Fikr almashish uchun chaqirilganlar bilan bo‘lgan suhbatning sir tutilishi foydali edi. Biroq, bu kengashga nima uchun hazrat Ali (r.a.)dek ilm va fazilat sohibi chaqirilmadi, nega uning fikri so‘ralmadi?

Bu savolga javobni faqat Abu Bakr (r.a.)gina izohlab berishi mumkin. Afsuski bu mumkin emas. Ma’lum bo‘lgani shuki, kengashga chakirilganlarning hech biri Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga hazrat Alidan ko‘ra yaqinroq emasdi. Hech biri hazrat Alidan avval iymon keltirmagandi. Hech biri hazrat Alidan ko‘ra ko‘proq Islom diniga va Rasululloh (s.a.v.)ga xizmat qilmagan edi. Shu bilan birga xalifa tayinlash balki juda shoshilinch bo‘lgani uchun Ul zotning fikri so‘ralmadimi? Hech bir sababsiz z’tibordan chetda qoldirildi. Bu o‘rinda shunday savol tug‘ilishi mumkin. Qiziq, hazrat Ali(r.a.) xalifalikka da’vogarmidi?...

Xo‘sh, hazrat Ali (r.a.)ning fikri so‘ralsa, U nima derdi? Shunday taxmin qilish mumkinki, hazrat Umar (r.a.) xususida aytadigan fikri boshqa do‘stlarinikidan farq qilmasdi. Hazrat Ali haqiqatan ham adolatli, birovning haqiga xiyonat qilmagan inson edi. Hazrat Umar xalifalikni qabul qilgandan keyin, eng kichik e’tiroz kuchaymaganligi va doimo unga yordamchi bo‘lgani uning bu ajoyib fe’l-atvoridan dalolatdir.

Hazrat Umar(r.a.)ning «Valiyahd» sifatida tayinlanishini bilgan bir necha kishi hazrat Abu Bakr(r.a.)ni ziyorat qildilar. Ziyoratga kelganlar orasida Talha bin Ubaydulloh so‘z olib, e’tiroz bildirdi:
— Umar bin Hattobni xalifa etib tayinlamoqchi ekansan, avvalo uning tazyiq va shiddatini ko‘rib turibsan. Agar u xalifa bo‘lsa, holimiz nima kechadi? Ertaga Rabbingga qanday javob berasan? — dedi.

Talha o‘z so‘zlari bilan uni tayinlasang bu ummatni qiyinchilikka solgan bo‘lasan, buning mas’uliyati ham og‘ir bo‘ladi, demoqchi edi.
Bu so‘zlar hazrat Abu Bakr (r.a.)ni asabiylashtirdi. O’zini o‘tirg‘izishlarini so‘radi va o‘tkir nigohi bilan Talhaga qaradi. Talhaning so‘zlariga javob berishi lozim edi. Shu sababli ishonch bilan gap boshladi:
― Ey, Talha, meni Allohning azobi bilan qo‘rqitmoqchimisan? Sizga zulm qilgan, haqingizni yeb, dunyo to‘plagan kishi parishon bo‘lsin. Men Rabbimga yetishganimda va bu mavzuda hisob berishimga to‘g‘ri kelganda: «Allohim, sening qullaringga eng yaxshi qulingni xalifa qilib qoldirdim», deyman. Mening bu so‘zlarimni siz kabi o‘ylaydiganlarga yetkazing, - dedi.
Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning boshqa so‘z aytishga majoli qolmadi. Xalifani o‘rniga yotqizdilar va hammalari uning huzuridan chiqib ketdilar.

