Shu tuyg‘u—fikrdagi inson, xalifalik vazifasini olgani uchun sevinolmasdi. O’ta og‘ir shartga ko‘ra xalifa bo‘lgandi. Biror qabila boshlig‘i yo davlat boshlig‘iga vakolat berib bo‘lmasdi. Eron shohi, Vizantiya imperatori yoki Misr qiroliga vakolat berish emas, balki ulardan ko‘ra adolatli, muvaffaqiyatli idora tizimini yo‘lga qo‘yish va yuritish lozim edi. Ammo, olamlarga rahmat bo‘lgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan so‘ng vazifani boshqarishning alohida ma’nosi bor. Insoniyat yaratilibdiki, Uning (s.a.v.) tengi tug‘ilmagan, qiyomatga qadar ham tug‘ilmayajak. Onadan tug‘ilgan har inson Uning (s.a.v.) shafoatiga muhtojdir. Hech bir Payg‘ambarga nasib bo‘lmagan «Maqomi Mahmud»ning yagona tayanchi, «Shafoati Uzmo» (eng buyuk shafoat)da tanilgan yagona Payg‘ambar... Shunday Payg‘ambar (s.a.v.)ning xalifasi bo‘lish o‘ta og‘ir va mas’uliyatli edi. Shu sabab u uyiga kelganda «keling bu muvaffaqiyatni qutlaylik» demas, deya olmasdi ham.

Davlat boshlig‘i bo‘lish ko‘pgina imkoniyatlar ham berardi. Imkoniyatlardan foydalanishni bilgan kishi uchun omad eshigi mutlaqo ochilgan hisoblanadi. Bundan keyingi hayotini huzur—halovatda, aytganini ikki qilinmasdan o‘tkazishi mumkin. Ammo, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning vijdonida bunga izn yo‘q. «Mo‘minlar dardi ila dardlanmagan amir» sifatida Alloh taolo huzuriga borishga rozi emas. Shu sabab, uning uyga qaytayotganini ko‘rganlar chehrasida hech bir sevinch va mamnuniyat (belgilarini) alomatlarini ko‘rishmadi. Jonini berishga rozi bo‘ladigan, Payg‘ambarini yo‘qotgan kishi sifatida u qanday sevina olardi?... Hayotida uchragan eng katga musibat qayg‘usida yonarkan, xalifalik unga shodlik keltirolmasdi.
Ha, Rasululloh (s.a.v.) qoldirgan bo‘shliqni to‘ldirib bo‘lmasdi. Boshqa birovning to‘ldirishi esa xayolga ham sig‘masdi. Kuch nimaga, qo‘ldan nima kelsa qilinar. Janobi Haqdan yordam so‘ralar va Unga ishonilardi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) shu va shunga o‘xshash xayollar og‘ushida tunni o‘tkazdi.

Xazrajliklarning yong‘indan qo‘rqqandek xalifa tayinlashga turishlari Rasulullsh (s.a.v.) vafotlari xabarining yoyilishiga sabab bo‘ldi. Shoshilishmasa, Rasululloh (s.a.v.) el birligida dafn qilinsa, so‘ng 99 Muhojir va Ansorlar ishtirokida bamaylixotir saylov o‘tkazilsa yanada yaxshiroq bo‘lmasmidi?...
Bu masalada, «Ashob ummati bir daqiqa bo‘lsin boshsiz qolmasligi uchun, hazrat Payg‘ambar (s.a.v.)ni dafn qilishlarini ham kutmasdan xalifa saylovini o‘tkazishganlari» — deya izohli so‘zlar so‘zlangandi.

Masalaga bu tomondan qaralsa, bu yoqda yuzlab kishilarga va hazrat Abu Bakr (r.a.), Umar(r.a.), Ali(r.a.)... kabi ashoblarning eng faollariga ham xabar berilmaganligini izohlash mushkul.

