Do‘sting go‘zal axloqli bo‘lsin.
Do‘stimiz bizni faqat yaxshilikka undovchi, zararli ishlardan to‘xtatuvchi kishi bo‘lishi kerak. Zaif axloqli odamlar bilan do‘st bo‘lish kishi axloqining buzilishiga sabab bo‘lishi shubhasiz.
Yomon axloqli odamlar bilan do‘stlashishni islom olimlari katta dengizda kichkina bir kema bilan safar qilishga o‘xshatganlar. Bunday safarda odamlar katta to‘lqinlar va tahlikalarga duch keladilar. Jonimizni qutqargunimizcha, qo‘rquv va qayg‘udan qutulmaymiz.
Do‘sting samimiy va nasihat beruvchi bo‘lsin.
Do‘stimiz nasihat beruvchi, xatolarimizni ko‘rsa, ulardan ogoxlantiruvchi va tanqid qiluvchi bo‘lishi kerak. Odam xatosiz bo‘lmaydi. Payg‘ambarimiz aytganlaridek: "Odam bolasining hammasi ham xato qiladi. Xato qiluvchilarning eng yaxshilari tavba qiluvchilardir". Bobolarimiz ham: "Do‘st kuydirib gapirar, dushman kuldirib", - deganlar. Do‘stlar qattiq gapirsalar ham, ularning so‘zlari biz uchun foydalidir. Haqiqiy do‘stlarning so‘zi doriga o‘xshaydi. Kasal odam achchiq dori ichishni hamisha ham yoqtiravermaydi, lekin u, kishi salomatligi uchun foydalidir.

Do‘sting sirlaringni va ayblaringni saqlaguvchi bo‘lsin.
Do‘stlar bilan suhbatlashish, qayg‘u va shodliklari, sirlarini ularga so‘zlash har bir odamning ehtiyojidir. Kishi sirlarini do‘stlariga aytib orom oladi. Do‘stlarimiz bizni tinglab yordam qiluvchi, o‘zlariga ishonilgan sirlarni saqlovchi bo‘lishlari kerak.
Sabr chidamli bo‘lishdir, ogir holatlar yuz berganda, ularga chidab, o‘zimizni yo‘qotmasligimizdir, nojo‘ya so‘zlardan, o‘rinsiz harakatlardan o‘zimizni tiyishdir.
Bu dunyo imtihonlar olamidir. Inson hayotda turli holatlarga duch keladi. Ba’zi hodisalar kishini shodlantirsa, boshqalari g‘amgin qiladi. Shodlik vaqtida shukr qilish, qayg‘uli damlarda sabr etish musulmonlarga farz qilingan.
Alloh rizoligini o‘ylab, Allohning munosib ko‘rganiga sabr qilish katta savobdir. Qur’oni karimda Alloh taolo: "Hech shak-shubha yo‘qki, sabr-toqat qiluvchilarga ajr-mukofotlari hisob-kitobsiz to‘la-to‘kis qilib berilur", -deb marhamat qiladi. ("Zumar" surasi, 10-oyat). Payg‘ambarimiz bir hadislarida: "Musulmon kishi xursandchilik vaqtida shukr qilur. Bu uning uchun yaxshidur, savobdir. qayg‘uli damlarda sabr etur, bu ham uning o‘zi uchun yaxshidir. Musulmon odamning ahvoli qiziq. Har bir ishida savob bor. Bu musulmonlardan boshqalarda bo‘lmas", - degan ekanlar.