Keyingi kun xalifani holidan xabar olishga Abdurahmon keldi.
—   Bugun ko‘rinishing yaxshi, ey, xalifa. Yaratganga shukur, shifo topgan holda tongga yetishding.
—   Shunday deb o‘ylaysanmi, ey, Abdurahmon.
—   Albatga.
—   Lekin men umid qilayotganim yo‘q... Biroz sukutdan so‘ng xalifa o‘z so‘zida davom etdi, - men o‘z qarashlarimga ko‘ra eng oqil, deb bilgan insonni sizlarga amir etib tayinladim. Ba’zilar mening bu qarorimdan rohatsiz bo‘lganlarini sezib turibman. Hammasi bu xalifalikni faqat o‘ziga tegishli bo‘lishini istashmoqda. Dunyoni o‘zingizga yo‘nalgan holda ko‘rmoqdasiz. Holbuki, u hech qaysi tomonga yo‘nalmagandir. U sizga yo‘naladi, ammo u paytda yaltir-yultur kiyimlar kiyasiz, tunlar (yung) ustida yotish sizga kirpi (tipratikan) ustida yotgandek rohatsiz tuyuladi (qush pati ustida yotishni istab qolasiz). Aminmanki, biror kimning aybsiz yerga tiz cho‘ktirilib, bo‘ynining uzilishi, sizning dunyo dardiga berilib, insonlarni zalolatga boshlagan, haq yo‘ldan ayrilgan kishilar bo‘lishingizdan ko‘ra xayrlidir.

Hazrat Abdurahmon xalifaning so‘zini bo‘ldi:
—   Tinchlan, hayajonlanma, huzursiz bo‘lasan. Ba’zilar sen kabi o‘ylaydilar, bular sen bilan birodardirlar. Ba’zilar esa senga muholifdirlar. Bular ham fikrlarining to‘g‘ri ekanligiga ishonganlari uchun senga tavsiya etmoqdalar. Bular ham sening samimiy do‘stlaring, sening yaxshiligingni bilgan kishilardir. Biz sening xayrli ish qilmoqchi ekanligingni bilamiz. Bizga ma’lumki, sen solih insonsan. Insonlarga hamisha yaxshilik istaysan. Dunyo molining qo‘ldan ketishi seni mahzun etolmaydi.

Ha, to‘g‘ri aytayapsan. Mol-dunyo uchun qayg‘urmayman. Ammo hayotimda uch narsa borki, uni qilmagan bo‘lishni xohlardim. Yana qilmagan uch ishim borki, qaniydi qilsam, deyman. Yana uch narsa borki, ularni Nabiyi Akram (s.a.v.)dan so‘rashni istardim.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) bir nafas tin olib, davom etdi:
— Qilganim uchun pushaymon bo‘lgan uch narsa quyidagilardir: avvalo, hazrat Fotima(r.a.) oilasiga aralashmaslikni, til tekkizmaslikni orzu qilardim. U yerda to‘planganlar jangga qaror qilishib bu eshikni yopishgan bo‘lsa, uni qayta bor ochmaslikni orzu qilardim. Keyingisi, Fujoani yonmasligini istardim. Uni yo o‘ldirishim kerak yoxud qo‘yvorishim kerak edi, deb o‘ylardim. Yana xohlardimki, Saqifada o‘tkazilgan yig‘ilishida xalifalik ishini ikki kishidan (Umar va Abu Ubaydadan) biriga qoldirsam edi. Ulardan biri amir, men esa yordamchi vazir bo‘lsam edi...

Biroz tin olgach, xalifa so‘zida davom etdi, - qilmaganim uchun qayg‘urgan ishlarim ham bor, ya’ni Ash’os bin Qays asir sifatida keltirilganda, o‘ldirmaganim uchun afsusdaman. O’sha kundan buyon va bugunga qadar kuzatdimki, qaerda fitna chiqadigan bo‘lsa, Ash’os unga yordamchi bo‘ladi, yoqlab chiqadi. Xolid bin Validni qo‘zg‘olon ko‘targanlarga qarshi yuborganimda «Zulqassa»da tursam edi. Shoyad musulmonlar urushda mag‘lub bo‘lsalar, men qarshi chiqsam va yordam bersaydim.

