Uayna va boshqa asirlar qo‘llari bog‘liq holda Madinaga keltirildi. Ularni ko‘rgan bolalar: «Allohning dushmanlari, Islom dinidan yuz o‘girganlar"¦», - deya masxaralashardi.
Uayna xalifa huzuriga keltirildi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) uning darhol qatl qilinishini buyurdi.
- To‘xta, ey, Abu Bakr, sen meni o‘ldirolmaysan.
- Nega? - hayratlandi xalifa.
- Chunki birodaring mening munofiqligimni bilardi, ammo o‘ldirmagandi. Men shu kunga qadar aslo imon keltirmagandim. Ammo endi tavba qilib, kechirim so‘rayapman. U shunday deya, shahodat kalimalarini keltirdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) yonidagilardan biriga o‘girilib:
- Uaynaning qo‘lini yech, — deya buyurdi.

Qaysar va qo‘rs tabiatli badaviylardan bo‘lgan Uaynaning keyingi hayoti risoladagidek musulmon bo‘lib, takror kufrga qaytmay o‘tdi. Afsuski, Rasululloh (s.a.v.)ni necha marotabalab ko‘rgan, birga janglarda qatnashgan, hatto Sayyidul Anbiyo (s.a.v.)ning ikromlariga noil bo‘lgan Uayna, «Rasululloh (s.a.v.)ning sharafli ashobi» bo‘lishdek ne’mat qadrini bilmasdan, oyog‘i ostigacha kelgan baxtni boy bergandi.

Payg‘ambarlikni da’vo kilgan Tulayha qo‘ylarining ko‘pligi bilan shuhrat qozongan Kalb qabilasi yeriga kelib qoldi. Otining orqasiga ayolini mindirib kelayotgan bu musofirni Kalb qabilasi odamlari darhol tanishdi. Tulayha ko‘p vaqt bu qabila ichida qolib ketdi. O’tgan voqealar uni yaxshilab o‘ylashga majbur qildi. Boshlagan mojarosi o‘ta muhim va tahlikali ekanligini endi his kilayotgandi. Rasman yolg‘on gapirgani, ya’ni Jabroil nomli farishta kelib, vahiy keltirganini aytib, ko‘pgina odamlarning dinidan qaytib, mushrik holda o‘lilishiga sabab bo‘lgandi.

Rasululloh (s.a.v.)ning so‘nggi Payg‘ambar ekanligini bilgan va ishongan kishilar bu ishonchni tark etib, Tulayha ortidan borishlari muhim ahamiyatga molik hol edi.
Tulayha qaytib payg‘ambarlik da’vosini og‘izga olmadi. Shaxsan o‘zi ishonmagan payg‘ambarlik da’vosida insonlardan dastak kutish noo‘rin ekanligini anglab yetgandi.

Bu dunyoda qozonolmagan oxirat hayotini ham mahv etgandi. Yagona va ishonchli din Islom dini edi. Tavba qilib, taqror Islomni qabul qilish eng to‘g‘ri yo‘l edi. Madinaga borib shaxsan hazrat Abu Bakr (r.a.) bilan uchrashishga jasorat qila olmadi. Uyat va jon qo‘rquvi mone’lik qildi. Hazrat Xolidni topib ahvolni unga tushuntirishni ma’qul qo‘rdi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) Xolid bin Validdan kelgan maktubni o‘qidi. Unda Tulayhaning kelib taslim bo‘lgani va shahodat kalimalarini keltirib takror Islomni qabul qilinganini yozgandi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) unga javob yozdi va jumladan shunday dedi: «Muhoraba bilan bog‘liq masalalarda fikrlash, ammo amirlikni berma».

Hazrat Xolidga yana alohida maktub bitdi: «Alloh barakangni bersin. Ishingda Allohga nisbatan hurmatli bo‘l. Alloh o‘ziga hurmati bo‘lgan va ishni mukammal bajarganlar bilan birgadir. Ishingni mas’uliyat bilan boshqar. Aslo bo‘shashma. Musulmonlarni o‘ldirgan mushriklarni va Allohga qarshi chiqqan fasodchilarni jazola!», — deb yozdi.