Bani Said yig‘ilishida xalifa saylovini bir — ikki kun keyinga qoldirib, ashoblarning hammasi qatnashishini kutishga qaror qilinsa bo‘lmasmidi?.. Fikrimizcha, eng to‘g‘ri yo‘l shu edi. O’shanda Hoshimiylarning e’tirozlari ham bo‘lmas, yaxshi natijaga erishilgan bo‘lardi. Shunaqa saylov o‘tkazilganda ham, ashoblarning ko‘pchiligi yana hazrat Abu Bakr (r.a.)ni tayinlashlariga shubha yo‘q edi. Chunki Rasululloh (s.a.v.) «Mendan so‘ng xalifa falonchi» demasalar ham, hazrat Abu Bakr (r.a.)ning eng ma’qul nomzodligi ayon bo‘lgan, «ko‘ringan manzilga boshlovchining keragi yo‘q» haqiqati ko‘ngillardan joy olgandi.

Rasululloh (s.a.v.) o‘n yil Madinada imomlik vazifasini boshqardilar. O’zlari qatnashmagan vaqtlari kimni tayinlasalar namozni ham u o‘qitardi. Bir tarafdan amirlik imomlik degani edi. Tajribalarga ko‘ra amir bo‘lgan joyda boshqalarga bu vazifa yuklatilmasdi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) esa shaxsan Rasululloh (s.a.v.) tomonidan masjidda payshanba kechasidan e’tiboran dushanba tongiga qadar o‘n yetti vaqt namozni o‘qitishga buyurilgandi. Unga mehrobga o‘tish amri berilganini xotirlovchilar bor edi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) topilmaganda Hazrat Umar (r.a.) o‘tgan, lekin uning yo‘g‘on ovozini eshitgan Rasululloh (s.a.v.) «Alloh taolo ham, mo‘minlar ham Abu Bakrdan boshqasiga rozi emas» deya, Abu Bakr (r.a.)ni topishni va mehrobga o‘tkazilishini buyurgan edilar.

Rasululloh (s.a.v.)ga yaqin bo‘lgan hazrat Ali (r.a.), amakisi Abbosdek insonlarning davomli ravishda Payg‘ambarimiz (s.a.v.) xonalariga kirib—chiqishlariga qaramasdan, bu o‘n yetti vaqtdan biriga ham izn olmadi.

Bani Said yig‘ilishga borishmaganlarida xazrajliklar Sa’d bin Ubodaga qo‘l berishar va ishni hal qilishardi. Holbuki, bu holda yanada ustun, yanada qobiliyatli insonlar ortda qolib, ish munosib sohibiga tegmasdi.

Sa’d bin Uboda Rasululloh (s.a.v.)ga xalifa bo‘ladigan fazilat egasimidi?.. Yoki hazrat Abu Bakr (r.a.), Umar (r.a.) kabi buyuk insonlar bor joyda uning xalifa qilib tayinlanishi to‘g‘ri qaror hisoblanadimi?..

Bu so‘roqqa «ha» javobini berish mumkin emas, Rasululloh (s.a.v.) ashobi bo‘lish, hamma ishni muvaffaqiyatli boshqara oladi, har mavqe va maqomga munosib degani emas edi. Uning saylovdagi harakatlari ham bu maqomga munosib emasligiga bir dalil. U hayotining so‘ngi besh yilini hazrat Abu Bakr (r.a.)ga ham, hazrat Umar(r.a.)ga ham bay’at qilmasdan o‘tkazdi.
Savr hech qanday taraflama xalifalikka hazrat Abu Bakr (r.a.)dan-da munosibligiga da’vo qila olmadi. Rasululloh (s.a.v.)ni hazrat Abu Bakr (r.a.)dan ham yaxshiroq tanishi, islomni undan-da yaxshiroq bilishi va tushuntira olishini aytolmasdi.

