Shoxonov. Sayoqboy Qoralaev bilan uchrasha olmaganim uchun afsuslandim, T. O’qaev, B. Shamshiev, M. Ubukeevlar tomonidan suratga olingan hujjatli filmlarda «Manas» ijrochisining san’atidan ko‘p marta bahramand bo‘lganman. Doston voqealarining o‘zgarishiga monand ravishda baxshining tovushi, ohangi, ifoda yo‘sini ham, xatti-harakatlari ham o‘zgarib borardi. Gohida shu qadar to‘lqinlanib ketardiki, ko‘zlarimdan yoshlar oqayotganini o‘zim bilmay qolardim. Yuragimni hovuchlab buyuk manaschining qabrini ziyorat qildim. Biz erta vafot etgan shoir do‘stim Jo‘lon Mamitovning umr yo‘ldoshi Mendi va ularning farzandlari Oyko‘rim, Azamat hamda Qonshaimlar bilan birgalikda mozorga borgan edik. Manaschining ruhiga atab tilovat qilganimdan so‘ng, yodgorlik poyiga gulchambar qo‘ydim.
   XX asrning noyob hodisasi Sizning xotirangizda qanday iz qoldirgan?
   Aytmatov. Esimda, taqdir taqozosiga ko‘ra, biz Qoralaev bilan Chuy viloyatining bitta xo‘jaligiga birga borganmiz. Bu voqeaga ko‘p bo‘ldi. Qoralaev tashrif buyurgani to‘g‘risidagi xabar yashin tezligida atrofga tarqaladi. Tog‘ etaklarida joylashgan yaylovlardan, fermalardan olomon yopirilib kelaveradi. Kim mashinada, kim traktorda, kim yayov keladi. Manaschini eshitishni istagan shinavandalar shu qadar ko‘payib ketdi-ki, ularning yarmi ham klubga sig‘madi. Qolganlar tashqarida tik turdilar. Bunday ahvolni ko‘rgan Qoralaev «Manas»ni ochiq havoda, muxlislari davrasida ijro etishga qaror qildi.
   Sayoqboy bo‘sag‘a zinapoyasiga o‘rnashib o‘tirdi. Muxlislarning ko‘pchiligi esa yerga chordona qurib o‘tirdilar. Kimlardir mashina ustiga chiqib oddilar, boshqalar ot egaridan tushmadilar. Bolalar daraxtlarga chiqib ketdilar. Xalq nafasini ichiga yutib, manaschini jon qulog‘i bilan tinglay boshladi.

   Bu orada ufqda bulut paydo bo‘ldiyu biz tomon shitob yaqinlashaverdi. Huv naridagi cho‘qqini qop-qora bulut qopladi. Birdan ustimizga jala quyib yubordi. Lekin, xuddi jala bilan musobaqa o‘ynayotgandek manaschi o‘z dostonini avj pardalarda davom ettiraveradi. Albatta, bu uchrashuvga kiyib kelgan yap-yangi kostyumim jiqqa ho‘l bo‘lib qolishini zinhor istamasdim. Men o‘rnimdan qo‘zg‘olib, klub ayvoni ostida jala o‘tib ketishini poylab turdim. Qarasam, mendan boshqa hech kim joyidan qo‘zg‘olmayapti. Juda noqulay ahvolga tushib, eski joyimga qaytib bordim. Jala tinmadi. Lekin, manaschi kuylashdan to‘xtamaguncha birov joyidan jilmadi.
   O’shandan ilgari ham bitta voqea ro‘y bergan edi.
   Xotiramdan sira o‘chmaydi. 1959 yili Moskvada o‘qishimni tamomlab, o‘z yurtimga qaytdim. Bir kuni partiya maktabining tinglovchilari ko‘zga ko‘ringan qirg‘iz oqinlarini, manaschilarini uchrashuvga taklif etadilar. Taklif etilgan oqinlar orasida Sayoqboy Qoralaev bilan Haromo‘ldi O’rozov ham bor edi. Tinglovchilar faqat qirg‘izlar emas, ular safida ruslar, nemislar va boshqa millatlarning vakillari ham bor edi. Mehmonlardan hech birovi qirg‘izcha gapirishni bilmasdi. Taqdir taqozosi bilan kamina tarjimonlik qildim. Navbat Sayoqboyga yetib keldi.