Xolid bin Valid Buzohoda bir oy qoddi. Aybdorlarni jazoladi. Bu orada tarqab ketgan Tulayha askarlari Ummu Ziml deya nom chiqargan Salma bin Molik ismli bir ayol atrofida birlashib, musulmonlardan intiqom olish uchun yig‘ilishdi. Bani Sulaym, Tay, Havozik va Asad qabilalari qo‘shilib kattagina qo‘shin maydonga keldi. Ummu Ziml mashhur tuyasiga minib jangni boshqarmoqchi bo‘ldi. Yuborilgan sulhni rad qilishdi. Shiddatli jang boshlandi. Hazrat Xolid askarlari to‘g‘ri dushman qo‘shini markazi tomon yurayotgandi, qarshi taraf Ummu Ziml atrofida mustahkam xalqa hosil qilib, jonlarini o‘rtaga qo‘yib mudofaa qilishmoqda edi. Tuya atrofida o‘liklar soni yuzdan oshdi, bir-biridan kuch zarbalar tuyani cho‘ktirdi.

Ummu Ziml shiddatli qilich zarbidan yiqilarkan, baland hayqirish bilan hayot bilan vidolashib, mag‘lubiyatini ma’lum qilgandek bo‘ldi. Bir paytlar asir qilib Madinaga keltirilgan va hazrat Oisha (r.a.) tomonidan ozod qilingan Ummu Ziml, Payg‘ambar (s.a.v.) vafotidan so‘ng mo‘minlardan intiqom olish payiga tushib qolib, hayotini izdan chiqargandi.

Ummu Ziml o‘ldirilgach, qo‘shin uzoq vaqt dosh berolmadi. Ortda qolganlarning maqsad va g‘oyalari yo‘q edi. Ummu Ziml o‘lsa-da, uning da’vosi davom etadi deydigan kishi chiqmadi va har biri har tomonga tarqalib ketishdi. Qisqa vaqt ichida qo‘lga kiritilgan zafar xushxabarini hazrat Abu Bakr (r.a.)ga yetkazishdi.

Bir kun hazrat Abu Bakr (r.a.) huzuriga Fujoa ismli bir kishi keldi va u xalifaga murojaat qildi:
- Ruxsat ber, ey, xalifa, Islomni tark etganlarga qarshi jihod qilayin. Menga ot va qurol ber, borib ularni dinga qaytaray, ular yana islomni tan olsinlar.
Bu taklif qabul qilindi. Ot va qurol berildi. Fujoa mamnun bo‘lib chiqib ketdi. Ammo Fujoa xalifa yonida ko‘rsatgan samimiyatini o‘sha yerning o‘zida qoldirgandi. Yo‘lida kim uchrasa, hatto mo‘min bo‘lishiga qaramasdan, o‘ldirib molini olardi. Unga Najaba bin Abu Mayso ismli qaroqchi qo‘shilib, ikki kishi bo‘lishgandi...

Bu xabar tezda Madinaga yetdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) o‘zidan nihoyatda xafa bo‘lib ketdi. Turayfa bin Hojizga bir maktub yozdi. Vaziyatni bayon qildi. Uni tutib keltirishni buyurdi. Turayfa yo‘lga chiqdi. Natijada Fujoa sherigi bilan qurshab olindi. Otilgan o‘qlardan biri Najabani qulatdi. Yakka qolgan Fujoa vaziyatdan chiqish uchun:
- Ey, Turayfa bu nima qilganing?.. Sen xalifa nomidan jang qilayapsan, men ham. Shu qilichni ham menga shaxsan xalifaning o‘zi bergan. Shunday ekan, xalifa yonida sen mendan ko‘ra e’tiborli hisoblana olmaysan, — deya hayqirdi.