Yana istardimki, Xolid bin Validni Iroqdan Suriyaga jo‘natgan paytimda, Umar bin Xattobni Iroqqa jo‘natdim. Shunday qilib, har ikki qulimni (Xolid va Umarni ham) Alloh yo‘lida osgan bo‘lardim. Rasululloh (s.a.v.)dan so‘rashni istagan narsalarim quyidagilardir: istardimki, bu xalifalik kimga tegishli bo‘lishini, Ansorning xalifalik ishida haqqi bor-yo‘qligini, qizlarining va ammalarining merosdagi ulushini so‘rashni istardim. Chunki bu ikkisiga tegadigan meros xususida hanuz ba’zi andishalar bor.

Xalifaning so‘nggi so‘zlarini eshitish, uning huzurida bo‘lish Usmon bin Affonga kelgandi.
Biroz vaqtdan so‘ng ichkari kirgan Usmon bin Affon so‘z boshladi:
— Meni chaqirtirdingmi, ey, Rasululloh (s.a.v.)ning xalifasi, — dedi.
—Ha, Usmon. Darhol qog‘oz va qalam tayyorla.
—Tayyorman, ey, xalifa.
— Yoz: «Bismillahir Rahmonir Rohiym. Bu yozuv Abu Quhofa o‘g‘li Abu Bakrning oxirat olamiga ketish oldidan, ya’ni kofirning iymonga kelgan, isyonkorning haqiqatga bo‘yin eggan, yolg‘on, hatto rost so‘zlagan o‘lim oni bo‘lgan dunyodagi so‘nggi soatlarida yozdirgan vasiyatidir:
Bilasizki, men sizga Umar bin Xattobni xalifa etib qoldirmoqdaman. Ularning so‘zlarini tinglang va itoat eting. Men Allohga, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga, dinimga, nafsimga va sizga nisbatan nuqsonli ishlar qilmadim, deb o‘ylayman. Agar u sizlarga adolatli bo‘lsa, o‘zidan kutganimizni kilgan bo‘ladi. Agar kutganimizni qilmasa va o‘zgarib ketsa, yomonliklari uchun oladigan gunoh bor. Men sizlarga yaxshilik istab, oqil insonni tanladim.

«Ammo, imon keltirgan va ezgu ishlarni qilgan hamda doim Allohni yod etgan va (ilgari) mazlum bo‘lganlaridan keyin (Islom ravnaq topgach) g‘olib bo‘lgan kishilar (mustasnodirlar). Zulm qilganlar esa yaqinda qanday oqibat sari ketayotganlarini bilib olurlar!» (Shuaro surasi, 227-oyat).
Allohning salomi va rahmati, barakotlari sizga yog‘ilsin».

Hazrat Abu Bakr (r.a.) so‘zlarini tugatdi va yozilgan vasiyatnomani muhrlashni buyurdi. Hazrat Usmon bu amrni bajardi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) qo‘llarini ko‘tarib, quyidagicha duo qildi:
— «Allohim, men bu xalifani tayinlash bilan faqat mo‘minlarga yaxshilik istadim. Oralarida fitna chiqishidan qo‘rqdim. Rostini mendan ko‘ra yaxshi bilganing uchun bu ishni qildim. Bu mavzuda o‘z qarashlarimdan kelib chiqdim. Qullaring ichidan eng oqil va kuchlisini, ularni boshqarishini istovchi kishini tayinladim. Men bu holga tushdim. Insonlarga mening vakilim sen bo‘l! Ular sening qullaring. Xalifalarini o‘zlariga munosib qilgin. Uni Payg‘ambaring (s.a.v.) va solih qullaringni yo‘liga kirgan Rashid xalifalar kabi qil».

Hazrat Usmon tashqaridagi odamlarning yoniga chiqdi va:
— Shu sahifada ismi yozilgan insonga itoat qilasizmi, ya’ni uni xalifa sifatida qabul qilasizmi? — dedi.

U yerdagilarning bir qismi roziligini bildirishdi. Bir qismi esa biz kimning xalifa bo‘lishini taxmin qilyapmiz, - dedilar. Hazrat Alining: «Umar bo‘lishi kerak!» degan ovozi eshitildi. Ammo hech kim e’tiroz bildirmadi. Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning oldigacha kelgan va fikrlarini oshkora aytganlardan sas chiqmadi. Yoki olgan javoblari ularni qoniqtirgandi, yo aksariyat kishilar rozi bo‘lgan bu ishga noiloj rozi bo‘lishayotgandi.