Sabr musulmonning qurolidir. Lekin uni o‘z o‘rnida qo‘llash zarur. Baholi qudrat mehnat qilmasak, yalqovlik qilib, qashshoqlikka rozi bo‘lsak, Alloh peshonamizga shuni yozgan ekan, deb muhtojlik oldida bosh egsak, sabrli sanalmaymiz. Haq va haqiqat oldida og‘zimizni ochmasdan so‘zlamasdan turish ham sabrlilik bo‘lmaydi. Chunki payg‘ambarimiz (SAV) aytganlaridek: "Haqiqat oldida og‘zini yopib olgan kishi tilsiz shaytondir".Sabr uch turli bo‘ladi. - Agar Allohdan bandasining moliga, joniga, farzandiga falokat yetsa va odamning bu bahtsizliklarni qaytarishga kuch va bilimi kifoya qilmasa, u vaqtda rozi bo‘lib sabr etadi. Zilzila, suv toshqinlari, urushlar vaqtida turli qiyinchiliklarga chidash sabrlilik hisoblanadi. Sabrning savobiga ishonmaganlar baxtsizliklar oldida umidsizlikka tushib, olamdan bezadilar, ular uchun hayotning lazzati qolmaydi.
Qur’oni karimda Alloh taolo: "Va albatta sizlarni xavfu xatar, ochlik, molu jon va meva-chevalarni kamaytirish kabi narsalar bilan imtihon qilamiz. Biror musibat kelganda: "Albatta biz Allohning (bandalarimiz) va albatta biz u zotga qaytguvchilarmiz", deydigan sobirlarga xushxabar bering (Ey Muhammad) ", -deb amr qiladi ("Baqara" surasi, 155-oyat).

Demak, odamlar bu olamda hamisha imtihon qilinadilar. Alloh odamlarni sinash uchun hayotni va o‘limni yaratgan. U turli holatlar bilan insonni imtihondan o‘tkazadi. Bu imtihonlardan o‘tishning sharti esa sabrdir.
Qudsiy hadislardan birida aytilishicha, Janobi Haq: "Mening bandalarimdan birining taniga, joniga yoki farzandiga zarar yetganda, bandam ul baloni sabr qilib qarshi olsa, men u bandam uchun mezon ko‘rib, amal daftarini ochishdan, ya’ni qiyomat kuni bo‘ladigan hisob-kitobdan voz kechaman", - degan ekan. Sabrsizlik bu dunyo va oxirat baxtsizligiga sabab bo‘ladi. Ishlarimizning barakasi ham sabr bilan bog‘likdir.
Sabrning ikkinchi turi ibodatlardagi mashaqqatlarga chidashdir. Ibodatdagi qiyinchiliklarga chidagan kishi Alloh huzurida yuqori darajaga erishadi. Uzoq va issiq kunlarda ochlik va chanqovga chidab ro‘za tutish, qisqa kunlarda quyosh chiqmasdan avval turib bomdod namozini o‘qish, besh vaqt namozni o‘z vaqtida mukammal ado etish, Makka va Madinaga borib haj qilish, boy kishilarga har yili molining va pulining qirkdan bir ulushini zakot niyatI bilan muhtojlarga ulashish kabi ibodatlarni to‘lato‘kis ado etishning o‘ziga xos qiyinchiliklari bordir. Ammo bu qiyinchiliklarga chidamay turib Alloh roziligiga erishish mumkin emas.

Islom dinidagi ibodatlardan biri ham sabrdir. Dinimizning maqsadi odamni chidamli holga keltirib, bu dunyoda va oxiratda baxtiyor etishdir. Masalan, haj ibodati sabr ibodatlaridan biridir. Bu ibodatdagi qiyinchiliklarga sabr qilib chidamagan kishi ushbu ibodatning savoblaridan mahrum bo‘ladi. Ro‘za ibodati ham sabr ibodatlarining biri sanaladi.
Payg‘ambarimiz Ramazon oyidan 15 kun avval o‘qigan bir xutbalarida: "Bu oy sabr oyidir. Sabr etuvchilarning boradigan yeri esa jannatdir", - degan ekanlar. Demak, ibodatlarning maqsadlaridan biri ham odamlarni sabrga o‘rgatishdir.
Ibodatlardagi mashaqqatlarga sabr qilishdan tashqari gunoh va harom ishlardan voz kechish sabri ham bor. Inson yaxshi ishlar qilgani kabi yomon ishlarni ro‘yobga chiqarishi ham mumkin. Alloh harom qilgan ishlardan, guyohlardan tortinish va bu yo‘lda sabr qilishning ham katta savobi bor.
Odam bir tomondan Alloh amrlari bilan, ikkinchi tomondan nafsi, ya’ni ko‘nglidagi nojo‘ya tilaklari, o‘y-fikrlari va shaytonning hiylasi bilan ro‘baro‘ bo‘ladi. Bu holda odam shaytonga aldanib, Alloh yo‘lidan adashsa, goyat katta gunohga qoladi. Har qaysi inson ichida uni nojo‘ya ishlarga undovchi bir kuch, bir quvvat bor. Bu quvvatga islom dinida nafsi ammora deyiladi. Mana shu kuchga qarshi kurash, nojo‘ya istaklarga qarshilik ko‘rsatish dinimizning amrlaridandir. Bu haqda payg‘ambarimiz shunday deganlar: "Kuchli odam kurashgan vaqtda do‘stlarini yiqitgan kishi emas, g‘azablangan chog‘da sabr qilib o‘z g‘azabini yenggan kishidir".