Unga javoban Turayfa shunday dedi:
- Agar so‘zlaring samimiy bo‘lsa, qilichingni tashla, birga xalifa yoniga boramiz.
Fujoa oyog‘i ostigacha kelgan o‘limdan qutulish uchun qilichini tashladi. Zotan, boshqa yo‘li ham yo‘q edi. Yolg‘iz o‘zi shuncha odamni qilichdan o‘tkaza olmas edi. Ammo, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning ko‘nglini topib, bir yo‘lni topish umidida edi. O’ziga ishongan odamdek qurolini tashladi va ilgariladi. Birga Madinaga yo‘l olishdi.

Hazrat Abu Bakr Fujoani ko‘rgach, gapni cho‘zib o‘tirmadi. Olib borib yoqilishini buyurdi. Fujoa bu amrni eshitib, oyoqlaridan darmon ketdi. Uzr so‘rash uchun aytilgan uch-to‘rt kalima unga najot eshigini ocha olmadi. Turayfa uni shahar tashqarisiga olib chiqib, yonib turgan olovga qo‘llari bog‘liq holda tashladi...

Rasululloh (s.a.v.) Habbor bin Asvod haqida eshitib, uni tutib olovda yoqilishini buyurgan va amrni olib ketgan kishi ortidan odam yuborib: «Olovda yoqish Allohga oid haqdir. Qatl qiling!», — deya buyurganlari ko‘pchilikning yodida edi. Shunday ekan, agar voqea haqiqat bo‘lsa, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning bu harakati noto‘g‘ri bo‘ladi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) Habbor bin Asvod haqidagi qarordan bexabar qolgan, yoki kuchli g‘azabdan boshqalarga ibrat bo‘lsin deya shu yo‘lni tutgan bo‘lishi mumkin.

Ashoblardan birortasi hazrat Abu Bakr (r.a.)ga bu xususda xotirlatmagani ham diqqatga sazovordir. Voqeani bayon qilganlar o‘ldirish amrini yoqish bilan o‘zgartirilishi ham ehtimollardan biridir.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning o‘limidan keyin ko‘pgina qabilalar boshini yo‘qotib qo‘yishgani haqida yuqorida aytib o‘ggan edik. Ular kam emas edi, albatta. Shulardan yana biri Tamim qabilasi. Ular Rasululloh (s.a.v.)ning vafotlaridan so‘ng sarosimaga tushib qolishdi. Aholining bir qismi solingan soliq, ya’ni zakotni to‘pladilar va Madinaga jo‘natdilar. Boshqa bir qismi esa namoz o‘qiymiz, ammo zakot bermaymiz, deyishdi. Hatto, vaziyatga qarab ish tutuvchilar va betaraflar ham bor edi.

Shunday kunlarning birida Tamim qabilasi o‘zlarini bir ayol payg‘ambarning qarshisida ko‘rdilar. Tag‘lib qabilasidan bo‘lgan Harisning qizi Sajoh payg‘ambarlikdan keladigan foydani ko‘zlab, o‘zini payg‘ambar deb e’lon qildi.
Atrofiga to‘plagan sarguzashtparast insonlar bilan Tamim qabilasiga keldi. Madina ustiga yurish qilib, Abu Bakr (r.a.)ni ag‘darmoqchi ekanligini aytdi. Agar Madinani zabt etsak, ortda qolgan islom olami gullab yashnaydi, saltanat bizga qoladi, derdi.

Qabila a’zolarining ko‘pi bu da’vatni mamnuniyat bilan qarshi olishdi. Aslida esa nasroniy diniga mansub bo‘lgan bir ayolning musulmonlarga payg‘ambar bo‘layotganligi haqida o‘ylab ham ko‘rishmasdi. Ularni ko‘proq zakot masalasining hal bo‘lishi qiziqtirardi. Agar zafar qozonilib, Madina qo‘lga kiritilsa, ularning boyliklariga boylik qo‘shilardi.