—Necha yoshingizdan «Manas»ni ijro eta boshlagansiz? Birinchi ustozingiz kim bo‘lgan? — degan savollar har tomondan yog‘ilib ketdi.
—Ko‘p yillar muqaddam, bolalik paytimda qo‘y boqib yursam shunaqayam uyqum keldiki, bir pas maysa ustida yonboshladim. Ko‘zim ilindi, — deb hikoya boshlagandi Sayoqboy. — Tushdan keyingi soat beshlar chamasi ot tuyog‘i tovushini eshitib, uyg‘onib ketdim. Ko‘zlarimni ochib mundoq qarasam, quyosh nurida yalt-yalt etib tovlanayotgan nayzasini boshi uzra azod ko‘targan barvasta chavandoz men tarafga arg‘umoqni uchirib kelayotir. Tulporning ko‘zlari chaqnardi, shishib ketgan burun teshiklaridan bug‘ chiqardi. Yonimga yetib kelgach, chavandoz shoshmasdan egardan tushdi. «Hoy bola, bu yerda nima qilyapsan?» deb so‘radi. «Ko‘rmaysizmi, uxlab qolibman», dedim. «Senga baxt kulib boqadi. Shu bugundan e’tiboran doim «Manas»ni kuylab yurasan. Shon-shuhratga burkanasan. Qani, og‘zingni ochgin!» dedi chavandoz. Og‘zimni ochishim bilanoq notanish kimsa ochiq joyimga siyib yubordi. Oppoq ko‘pik javohir misoli og‘zimga to‘ldi, nafasim qaytdi... Es-hushimni yig‘ib olgunimcha chavandoz g‘oyib bo‘ldi. Go‘yo u umuman bo‘lmaganday edi. Nazarimda, Xo‘ja Xizrni uchratgan edim. O’shandan buyon «Manas»ni kuylayman...
   Qoralaev hikoya qilaverdi. Men peshma-pesh uning so‘zlarini tarjima qilib turdim. Boyagi nozik joyga yetganimda esankirab qoldim; nima qilishni bilmasdim. So‘zma-so‘z tarjima qilay desam, noqulay. Tinglovchilar orasida ayollar ham bor edi. Ustiga ustak, boshqa millat vakillari «arvoh», «Xizr» degan atamalarni tushunmasligi mumkin edi.
   Xullas, esim joyiga kelgach, boyagi parchani: «Notanish kimsa og‘zimga tupurib qo‘ydi», deb tarjima qildim. Ammo, mana shunday beozor tarjima ham zalda g‘ala-g‘ovur ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi.
   O’shandan beri oradan ko‘p yillar o‘tdi. Biroq, o‘sha voqea to‘g‘risida birovga miq etib og‘iz ochganim yo‘q. Yaqinda Belgiyada o‘tgan uchrashuvlarimning birida Qoralaev to‘g‘risida gap ochilib qolgan edi, o‘sha voqeani so‘ylab berdim.
   — Nega shu paytgacha bu haqda indamay keldingiz? Axir, hikoyaning eng zo‘r joyi shu ekan-ku! — deyishdi tinglovchilar.

   Shoxonov. Dunyo xalqlarining og‘zaki ijodida juda ko‘p ajoyib eposlar, lirik-nasriy ertaklar, hikoyalar bor. Lekin qamrovi jihatidan «Manas»ga teng keladigan bitta ham asar yo‘q. Agar «Iliada» bilan «Odissiya» qo‘shilsa, ikkovining hajmi ham «Manas»dan yigirma barobar kichik bo‘ladi. Hind xalqining faxri bo‘lmish «Mohobhorot» esa qirg‘izlarning eposidan ikki yarim barobar ixcham.
   Ma’lumki, g‘irt savodsiz bo‘lgan qirg‘izlarning buyuk oqinlari olti oy mobaynida eposni tinimsiz kuylagan bo‘lsalar-da, lekin baribir oxiriga yetkaza olmaganlar. Bu mo‘‘jiza. Inson xotirasi shuncha narsani yodda saqlab qolishi mumkinligini tasavvurga ham sig‘dirib bo‘lmaydi.
   Baxtga qarshi, «Manas»ni kuylab o‘tgan barcha qadimiy oqinlarning nomlari tarixda qolmagan. Ehtimol, «Manas»ni kuylab o‘tish milliy an’ana bo‘lgani tufayli, eposni har bir kishi bilishi va avloddan avlodga qoldirishi ham qarz, ham farz bo‘lgani uchun oqinlarning nomlari tarixda qolmagandir?! Keyingi asrda qirqdan ortiq ajoyib manaschi o‘tdi. Ular orasida eng ulug‘i va betimsoli Sog‘imboy O’rozboqov edi. U 1930 yilda oltmish uch (payg‘ambar yoshida) yoshida vafot etadi. Xalq og‘zaki ijodining qadrini biladigan kishilar oqinning og‘zidan bir yuzu sakson ming misra eposni yozib olishga ulgurganlar. Bu bir nechta Qalin jildni tashkil etgan. U zamonlari magnitofon yo‘q edi. Shu bois butun borligi bilan epos voqealariga sho‘ng‘ib ketgan oqinni to‘xtatib, aytganlarini shundoqligicha   qog‘ozga   tushirishga  to‘g‘ri   kelardi.