Hazrat Oysha (r.a.)ga tuhmat qilish voqeasi hanuz hammaning yodida bo‘lib, bu bo‘hton Xazraj qabilasidan bo‘lgan va «munofiqlar raisi» deya tanilgan Abdulloh bin Ubay bin Salul ismli kishi tomonidan qilingandi. Bir oygacha vahiyning to‘xtab qolishi Rasululloh (s.a.v.)ning iztirob chekishlariga sabab bo‘lgan, natijada masjidda turib bu tuhmatni qilgan kishining jazosini berishni aytgandilar. Avs qabilasi boshlig‘i Usayd bin Hudayr:
—   Ey, Allohning Payg‘ambari, aytayotgan odaming Avsdan bo‘lsa, uning jazosini beramiz. Agar xazrajlik birodarlarimizdan bo‘lsa ham jazolaymiz, degan, ammo Sa’d bin Uboda uning so‘zini bo‘lib:
—   Hech narsa qilolmaysan. Sen bu ishni qilgan xazrajlik odam ekanligini bilganing uchun aytayapsan, — dedi.
O’rtadagi masala Rasululloh (s.a.v.)ning nomusi edi. Uning ayoli haqida gap borar, Sa’d esa bu bema’ni bo‘htonni qilgan kishi o‘z qabilasidan bo‘lgani sabab muhofaza qilar, ammo men kimni kimdan himoya qilayapman, demasdi. Shunday chirkin voqeada Rasululloh (s.a.v.)ni emas, qabilasidan bo‘lgan munofiq bir kishini o‘ylagan Sa’d qanday qilib «Rasululloh (s.a.v.)ning xalifasi» bo‘la oladi?... Shunday muhim va jiddiy masalada ko‘zi qabilasidan nariga o‘tolmagan shaxs qanday qilib butun mo‘minlarga amir bo‘la oladi?...

Sa’d haqiqatdan saxiy inson edi, saxiy bir oiladan chiqqandi. O’zidan keyin o‘g‘li Qays ham bu saxiylikni davom ettirdi.

Qabiladoshlari o‘rtasida hurmatli mavqei bor edi. Ammo, bular hazrat Abu Bakr (r.a.) bor joyda xalifalik maqomiga ko‘tarilishi uchun yetarli emasdi.

Uni xalifalikka ko‘tarish qayg‘usida yurganlar ham, eng yaxshi va munosib insonni topishgani uchun emas, balki qabiladoshligi sabab bu ishga tashabbus ko‘rsatishgandi. Agar haqiqatdan munosib ko‘rishganda edi, bu qadar shoshilishmas, katta yig‘ilish o‘tkazib tayinlanishini istashardi.

Ular bu harakatlari bilan islom tarixidagi eng muhim saylovning o‘tkazilishiga to‘siq bo‘lishgandi. Ammo Rasululloh (s.a.v.) uchun eng oliy xalifa tayin edi.

Bani Said soyaligida o‘tkazilgan yig‘ilishi va natijasi qisqa vaqtda yoyilib, butun Madinada eshitmagan kishi qolmadi. Peshin namoziga masjidga yig‘ilganlarning nigohi tanish yangi xalifani qidirardi.

Nihoyat, minbar qarshisida oq tanli, yonoqlari va ko‘zlari chuqur, peshonasi tor, peshonasining o‘ng tomonidagi sochlari to‘kilgan, o‘rta bo‘yli, soqoli xinaga bo‘yalgan bir kishi ko‘rindi. Keyingi paytda namoyon bo‘lgan bu odam hazrat Abu Bakr (r.a.)dan boshqa bo‘lishi mumkin emasdi. Kelib uch zinapoyali minbarning ikkinchi zinasida o‘tirdi. Bundan keyin ham uchinchi pillapoyaga umuman chiqmadi va Rasululloh (s.a.v.) o‘tirgan joy doimo bo‘sh qoldi.

Bu orada hazrat Umar (r.a.) turib Alloh taologa hamd keltirdi va shunday dedi:
— Ey, insonlar, kecha sizga Rasululloh (s.a.v.) o‘lmaganliklarini, hushdan ketganliklarini aytgandim. Bu so‘zlarim Alloh taoloning kitobidagi biror oyatga, yoki Rasululloh (s.a.v.)ning so‘zlariga tayanib aytilmagandi. Ammo men Payg‘ambar (s.a.v.) bizning ishlarimizni to‘g‘ri yo‘lga solib, bizni oxirat yo‘lchisi qilib so‘ng vafot etadi, deb umid qilibman. Ammo, ishonamanki Rabbimiz, Rasuliga hidoyat ko‘rsatganidek, bizga ham qo‘limizdagi Qur’on vositasida hidoyatni ko‘rsatadi.

Shu bir haqiqatki, Alloh taolo sizning ishingizni eng xayrli kishi qo‘liga topshirdi va Rasuliga birodarlik qilgan do‘stini xalifa qildi. Turib uni duo qiling.

Turib birma-bir hazrat Abu Bakr (r.a.)ning qo‘lidan tutdilar, Alloh taoloning Rasuliga xalifa sifatida ko‘rishlarini va itoat qilishlarini bildirishdi.