Molik bin Nuvayra va Utorid bin Hojib kabi qabila boshliqlari ham Sajohning payg‘ambarligiga xayrixoxlik bildirganlar qatorida edi. Sajoh dastlab Islomga tomon yo‘l oldi. Avvalo Yamomada yashovchi Musaylama ismli payg‘ambar bilan ko‘rishmoqchi edi. Yo u bilan bitim tuziladi yoki uni tinchitib qo‘ya qoladi. Madinaga bo‘ladigan yurish Yamomadan keyinga qoldirildi.

Zakotdan qutulish uchun nasroniy bir ayolning payg‘ambarligini qo‘llab quvvatlagan Tamim qabilasi Rasululloh (s.a.v.)ning so‘nggi payg‘ambar ekanliklarini yaxshi bilishardi. Ammo mol-dunyoga bo‘lgan muhabbat ularning ko‘zini ko‘r, tafakkurini sust qilib qo‘ygandi.

Sajoh qo‘shinlarining Yamomaga kirib kelishi Musaylamani sarosimaga solib qo‘ydi. Chunki busiz ham uning dushmanlari yetarlicha edi. Qabiladoshi bo‘lgan Sumama bin Usal hazrat Abu Bakr (r.a.) tomonga o‘tib, unga qarshi chiqmoqda edi. Bu ham yetmagandek, Madinadan Shurayh bin Haina boshliq guruhlar ham unga qarshi edi. Shunday bir vaziyatda Sajohning kelishi Musaylamani sarosimaga soldi. Bu mag‘lubiyat onlari yaqinlashayotganidan darak bo‘lib tuyuldi.

Sajoh bilan uchrashish maqsadida, avval unga odam jo‘natdi. Keyin esa shaxsan o‘zi bordi. Bu uchrashuv ularning turmush qurishi bilan yaqun topdi. Sajoh payg‘ambarlik da’vosidan voz kechib, uni Musaylamaga topshirdi. Musaylama Yamoma vohasining bir yillik daromadini Sajohga in’om qildi.

Sajohning muazzini Shabas bin Ribi xalqqa shu e’lonni yetkazdi:
- Ey, odamlar! Musaylama Muhammad keltirgan besh vaqt namozdan bomdod va xufton namozlarini olib tashladi. Bundan so‘ng namoz uch mahal o‘qiladi.
Biri tonggi shirin uyquni buzadigan, biri esa insonning uyqusi kelib charchab turgan paytda o‘qilishi kerak bo‘lgan bu namozlarning bekor qilinishi qo‘pchilik tomonidan sevinch bilan qarshilandi.

Sajoh Yamomada yana bir necha kun qoldi. So‘ngra qo‘shinini olib, kelgan yo‘liga qaytib ketdi. U Tamim kabilasi bilan xayrlashdi va yana Tag‘lib qabilasiga qaytdi. Ammo, endi u Musaylamaning yonida voz kechgan payg‘ambarlikdan so‘z ochmasdi. Bir necha kunlik kayfu-safodan iborat bo‘lgan er-xotinlik munosabatlari ham o‘sha yerda yakun topgan edi. Musaylamani ham ortiq eslamadi. Oddiy bir ayol kabi yashay boshladi.

Vaqti kelib nasroniy dinidan voz kechib, kalimai shahodat keltirib islom diniga kirdi. Basrada Muoviya bin Abu Sufyon davrida vafot etdi. Uning samimiy bir muslima ekanligini bilgan mo‘minlar uning tobuti oldida saf tortdilar. Juda yomon shaklda boshlagan hayotini, juda yaxshi tarzda yakunladi va ortidan yaxshi nom bilan yodga oluvchi bir necha do‘stlar qoldirdi.

Tamim qabilasi oqsoqollaridan bo‘lgan Molik bin Nuvayra zakot bermaslik talabi bilan chikqanlardan edi. U Sajoh qo‘shinlari bilan birga Yamomaga borib kelgandi.