Shu payt xonaning derazasi ochildi. Holdan toygan, majolsiz Abu Bakr (r.a.)ning yuzi ko‘rindi. Yiqilib ketmasligi uchun ayoli Asmo binti Umays uni suyab turardi.
—   Sizga xalifa etib tayinlagan odamga rozimisiz? Vallohi, bu xususda ko‘p o‘yladim. Sizga biror qarindoshimni xalifa qilganim yo‘q. Umar bin Xattobni tayinladim. Uni tinglang va itoat qiling, — dedi.
To‘planganlar:
—   Tinglaymiz va itoat qilamiz, — dedilar. So‘ngra hazrat Usmon qo‘lida ushlab turgan nomani o‘qidi. Shaxsan Abu Bakr (r.a.) tarafidan e’lon qilingan ism bilan, yozilgan vasiqadagi ism ayni bir shaxs ekanligi ma’lum bo‘ldi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) orqaga chekindi va: «Menga Umarni chaqiring», - dedilar. Bu chorlovdan keyin hazrat Umar (r.a.) keldilar va ular yolg‘iz qolishdi. Shundan so‘ng hazrat Abu Bakr (r.a.) so‘z boshladi:
—   Ey, Umar, seni Rasululloh (s.a.v.)ning sahobalariga xalifa etib tayinladim. Doimo Allohdan qo‘rqishingni tavsiya qilaman. Alloh taoloning insonlar uchun tunda qilishi kerak bo‘lgan bir haqqi borki, uni kunduzi qabul qilmaydi. Qunduzi bajarilishi lozim bo‘lgan bir haqqi borki, tunda bajarilsa qabul qilmaydi. Allohning farz ibodatlari bajarilmasa, nafl qilgan ibodati qabul qilinmaydi.

—   Ey, Umar, qiyomat kuni tarozisi og‘ir bosganlar faqat Allohni sevgan va unga bog‘liq bo‘lganlari uchun bu darajaga erishadilar. Haqdan boshqa bir narsa qo‘yilmagan bir tarozining og‘ir bosishi tabiiy hol. Tarozisi yengil bo‘lganlar esa faqat botinga bog‘liq bo‘lganlari tufayli bu natijaga erishadilar. Zalolatdan boshqa bir narsa qo‘yilmagan tarozining yengil kelishi ham tabiiy holdir.
—   Ey, Umar, kengchilik haqidagi oyatlar, shiddatli oyatlar bilan birga tushirilgan. Shiddatli oyatlar esa huzur bag‘ishlovchi oyatlar bilan birga nozil qilingan. Toki mo‘min har ikkisini ham esda tutsin. Umid bilan yashasin, ammo azob qo‘rquvini ham unutmasin. Amalga oshmaydigan narsaga umid bog‘lamasin, o‘zni o‘zi tahlikaga qo‘ymasin!
—   Ey, Umar, qara, Alloh jahannam ahlini qilgan gunoh amallari bilan eslaydi. Men ular haqida o‘ylagan paytimda, «Umid qilamanki, men undaylardan bo‘lmayman», deyman. Jannat ahlini esa qilgan savob ishlari bilan ta’rif etadi. Chunki ularning mayda-chuyda kamchiliklarini kechirgan. Men ularni eslaganimda «Ular qaerda-yu, men qaerda?» deyman.
—   Ey, Umar, mening vasiyatimga amal qil! Qo‘lingdan kelmaydigan ishlarni emas, uzoqda bo‘lmagan va qo‘lidan qutulib bo‘lmaydigan o‘limni hamisha yodingda tut...
Ular o‘rtasidagi suhbat tugagandan so‘ng hazrat Umar (r.a.) xayrlashib chiqib ketdi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) esa qaytib joyiga cho‘zildi. Endi ko‘ngli xotirjam edi. Alloh huzuriga borishdan boshqa o‘yi yo‘q edi. Bu paytda hazrat Oisha (r.a.) otasining ahvolini ko‘rib, Hotam at-Toyining bir baytini takrorlashdan o‘zini tiyayolmadi. Hotam bu baytida, «Ont ichamanki, o‘lim kelib bo‘g‘zingga tiqilganda va nafasing qisganda boylik insonga hech qanday foyda bermaydi», - derdi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) mo‘minlar onasiga qaradi:
—   Ey, qizginam, Allohning so‘zi juda to‘g‘ridir, — dedi va Quronning shu oyatini o‘qidi: «Mana o‘lim mastligi (jon chiqish payti) haqiqatan (etib) keldi. (Ey, inson,) bu (o‘lim) sen undan qochuvchi bo‘lgan narsadir.» (Qof surasi, 19-oyat).