   Oqin uchun bundan ortiq jazo bo‘lmasdi! Tasavvur etingki, sahro bo‘ylab o‘qday uchib borayotgan yo‘rg‘a birdan to‘xtatiladi va u parvozning halovatidan mahrum etiladi.
   Aytishlaricha, Sog‘imboyning shunchalar jahli chiqib ketarkanki, alam qilganidan yorilib ketishiga bir bahya qolarkan.
   Kezi kelganda biz Baliq, Keldibek, To‘g‘aloq Mulla, Mullabosan, Jusup Mamay, Seydana kabi qirg‘iz xalqining ajoyib farzandlariga va zamonlar o‘rtasidagi o‘sha rishtani saqlab qolgan barcha insonlarga kelajak avlod nomidan cheksiz minnatdorlik izhor qilishimiz lozim. Masalan, To‘g‘aloq Mulla (1860—1942) faqat «Manasni kuylabgina qolmasdan, balki uni qog‘ozga yozib ham qoldirgan. Uning asil ismi sharifi Boyimbet bo‘lib, yoshlik chog‘idayoq savodxon bo‘lgani uchun ovuldoshlari uni «Mulla» deb ulug‘laydilar. Bo‘yi past, miqti bo‘lgani sababli «To‘g‘aloq» laqabini olgan. Keyinchalik mana shu nom bilan mashhur bo‘lib ketadi.
   Bir kuni ishxonamga yoshgina ayol izlab bordi. Ismi Bermet Jusupjonova ekan. Qirg‘izistonning Norin viloyatidagi Oqtol tumaniga qarashli Qurut qishlog‘idan huzurimga ataylab Mulla To‘g‘aloq qo‘lyozmasini kaminaga topshirish uchun kelibdi. Oqin arab imlosida eposni qog‘ozga tushirgan ekan.
   Yuragim hapriqib, qirg‘iz adabiyotining oqsoqolidan qolgan merosni qo‘limga olib, darhol ko‘z yugurtirib ko‘rdim. Bu oqinning shaxsan o‘zi aytib yurgan «Manas»ning qo‘lyozmasi edi.

—Qo‘lyozmani nima uchun Milliy Fanlar akademiyasiga topshirmadingiz? — deb so‘radim ayoldan.
—O’z vaqtida Cho‘qon Valixonov bilan Muxtor Avezovlar manasshunoslik fani taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shganlar. Qozoq xalqining boshqa farzanddari ham bu jabhaga munosib ulush qo‘shgan. Buni «Manas» o‘z hayotining bir qismiga aylanib qolgan insonlarga, shaxsan Sizga mening hurmatim sifatida qabul qilishingizni so‘rayman. Qo‘lyozmani nima qilish — shaxsan o‘zingizning ishingiz. Men uni ishonchli qo‘llarga topshirib, o‘z burchimni ado etdim, — dedi ayol.
   Mana,   endi  o‘sha  qo‘lyozmani  tantanali   ravishda Qirg‘iziston Milliy  Fanlar akademiyasiga topshirmoqchiman.
   Aytmatov. O’ylaymanki, bu qirg‘iz xalqi nomidan senga bildirilgan ishonch belgisi. Senga o‘z farzandlariday ishonadilar. Afsuski, hozirgacha xalq og‘zaki ijodining bebaho namunalari bir butun holida to‘plangan emas.