Qabilasiga qaytib kelgan Molik yaxshilab o‘ylab ko‘rdi va qilgan ishining naqadar jirkanch ekanligini angladi. Bundan pushaymon bo‘lib tavba qildi va yana islom diniga kirdi. Lekin u bu ish uchun Xolid bin Valid askarlari tomonidan tutildi va qamoqqa olindi. Bir kuni kechasi juda sovuq bo‘lganligi tufayli hazrat Xolid «Asirlaringizni isiting» deb farmon berdi. Ammo «isiting» so‘zining Kikona qabilasiga «o‘ldiring» ma’nosida kelishi yomon oqibatni keltirib chiqardi. Molikni asir sifatida saqlayotgan odam bu amrni bajarish uchun Molikni o‘ldirdi. Molikning o‘layotgan chog‘dagi faryodini eshitgan Xolid bin Valid nima bo‘layotganini bilish uchun chodiridan chiqdi. Ammo endi kech bo‘lgandi. Molikning boshi tanasidan judo qilingan edi. Hazrat Xolid Molikni o‘ldirgan odamni ta’qib ostiga olmadi, jazolamadi ham. Biroq, u Molikning go‘zal xotini Ummu Tamimga uylandi. (Ba’zi rivoyatlarda Molik shaxsan hazrat Xolidning o‘zi tarafidan o‘ldirilganligi aytiladi.)

Bu holat aholini bezovta qildi. Xabar Madinaga ham yetib bordi. Hazrat Umar (r.a.) Molikning jazolanishini istadi, ammo hazrat Abu Bakr (r.a.): «Men Allohning sug‘urilgan qilichini qiniga sololmayman» deb qarshilik ko‘rsatdi. Uning fikricha, hazrat Xolid bu jinoyatni qasddan qilmagan. Shuning uchun uni vazifasidan ozod qilish va jazolash kerak emas, deb hisoblardi. Shu bilan birga Abu Bakr (r.a.) Molik bin Nuvayraning yakinlariga xun to‘lashni ham unutmadi. Hazrat Xolidga Madinaga kelishini so‘rab maktub yozdi.

Xolid bin Validni Madinada hazrat Umar (r.a.): «Sen bir musulmonni o‘ldirding, uning iddasi tugamagan xotiniga uylanding. Seni zinokorlikda ayblayman», degan so‘zlar bilan qarshi oldi.
Shundan so‘ng hazrat Xolid, hazrat Abu Bakr (r.a.) huzuriga kirdi va uzr so‘radi. Xalifa hazratlari uning uzrini qabul qildi, lekin uylanishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalada undan ranjidi. Molik bin Nuvayra voqeasi ana shunday yakun topdi.

Saxiy, mehmondo‘st, sovuq kechalarda yo‘lini yo‘qotganlar kelar, deya olov yoqib o‘tiruvchi olijanob inson sifatida ta’rif etilgan Molik qilgan johilligi uchun jazosini oldi. Ya’ni u o‘z xatosining qurboni bo‘ldi. Hazrat Umar (r.a.)ga qolsa, Molik bin Nuvayra voqeasi tufayli Xolid bin Validni jazolashni istardi. Biroq, xalifa bo‘lishiga qaramasdan bu ishni amalga oshirish imkoniga ega emas. Shu bilan birga bu masala keyinchalik yana kun tartibiga kiradi.

Musaylama Yamoma vohasida yashovchi Banu Hanifa qabilasidan edi. U Rasululloh (s.a.v.) bilan uchrashish uchun Madinaga kelgan elchilar bilan birga edi. Kishilarning Rasululloh (s.a.v.)ga bo‘lgan hurmat va muhabbatini ko‘rib hayron qoldi va Yamomaga qaytib, darhol o‘zini payg‘ambar deb e’lon qildi.

Hanifa qabilasidagi ko‘pchilik insonlar uning payg‘ambarligini mamnuniyat bilan qarshi oldilar. «Quraysh qabilasidan payg‘ambar chiqqanda, nega endi Yamoma qabilasidan chiqmasligi kerak» deguvchilar ham bo‘ldi. Bir paytlar har bir qabilaning o‘z xudosi bo‘lgan degan aqidaga ishonadigan insonlar, «har bir qabilaga bittadan payg‘ambar kerak» degan fikrga kelishgan edi.