Bay’at tugagach, hazrat Abu Bakr (r.a.) o‘rnidan turdi va Alloh taologa hamd o‘qib, Rasululloh (s.a.v.)ga salotu salom qilgandan so‘ng shunday dedi:
— Ey, insonlar!.. Sizga amir qilib tayinlandim, holbuki, men sizlarning eng xayrliyingiz emasman. Shu sabab, agar vazifamni yaxshi bajarsam, menga yordamchi bo‘ling. Xato qilsam, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsating. To‘g‘rilik bir omonat, yolg‘onchilik xiyonatdir. Oralaringizdagi zaif kishi haqqini olib o‘zini taslim etgunga qadar, Alloh taoloning izni ila mening nazarimda qudratli inson bo‘lib qabul qilinadi. Oralaringizda qudratli bo‘lgan kishi, o‘zidan haq olinib egasiga topshirilmaguncha, Alloh taoloning izni ila mening nazarimda zaif inson sifatida ko‘riladi. Biror jamoa aql va dinga to‘g‘ri kelmaydigan yomonliklarni tarqatsa, Alloh taolo u jamoaga balo (kulfat) yog‘diradi.

Men Alloh taolo va Rasuliga itoat etsam, siz ham menga itoat qiling. Alloh taolo va Payg‘ambariga isyon qilsam unda menga itoatingiz kerak emas. Namozingizni o‘qing, Alloh taolo sizlarga rahmat va marhamati ila muomala nasib qilsin.

Buyuk xalifa shu qisqacha nutqdan so‘ng mehrobga o‘tdi va namozni boshladi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) ning xutbasi qisqa va lo‘nda edi. Uni tinglaganlar Rasululloh (s.a.v.)ga xalifalikka haqiqatdan munosib inson qarshisida ekanliklariga yana bir bora ishonch hosil qilishgandi. U so‘zlarini buyuklarning eng go‘zal fazilati bo‘lgan kamtarlik bilan boshlab, "sizning eng xayrliyingiz emasman" degandi. Shunaqa deyishi ham kerak edi. Rasululloh (s.a.v.)ning aslo kibrlanmaganligi, doimo kamtarinlik bilan muomalada bo‘lganligini biladigan ko‘plab insonlar shu onda masjidda o‘tirishardi. Ular Rasuli Muhtaram (s.a.v.)ning «Alloh rizoligi uchun kamtarin bo‘lganni Alloh taolo yuksaltiradi» xabarini tinglagan insonlar edi.

Hazrat Abu Bakr (r.a.) bu so‘zlari bilan bundan keyingi rejalarni ham aytib o‘tgandi. Ijro o‘ziga, taftish mo‘minlarga oiddir. Insonlar ko‘r —ko‘rona emas, ongli tarzda sevib — sevib itoat qilishlari kerak.

Davlat boshlig‘ini taftish qilish va kerak bo‘lsa haq yo‘lni ko‘rsatish ularning vazifasidir. Agar xalifa Rasulullohga (s.a.v.) itoat etishda sustkashlik qilsa, u holda insonlarning xalifaga itoat qilishi majburiy emasdir.
Bu so‘zlar ikki kundan keyin unutiladigan so‘zlar emas, balki baxtiyorligi Rasululloh (s.a.v.)ga bog‘liq bo‘lgan bir insonning jiddiy va samimiy ifodalari edi. Xalq ham, xalifa ham ayni qonunga, hukmlarga amal qilgan holda barcha yo‘llar Alloh taologa va Payg‘ambariga itoat markazida birlashadi. Adolat eng muhim masala bo‘lib, boy-u faqir, badavlat-u qul, barchasi bir xil shart oldida muhokama qilinar, xalifaning ko‘zi da’vo sohibida emas, adolat tarozusida bo‘lar va Haqqa tayanganning yelkasi yerga tegmas.

Buyuk Xalifa bu so‘zlari bilan «insonlarning xalifaga itoatidan-da muhimi, xalifaning Alloh taolo va Rasuliga itoatidir», degan haqiqatini anglatish edi. Xalifa o‘z vazifasini bajarmasa fuqarodan nimani kutish mumkin?