   Shoxonov. Boya aytib o‘tganimizdek, Sayoqboy Qoralaev o‘z davrining buyuk oqini edi. Yana bir ajoyib madaniyat namoyandasi, Asqar Akaev iborasi bilan aytganda, «qirg‘izlarning Mikelanjelosi» — Turg‘unboy Sodiqov ham xalqning hurmat-e’tiboriga sazovor bo‘ldi. Yaqinda men unga  Qozog‘iston  Respublikasining  Prezidenti  Nursulton  Nazarboev nomidan  faxriy  mukofot — «Parasat» ordenini topshirdim. Aytmoqchi, Turg‘unboy og‘a qanday qilib Sayoqboyning haykalini yaratganini menga hikoya qilib bergandi.
   — Yetmishinchi yillarda haykallar majmuini yaratishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim. O’rtada Manasning ulug‘vor haykali turishi kerak edi. Uning ikki yonidan buyuk manaschilarning haykallari joy olardi. O’sha kunlari Sayoqboy Qoralaev bilan uchrashib qoldim. Uning timsolini marmarga haqqoniy ko‘chirish niyatida goh uyida, goh ko‘cha-ko‘yda sayr etib uzoq suhbatlashdim. Vaqt o‘tib borardi. Lekin, ijod qilishim uchun zarur bo‘lgan ilhom parisini hech ushlay olmasdim. Qo‘limni yuvib, qo‘ltig‘imga artib qo‘ymoqchi ham bo‘ldim. O’rta bo‘yli, kamtarin oqsoqolning nusxasini toshga ko‘chirib qo‘ygan bilan hech narsaga erishib bo‘lmasdi. «Sayoqboy og‘a, iltimos, «Manas»ni aytib bering», deb so‘radim oxiri hammasi jonimdan o‘tib ketgach. O’-o‘, mo‘‘jiza! Dostonni boshladiyu manaschi ko‘z o‘ngimda o‘zgardi-qoldi. Kamsuqum, kamtarin choldan nom-nishon qolmadi. Dostonga singib borgani sari ko‘zlaridan olov porlaydi, yelkalari silkinib turardi, qo‘llari qanot bo‘lib havoda parvoz etardi. Manasning Qo‘nirboy bilan jang qilgani to‘g‘risidagi sahnani aytayotib, Sayoqboy shu darajada jazavaga tushdiki, jang bo‘roni hozir meni ham o‘z domiga tortib ketsa kerak deb o‘yladim. Nafasimni ichimga yutganimcha manaschiga qarab baqrayib qoldim: u ko‘zlari yoshlangancha goh keksa Baqay, goh Sirchaqa va Olmambeka, gohida Shuaka va Yerko‘kcha timsoliga kirib to‘lqinlanib kuylardi. Menga aynan shunisi kerak edi. Fursatdan foydalanib, darhol qog‘ozni qoralab qo‘ydim».

   «Manas»ni kuylayotgan oqin haykali his-hayajon tug‘yon urgan bir alfozda quyoshga yuz tutib, qirg‘iz kengliklarini quchmoqchidek qulochlarini ikki tomon yozib turibdi. Haykal Bishkekdagi To‘xtag‘ul nomidagi Davlat filarmoniyasi ro‘parasiga o‘rnatilgan.
   Chike, qirg‘izlarda ham, qozoqlarda ham ulug‘ zotlar ko‘p o‘tgan. Og‘zaki ijodning ulkan namoyandalaridan biri Jambul Jabaevdir. Qirg‘izlar va qozoqlar o‘rtasida mashhur bo‘lgan Jambul umrining oxirgi to‘qqiz yili davrida shon-shuhrat cho‘qqisiga ko‘tarildi. Uni «XX asr Gomeri» deb atadilar.
   Aytmatov. Ha, oddiy hayotda ham, madaniyat jabhasida ham Jambul noyob hodisa edi.
   Shoxonov. To‘g‘ri aytasiz. Hozir men Sizga bitta qiziq voqeani so‘ylab beraman. 1938 yili gurjilarning ulug‘ shoiri Shota Rustavelining «Yo‘lbars terisini yopingan pahlavon» dostonining 750 yilligi nishonlanadi. Tantanali marosimda Jambul boshchiligidagi Qozog‘iston adabiyoti va madaniyatining bir guruh namoyandalari ham ishtirok etadilar. Safar chog‘i to‘qson ikki yashar Jambulning o‘tkir ko‘zlari go‘zal gurji qiziga tushib qoladi. Xushbichim, sarvqomat, qayrilma qosh, jon olg‘uvchi qiz bir qarashdayoq oqsoqolning qalbini rom etadi.
   Aytmatov. Obbo, azamat-ey!