Bir kuni Musaylama bir maktub yozib, Rasululloh (s.a.v.)ga jo‘natdi va unda o‘zining ham payg‘ambar bo‘lganligini ma’lum qildi. Uning nomasida shunday so‘zlar bor edi:
«Ey, qurayshlik payg‘ambar! Yer yuzining yarmi senga, yarmi esa mengadir. Ammo, yer yuzining hammasiga ega chiqa qo‘rma».

Rasululloh (s.a.v.) tomonlaridan Yamomaga Qur’on va dindan ta’lim beruvchi muallim sifatida jo‘natilgan va bir qancha vaqt shu vazifani bajargan bu odamning gaplariga kim ham qarshi chiqardi? Ammo Musaylama bu so‘zlari bilan besh kunlik dunyo lazzatini o‘ylab, iymonini sotdi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning sahobalari bo‘lishdek sharafni boy berdi. Buning ustiga abadiy la’natlanadigan ishni qildi. Allohning rasuliga bilib turib, yomonlik istadi. Holbuki, u Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning «Mening nomimdan yolg‘on so‘zlamang, kimki mening nomimdan yolg‘on so‘zlasa jahannamdagi joyiga hozirlik ko‘raversin», deganlarini bilardi.

Rajolning so‘zlari juda chirkin, juda jirkanch yolg‘on edi. Insonning xayoliga ham kelmaydigan qabihlik edi. Insonlarni kufrga boshlovchi, Musaylama kabi bir nasroniyning payg‘ambar bo‘lganligiga Rasulullohning (s.a.v.) shahodat berganliklarini aytib, insonlarni chalg‘ituvchi bir yolg‘on edi bu.

Rajolning bu yolg‘oni Musaylama chiqargan fitnani yanada olovlantirdi. Soxta payg‘ambarning aytrofida qirq ming kishidan iborat qo‘shin to‘plangan edi. Madinada samimiy bir musulmon bo‘lgan, Yamomada esa kofirlik qilgan bu odamning yordami bilan Musaylama bir necha so‘zlarni she’r holiga keltirar va bularni Allohdan kelgan vahiy deb insonlarga o‘qib berar va qabul ettirardi.

Bir quni Talha Yamomaga keldi va odamlardan:
- Musaylamani qaerdan topsam bo‘ladi? — deb so‘radi.
Odamlarning yuzlari burishdi. Bir kishi:
- Jim, u payg‘ambardir, — dedi.
- Unday bo‘lsa u bilan uchrashmoqchiman.
- Shu yo‘ldan bor. Talha yo‘lida davom etdi va izlagan kishisini topdi.
- Sen Musaylamamisan?
- Ha.
- Senga kim vahiy keltiradi?
- Rahmon ismli bir malak.
- Yorug‘da keladimi yoki qorong‘udami?
- Qorong‘uda keladi, - javob berdi Musaylama.
- U holda ishontirib aytamanki, sen yolg‘onchi va soxta payg‘ambarsan. Muhammad esa to‘g‘ri so‘z va haqiqiy payg‘ambardir.

Keyinchalik Talha Musaylamaning yolg‘onchi va soxtakorligini bila turib ham, Musaylamaning etagiga yopishib olgandi. Ishonchiga teskari bir yo‘l tutgandi. Ayni paytda bu yo‘lning so‘nggi abadiy falokat ekanligi uning uchun kundek ravshan edi. Taassufki, ba’zi bir arablarda ko‘rilgan qabilasiga yon bosish dardi unga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan edi. Bundan so‘ng u har doim Musaylama bilan birlikda bo‘lib, u bilan birga musulmonlarga qilich ko‘taribdi va o‘zi ham qilich zarbidan jon beribdi...