Masjidda hazrat Abu Bakr (r.a.)ga bay’at qilinarkan, Rasululloh (s.a.v.) yuvilib kafanlangandi. Yuvish ishi hazrat Oysha (r.a.)ning xonasida o‘tkazilgan. Hazrat Ali (r.a.) yuvgan, Usoma va Shukron suv quygan, Abbos va ikki o‘g‘li Fazl va Qusom, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak vujudlarini o‘ngga, chapga (ag‘darishda) o‘girishda yordam berishgandi. Kiyimlari yechilmasdan yuvilgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.) uch qavat kafan ichiga qo‘yildi. Keyin esa ikki odam chaqirildi. Biri Abu Ubayda bin Jarrohga, ikkinchisi esa Abu Talhaga yuborildi.
Abu Ubayda Makkaliklarga, Makka odatiga ko‘ra qabr qazdirdi. Abu Talha Madinalik bo‘lib, Madinaliklar odatiga ko‘ra qabr qazir va qabrning qibla tomonini bir miqdor o‘yib «lahad» deya nomlangan shaklga keltirardi.

Abu Ubaydani topisholmadi, Abu Talha keldi va Rasuli Akram (s.a.v.) uchun shunday qabr qazilishi ayon bo‘ldi.
Rasululloh (s.a.v.)ni qaerga dafn qilishni o‘ylashardi. Baqi qabristoniga birodarlari yoniga qo‘yilishini taklif qiluvchilar ham bo‘ldi. Bir qismi qabrning masjidda qazilishini aytishardi. Hazrat Abu Bakr (r.a.) Rasululloh (s.a.v.)dan «Payg‘ambarlar so‘nggi nafaslarini bergan joyda dafn qilinganliklarini» eshitganini aytdi. Shu bilan Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak vujudlari bir tomonga olindi va Abu Talha qabrni qazidi.

Birozdan so‘ng Payg‘ambar (s.a.v.) xonalarida yolg‘iz qoldirildi.
Avvalo erkaklar kirib jamoat bo‘lmasdan yakka—yakka namoz o‘qidilar. Keyin ayollar, keyin bolalar, keyin esa xizmatkorlar kirishdi.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yonlarida namoz o‘qiydigan biror kishi bo‘lganda janoza namozini aslo yakka holda o‘qimas edilar. Ammo, bu safar U (s.a.v.)ning namozi nega masjidga chiqarilib, jamoat holida o‘qilmadi?.. Buning sababini bilmaymiz.
Seshanba kuni yuvilib, kafanlangan va yuqoridagidek tarzda namozi o‘qilgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.) seshanbadan chorshanbaga o‘tar kechasi tuproqqa qo‘yildi. Qabrga hazrat Ali (r.a.), Usoma, Fazl va Qusomalar tushishdi. Oltmish uch yil avval dunyoga yetim bo‘lib kelgan, endi dunyoni yetim qoldirib ketgan buyuk Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak vujudi tushirildi, hurmat bilan tuproqqa qo‘yilib, usti yopildi. Bu xona Rasululloh (s.a.v.)ning qabri, ham sevimli ayoli hazrat Oysha (r.a.)ning xonasi bo‘lib qoldi.

«ALLOHUMMA SOLLI ALA MUHAMMADIN ABDIKA VA NABIYYIKA VA RASULIKAL KARIM VA ALA ALIHI VA AVLADIHI VA AZVAJIHI VA ASHABIHI VA ATBAIHI VA IXVANIHI AJMA’IN».

Yonidagi xonada bo‘lgan mo‘minlar onalari Oysha, Hafsa, Ummu Salama, Ummu Habiba, Savda, Juvayriya, Sofiya, Zaynab, Maymuna va joriyalari Moriya, Rayhona... va jigarporasi hazrat Fotima (Alloh taolo har birlaridan rozi bo‘lsin) qazish, ko‘mish ovozlarining to‘xtashi bilan dafn ishi bitganligini anglashganida hanuz atrof qorong‘u, shafaq ko‘rinmagandi.