Bir guruh kishilar Abu Bakr (r.a.)ni ko‘rishga kelishdi. Ularning orasida yigirma uch yoshli, hayotining o‘n yilini Rasuli Akram (s.a.v.)ga xizmat qilib o‘tkazgan Anas bin Molik ham bor edi. Hol-ahvol so‘radilar. Hazrat Abu Baqr (r.a.):
—   Mol-dunyomni hisoblab chiqing. Xalifa bo‘lganimdan so‘ng boyligim ortgan bo‘lsa, o‘sha qismini Umarga bering. Xalifalikni qabul qilgan kunimdan boshlab «Baytulmulk»dan (davlat mulki) olgan maoshimni hisoblang va o‘z molim hisobidan to‘lang, - dedi.

Buning to‘lovi uchun bir yerining sotilishini va qarzining to‘lanishini aytdi. Bu ish Anas bin Molik boshchiligida shu yerdagi kishilar tarafidan amalga oshirilishiga kelishib olindi.
O’rtada boylik yo‘q edi. Boy bir musulmon bo‘lgan va qo‘lidagi boyliklarini qiyin ahvoldagi musulmonlarga va Alloh yo‘lida sarf qilgan edi.

Xalifa bo‘lgandan keyin ham ozga emas, «juda ozga qanoat qilib yashagan, ishtaha ochuvchi taomlar bilan bezatilgan shohona dasturxon atrofida hech o‘tirmagan, ayollari bo‘lmish Asmo binti Umays va Habiba binti Horisalar xalifaning ayoli malika sifatida emas, ozga qanoat qilgan bir oilaning a’zosi sifatida yashagan edilar.

Agar u bajarayotgan vazifasi evaziga maosh oladigan bo‘lsa, u hammadan ko‘p maosh olishi kerak edi. Holbuki, unga xalifalikni qabul qilgandan keyin tijorat bilan shug‘ullanishni ham ta’qiqlangan edi. Tayin etilgan yuqori darajadagi maoshni ortig‘i bilan olgan taqdirda vijdoni qiynalardi. Ammo Alloh taolo uni boshqalarga ehson qilishni, «bergan qo‘l» bo‘lishni baxt, deb hisoblovchi inson etib yaratgan edi. Olgan haqi hech qachon qilgan ishlari uchun to‘lov bo‘lolmasdi. Islom tarixida hech qaysi xalifa undan kam maosh olmagan, ammo vazifasini u kabi samimiyat bilan muvaffaqiyatli tarzda davom ettirganini ayta olmaydi.

* * *
Hazrat Abu Bakr (r.a.) hazrat Oisha (r.a.)dan so‘radilar:
—   Bugun qanday kun?
—   Bugun dushanba, otajon.
—   Rasululloh qaysi kun vafot etgandilar?
—   Dushanba kuni.
—   Men ham umid qilamanki, kechgacha yashayman. Agar tunda vafot etsam, tongni kutmay dafn etinglar. Chunki men kunlarning va kechalarning eng sevimlisi, Sayyidul Anbiyo (s.a.v.)ga yetishadiganim kun va kechadir.

