навбатдаги музқаймоқдан ҳузурланиш камайиб бораверади. Бу гап фақат музқаймоққа смас, бошқа ҳар қандай товарга ҳам тааллуқлидир. Ксз тсйган сайин товар ёки хизматдан олинадиган қониқиш туйғуси камас бошлайди. Иқтисодчилар буни меъерий нафликнинг пасайиб бориши самараси деб атайдилар. Аафлилик деганда товардан сз нафсонисти учун фойдаланиш тушунилади. Меъёрий нафликнинг пасайиб бориши — товарнинг охирги улуши ундан илгаригисига қараганда камроқ завқ бағишлайдиган вазистни акс сттириш усулидир.

Меъёрий нафликнинг пасайиб бориши нима учун талабни ошириш мақсадида арзон нарх белгилаш кераклигини изоҳлаш имконини беради. Қиммат нархда сотиладиган товарлар одатда ортиқча ва «бир кун сраб қолар» қабилида сотиб олинмайди. Аммо нарх арзон ва ҳаммабоп бслса, харидор бу товарни сзига заруридан кспроқ сотиб олади.