Qayg‘uli xabar tez yoyildi. Ko‘p insrnlar buyuk Payg‘ambar (s.a.v.) ortidan ko‘zyosh to‘kib qolishdi. Tengi va o‘xshashi bo‘lmagan, qayta tug‘ilmaydigan insonni qayta ko‘rmaslik qayg‘usida qovurilishardi. Yagona tasalli, U (s.a.v.) ko‘rsatgan yo‘ldan borilsa, Unga va Uning Mavlosiga yetishish edi.
Rasululloh (s.a.v.)ning vafot xabari bir guruh insonlar yuzida shaytoniy tabassum ham paydo qildi. Uzoq yillar ko‘ksilarida siqilib kelayotgan qo‘rquv tuyg‘usini chuqur nafas bilan chiqarib yubordilar. Demak, ortiq vahiyning to‘xtashini ko‘radigan kunlarga ham yetishadi. Bundan so‘ng qalblaridagi munofiqlik tuyg‘usi haqida insonlarga gapira olishadi.

Rasululloh (s.a.v.)ni tuproqqa qo‘yishgandan bir necha soat keyin ikki birodar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan shu suhbat diqqatga sazovordir. Bu ikki sahoba Madinaning bir ko‘chasida lom-mim demasdan o‘tirishardi. Ikkisi ham dardli, ikkisining ham qalbi yarador. Bir — birlariga aytadigan ko‘p narsa bor, yoki hech narsa yo‘q. Chunki ikkisi ham ayni bir qayg‘udan iztirobda, ikkisi ham ayni bir ayriliqqa uchragan insonlar edi. Tug‘ilib o‘sgan shahar, qanchadan—qancha go‘zal xotiralarga guvoh bo‘lgan bu ko‘chalar endi ma’nosiz, go‘yo begonalashib ketgandek. Negadir Uvaym bin Said ko‘nglidagi tuyg‘ularini shunday tilga oldi:
—   Vallohi Rasululloh (s.a.v.)dan oldin o‘lishni juda orzu qilardim.

Birodari Ma’n bin Adiy boshqacha o‘ylayotgandi:
—   Ammo men Vallohi Rasululloh (s.a.v.)dan avval o‘lishini orzu qilmagandim. Istardimki, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) hayotliklarida ko‘rsatgan e’tiqodimni, vafotlaridan keyin ham isbotlasam.

Ma’n bu so‘zlarining samimiyligini to‘la isbotlagan, payg‘ambarlik da’vosida chiqqan Musaylama qo‘shiniga qarshi kurashib, shahid bo‘lgandi. Birodari Uvaymga kelsak, uni yaqindan bilish uchun bu voqeadan bir necha yil oldin Rasululloh (s.a.v.)dan so‘ragan bir savol va olingan javobni xotirlaylik:
— Ey, Allohning Payg‘ambari! «Birinchi kundan taqvoga asoslangan masjid - Sizning o‘shanda turishingiz loyiqroqdir. Unda poklanishni xush ko‘radigan kishilar bor. Alloh esa poklanuvchilarni sevar.» (Tavba surasi 108-oyat) oyatida keltirilganlar kimlar edi?

Rasululloh bu savolga javob berarkanlar, muborak ko‘zlarini yonidagi zotga qaratib: «Uvaym bin Said ulardan biri sifatida qanday ajoyib inson»— degan edilar.

Bular ana shunday ashoblar orasida kam tanilgan, ammo ular Alloh taolo va Rasuli tomonidan taqdirlanib, taqdir ular ismini baxtli insonlar qayd qilinadigan daftarga, o‘chirilishi mumkin bo‘lmagan siyohda yozgandi,
"Allohim, sen tilaganini qilishga qodirsan...".

Rasululloh (s.a.v.)ning dafn etilishidan so‘ng hazrat Abu Bakr (r.a.) Usoma qo‘shinining darhol qarorgohda to‘planishini buyurdi. Payg‘ambarimiz vasiyati — bu qo‘shinni kuttirmasdan yuborish edi. Vafot sabab tarqalgan va shaharga kelgan qo‘shin yana «Jurf» nomli joyda to‘plana boshladi.

Madinadagi hayotning so‘nggi yili, arab qabilalari islomni qabul qildi. Ko‘p qabilalarning ketma—ket elchilar yuborib shirk hayotiga nuqta qo‘yishganini ko‘rgan Payg‘ambarimiz (s.a.v.) katta mamnuniyatda edilar. Uzoq yillar sabr va sabot bilan qilingan harakatlarning mevasini olish, albatta mamnunlik keltirardi.