—   Ey, Oisha, bir paytlar senga bir yer bag‘ishlagandim. Ammo ko‘nglim bezovta, uni ham meros orasiga qo‘sh. Uni va boshqa merosimdan sizga tegishli bo‘lganini ikki singling bilan bo‘lishib olinglar.
—   Subhonalloh, mening bir opam Asmo bor. Boshqa singlim yo‘q, otajon.
—   Horisaning qizi Habiba homilador. Tug‘adigan farzandi qiz bo‘lishini taxmin qilmoqdaman. Uning haqqiga xiyonat qilmasligingni, tarbiyasiga e’tibor qilishingni, ayniqsa, sendan iltimos qilaman.
Hazrat Abu Bakr (r.a.) charchagandi. Bir nafasdan keyin davom etdi:
—   Vafot etganimdan so‘ng o‘zimning shu ikki ko‘ylagimni yuving va uni kafanlik qiling.
Hazrati Oisha (r.a.) darhol e’tiroz bildirdi:
—   Otajon, Alloh bizga ikrom etgan sizga yangi kafanlik olamiz.
—Yangi kiyim hayotda yashayotganlarga loyiq. Uning ehtiyojini qondiradi. Chiriydigan jasadga munosibi esa, eski kiyimlardir.

Keyin esa ayoli Asmo binti Umaysga qaradi:
—   Ey, Asmo, meni sen yuv. Agar kerak bo‘lsa, Abdurahmon senga yordamlashadi.
So‘ngra Abu Bakr (r.a.) molining beshdan bir qismini Alloh yo‘lida sadaqa qilishlarini vasiyat qildi. Endi dunyo bilan hech bir aloqasi qolmagandi. Muborak lablari shahodat kalimasini takrorladi. Hayotining yigirma besh yilini ming bir azobga bardosh berib tugatgandi. Ko‘rgan kabi ibodat qilgan Allohiga so‘nggi orzusini ayta boshladi: «Tavaffaniy musliman va alhiqniy bis solihin. Ya’ni, "(Ajalim yetganida) musulmoi holimda jonimni olgin va menn solihlar (qatori)ga ko‘shgin." (Yusuf surasi, 101-oyat).

Alloh taoloning kitobida hazrat Yusufning yolvorishi sifatida berilgan bu duoni tilida, dilida bir necha marta takrorladi.
Seshanba kungi quyosh ham har doimgi vaqtda chiqdi, yuqoriladi va botdi. Ammo bugun Rasululloh(s.a.v.)ning xalifasi, mo‘minlarning amiri bo‘lgan bu inson uchun boshqa kunlardek kelmadi. Vujudi zirqirab og‘rirdi. Nihoyat oqshom cho‘karkan, qimirlashi ham hatto qiyin bo‘lgan lablar yana bir marta qimirlab: *Tavaffaniy musliman va alhiqniy bis solihin* duosini yana takrorladi. Zo‘rg‘a eshitilayotgan so‘zlar muborak duo va niyozlardan iborat edi. Xonasi yaqinlari bilan to‘la edi. Boshida mo‘minlarning onasi hazrat Oisha (r.a.), keyin esa ikki ayoli (hazrat Asmo va hazrat Habiba), katta o‘g‘li Abdurahmon va endigina ikki yarim yosh bo‘lgan Muhammad...

Bulardan tashqari hayoti davomida unga hamrohlik qilgan malaklar va ayniqsa uning ruhini olib Alloh huzuriga yetkazish vazifasini bajaruvchi Ajal farishtasi hozir turardi. Hayotining tugashi uchun belgilangan vaqtni kutib turardi.

Hayotining so‘nggi yigirma besh yilini iymon yo‘lida sarflagan, Muhammad(s.a.v.) ummati yetishishi mumkin bo‘lgan eng yuksak cho‘qqiga iymon bayrog‘ini o‘rnatgan bu qadrli insonning ruhini malaklar qo‘llari orasida oldilar, unga «qo‘rqma, mahzun bo‘lma, va’da qilingan jannatning xabarini bizdan ol!» dedilar. Hayot davomida ko‘rinmasdan unga hamrohlik qilgan farishtalar bundan keyingi hayotida ham unga yo‘ldosh bo‘lishlarini, ko‘ngli nimani tusasa o‘ziniki bo‘lishi mumkinligini aytishadi. Azobdan iborat hayot so‘nggiga yetgan, oxirat hayoti orzu qilinganidek boshlangan. Jannatning har bir eshigidan alohida taklif qilinadigan baxtiyor hayotga o‘tish payti kelgan edi. Ajal farishtasi uning ruhini jismidan ayirarkan, so‘nggi marta qimirlayotgan dudoqlar: «Allohim, musulmon sifatida vafot ettir, yaxshi qullaring safiga qo‘sh», dedi. Baxtli uchrashuv amalga oshgan, aziz ruhi Allohga va Rasululloh (s.a.v.)ga yetishishi uchun ayrilgan vujud, harakatsiz qolgandi...