   Shoxonov. O’sha voqea munosabati bilan bitta she’r yozganman.

   Yoshmidi, qarimi — ko‘ngul-da, ko‘ngul,
   Go‘zallik poyida yurar dovdirab.
   Gurjiston yerida yuz yoshli Jambul
   Yoshgina qizchaga turar jovdirab.
   
—Yillarning zahmati cho‘ktirmabdi tiz,
   Shunday bo‘lar xalqning asil botiri,
   Go‘zallik dargohi, dedi, o‘ cheksiz, —
   Hasad yo zavk bilan o‘ris shoiri...
   
   Yosh nima? Gar ko‘ngul gulday yashnasa
   Yillar ne? Qalbingda tulpor kishnasa.
   Go‘zallik urmasa jismingda tug‘yon,
   Demak, sen qaribsan, xoribsan nodon.
   
   Zaminda tursa-da, somon yo‘liga
   Iz solmoq ko‘yida yurganlar kammi?
   O’ttizda o‘tinga aylangan ayol,
   Qirqida qirqimga kirganlar kammi?
   
   Shod o‘lgin, go‘zallik istabdi ko‘ngul,
   Qanchalik keksasan, aytsin mamlakat:
   Qarilik — nochorlik, lek keksa dil
   Yigitlar keltirmas hech bir barakat.
   
   Tong chog‘i go‘zallik suyidan ko‘zi
   Suv ichgan manov chol — baxtiyor inson!
   Hiylalar ishlatma keksa deb o‘zing,
   Yillarga to‘nkama, yillar bir imkon.
   
   Va yillar, huv anov, misli bir g‘aram,
   Keksalik mezoni bo‘lolmas hech dam.

   Aytmatov. Shubhasiz, Jambul juda yaxshi qarigan kamyob oqsoqollar sirasiga kirardi. U noyob iste’dod sohibi. Yoshlik ruhini saqlab qolish ham katta san’at hisoblanadi. Albatta, boyagi romantik voqeani afsona shaklida talqin qilmoq lozim — bunda xayoliy chang-to‘zon ko‘proq. Aslida, topqirlik xuddi shunday bo‘lishi kerak.
   Sir emas, kechagi mustabid tuzumning kommunistik targ‘ibotchilari xalq orasidan yetishib chiqqan iste’dod sohiblarini juda ustalik bilan o‘z maqsadlari yo‘lida ishlatardilar. Jambulni ham o‘shalar sirasiga kiritish mumkin. Uning savodsizligini bilganlari uchun ataylab unga kotiblarni biriktirib qo‘yishardi. Keyin bo‘lajak doston uchun zarur bo‘lgan mavzularni odam kiyimida yuradigan «san’atshunos»lar tanlab berishardi. Shunday emasmi?
   Shoxonov. Ehtimol... Shu paytgacha Jambul to‘g‘risida har xil mish-mishlar yuradi. Ba’zilar, uning ijodida asil she’riyatga xos xususiyatlar yo‘q, desalar; boshqalar, oqin haddan ziyod ko‘klarga ko‘tarib yuborilgan, deydilar. Nafsilamirni aytganda, o‘sha zamondagi barcha ko‘zga ko‘ringan oqinlar  (ayrim istisnodan tashqari) Lenin bilan Stalin sha’niga hamd-sano o‘qish borasida o‘zaro musobaqa o‘ynaganlar. Zamon shunaqa edi. Qolaversa, odamlarning o‘zlari ham dohiylarni ilohiylashtirib yuborishgandi. Agar biz birovni zamondan uzib olgan holda taftish qiladigan bo‘lsak yoki kimgadir hozirgi kun nuqtai nazaridan bir tomonlama baho bersak, insonga nisbatan adolatsizlik qilgan bo‘lamiz...
   Aytmatov. Gaplaring to‘g‘ri.