Ba’zan atrofdagi qabilalarning bir — birlari bilan urushib musulmon bo‘lishi bir guruh qabilalarni qo‘rqitib qo‘ygan, atroflarini musulmon qabilalar o‘rab olishganini ko‘rib ular ham islomni qabul qilganliklarini bildirishardi.

Shahodat kalimalarini keltirib, o‘zlarini xavfsizlikka olgan, ammo hanuz islom dinini ruhlariga yaxshi singdira olmagan bu qabilalar xabarni eshitib, shoshib qolishdi. Payg‘ambar (s.a.v.)ning vafotlarini eshitgach, o‘tirib ahvollarini bir ko‘zdan kechirib chiqishdi. Ayniqsa, ishning moddiy jihati og‘ir borayotgandi. Peshona teri bilan topilgan molning qirqdan birini zakot sifatida berish yoqmasdi. Bir qarashda bu zahmat bilan topilgan molni oborib «men yemadim, sen ye " deya tashlab kelishdan iborat edi. Natijada islom dinida qolish, ammo zakot bermaslikka qaror qilishdi. Rasman Madinaga borib «biz shu shartlar asosida musulmon bo‘lib qolishni xohlaymiz» demoqchi bo‘lishdi.

Bir guruh qabilalar islom bilan aloqalarini umuman uzishdi. Madina Rasululloh (s.a.v.)ni yo‘qotib, ketidan «Dindan qaytish» xabarlari ila o‘ralgandi. Ertalab bir qabila, oqshom tushmasdan boshqa bir qabilaning dindan qaytgani haqida xabar kelardi. Bir paytlar islomga kirish urushini boshlagan qabilalar, endi xuddi shu urushni zakot bermaslik yoki umuman islomni tark etish uchun qilmayotgandi. Bu qarorga kelganlarning kutmasliklari ham ayon edi. To‘satdan urush boshlab, Madinaga bostirib kelishlari mumkin edi. Hazrat Oysha (r.a.)ning fikricha, xalq tunda yomg‘irga uchragan qo‘y suruvidek nima qilarini bilmas, ishni nimadan boshlashga qaror qilolmas holga kelgan edi.

Rasululloh (s.a.v.)ning vafot xabari Makkaga yetgach, xalq nima qilarini bilmay qoldi.

Qilich dahshatidan shahodat kalimalarini keltirgan insonlar «endi bu ish tugaydi» deya, fursat shu fursatdir, deb eski hayotga qaytishga qaror qilishgan va bir guruh odamlarni to‘plab, arz qilmoqchi bo‘lishgandi. Hatto samimiy musulmon bo‘lgan vali Attob bin Asid jon qo‘rquvida qochib yashiringandi.
Mana shunday ahvolda Makkaning faollaridan bo‘lgan Suhayl bin Amr Ka’ba oldida to‘plangan xaloyiqqa qarata shunday dedi:
— Ey, insonlar, islomni eng oxiri qabul qilgan sizlarsiz. Shu sabab katta ayriliqqa uchradingiz. Bo‘lmasa ilk daf’a bu dinni tark etuvchilar ham sizlar bo‘lmangiz.

Bu so‘zlar to‘planganlarni jiddiy fikrlashga da’vat qildi va natijada iymon va islomning aziz, qadri vijdon amriga havola qilindi.

Suhaylning bu nutqi katta falokatning oldini olgandi. Agar Makkaliklar takror kufr hayotlariga qaytishsa, bu boshqa arablarga katta ta’sir qilar, qaytish harakatlari mislsiz ortadi. Shuningdek, arablar islomni qabul qilish uchun ularni kutishgan. Makka fathini kutgan ikki yil islomni qabul qilish yili bo‘lgandi.
Suhayl bin Amr mashhur kishi edi. Hudaybiyada qurayishliklar nomidan bitimga imzo qo‘ygan u edi. Badr muhorabasida asir tushganda hazrat Umar (r.a.):
—   Izn ber, ey, Allohning Rasuli, Suhaylning tishlarini urib to‘kayin. Senga qarshi gapirolmaydigan bo‘ladi, — degan.

Rasululloh (s.a.v.) esa unga javoban shunday degan edilar:
—   Ey, Umar, Allohning Payg‘ambari bo‘lsam ham, bir insonni aybdor qila olmayman. Qaerdan bilasan, ertaga uning sen haqingdagi fikri ijobiy tomonga o‘zgarib qolar.