Rasululloh (s.a.v.)ning qadrdon birodarlari shom namozidan keyin xalifaning sog‘lig‘idan xabar olish uchun kutmoqda edilar. Ochilgan derazadan ko‘ringan insonning ko‘z yoshlari g‘ira-shira qorong‘ulikda sezilmasdi. Ammo quloqlarga eshitilgan ovozdagi qayg‘u, achchiq haqiqatdan xabar bermoqda edi. Rasuli Akram (s.a.v.)ning eng qadrli do‘stlari islom olamining eng samimiy va eng buyuk xizmatchisi bu foniy dunyoni tark etgandi. Bir necha kundan buyon ahvolining yaxshilanishini kutgan, ammo uning quyosh qarshisida qordek asta-sekin erib borayotganini ko‘rib, umidsizlanayotgan insonlar uchun endi «hukm faqat Allohdandir» deyishdan o‘zga chora qolmagandi. Lablarda rahmat tilaklari bor edi. «Inna lillahi va inna ilayhi roji’un» oyatini takrorlardi.

Birozdan so‘ng so‘fi xufton namoziga azon aytib, odamlarni to‘plarkan, mo‘minlarning onasi hazrat Oisha (r.a.) ko‘z yosh to‘kkancha otasining vasiyatini bajarish uchun uning ko‘ylagini yuvardi. Hazrat Umar (r.a.) esa xalifa sifatida ilk bora o‘qitadigan xufton namozini ado etish uchun mehrob tarafga o‘tdi. Yuzlarida qayg‘u aks etgan, qalblari bu ko‘rguliqdan qovrilgan insonlarga imom bo‘ldi. Shundan so‘ng o‘n ikki yil davomida Rasululloh (s.a.v.)ning mehroblarida mo‘minlarga namoz o‘qittirdi.

Uyda kafanlash va marosim ishlari davom etayottan bir paytda, Rasuli Akram (s.a.v.)ning muborak qabrlari yonida, mash’alalar yog‘dusi ostida yangi bir qabr qazilmoqda edi. Qibla tomondan hisoblansa hazrat Abu Bakr (r.a.)ning qabri, Rasululloh (s.a.v.) qabrlarining orqa tarafida joylashgan edi.

Shu holatda yotqizilsa hazrat Abu Baqr (r.a.)ning yuzi ham Allohning Rasuliga, ham qibla tomonga qaragan bo‘lardi. Ammo hazrat Abu Bakr (r.a.)ning boshi, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning yelkalaridan biroz pastda joylashadi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) yuviladigan joy bo‘shatildi. Yuvish vazifasini zimmasiga olgan hazrat Asmo va yordamchisi Abdurahmon ichkarida qoldi. Hazrat Abu Bakr (r.a.)ning barmog‘idagi «Muhammad Rasululloh» deb yozilgan uzuk chiqarildi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) vafot etganlaridan buyon o‘zida omonat sifatida saqlanayottan va «Xalifalik muhri» hisoblangan bu muborak uzuk hazrat Umar (r.a.)ga jo‘natildi. Xalifaning barmog‘ida yana bir uzuk bo‘lib, u o‘ziga tegishli edi. Ustida «Ne’mal qodiyru Alloh», ya’ni «Alloh naqadar yaxshi qudrat egasidir», deya yozilgan edi. Bu uzuk oila a’zolari uchun juda qadrli bo‘lgan bir xotira sifatida qoldi.