Shukr: Odamning o‘z ahvolidan xursand bo‘lib, Allohga minnatdorchilik bildirishi demakdir. Shukr olam sohibi bo‘lgan Allohni ulug‘lash, Allohni madh etishdir. Alloh bergan hisobsiz ne’matlarning qimmatini anglab, ularni nojo‘ya ishlar uchun emas, balki Alloh yo‘lida va Alloh ishida qo‘llashidir.
Allohning odamlarga behisob ne’matlari bor. Odamzodni yo‘qdan bor qilgan Allohdir. Yeganlarimizni, ichganlarimizni yaratgan, sog‘liq berib bizni yashatgan Allohdir. Aql, ruh berib, jismimizga kuch-quvvat berib, turli ishlarini amalga oshirishga muvaffaq qilgan Allohdir. Biz uchun, bizning umrimiz va xizmatimizga tabiatdagi hamma narsani: havoni, suvni, o‘simliklarni va barcha hayvonlarni yaratgan Allohdir. Odam ashraful maxluqotdir, ya’ni mavjudotlarning eng sharaflisidir. Shunday ekan, Allohga shukr qilib, bu ne’matlarning haqiqiy sohibini hamisha yodda tutishimiz lozim.
Qur’oni karimda: "Agar Allohning ne’matlarini sanasangizlar, sanog‘iga yetolmaysizlar", — deyiladI ("Ibrohim" surasi, 34-oyat). Oddiy hayotimizda biron kishidan yordam olsak, uning biron ne’matiga erishsak, rahmatlar aytib, u kishini hurmatlaymiz. Hisobsiz yordamlari va ne’matlari uchun Allohga shukr qilishimiz kerak.

Shukr uch turlidir:

 har bir ne’matning Alloh tomonidan berilganiga dildan ishonishdir. Biz yetishgan ne’matlarning barchasi Allohdandir. Shunga ishongan mo‘min ne’mat va boylikka erishsa, ongsiz holda ham Alloh yo‘lidan adashmaydi, bu ne’matning Alloh tomonidan marhamat qilinganini unutmaydi. Ne’mati ortgan sayin shukronasi ham ortib boradi. Chunki ne’matga shukr qilish uni yanada orttiradi. Ne’matning qadriga yetmaslik ne’matning barham topishiga sabab bo‘ladi. Qur’oni karimda Alloh buyuradiki: "... agar bergan ne’matlarimga shukr qilsangizlar, albatta ularni yanada ziyoda qilurman. Endi agar kufroni (ne’mat) qilsangizlar, albatta azobim juda qattiqdir" ("Ibrohim" surasi, 7-oyat).
Til bilan shukr qilish har ne’matning Allohdan yetishganini anglab, til bilan ham uni aytishdir. Payg‘ambarimiz bir hadislarida shunday marhamat qiladilar: "Alloh bandasiga bir ne’mat bersa, banda ham "Alhamdulilloh" desa, bu ne’matning shukrini ado etgan bo‘ladi. Banda ikkinchi marta "Alxamdulilloh" desa, Alloh taolo ul kishining savobini orttiradi, uchinchi marta "Alhamdulilloh" desa, Alloh u kishining gunohlarini avf etadi".

Mo‘min shukr qilsa, Alloh uning ko‘ngliga, hayotiga rohat va xotirjamlyk bag‘ishlaydi. Shukr qilmaydiganlar har qancha boyisalar ham, ko‘ngillari qayg‘udan qutulmaydi. Chunki shukrsiz molning va shukrsiz umrning barakati yo‘qdir.
A’zolar bilan shukr qilish Allohga ibodat qilish, Allohning diniga xizmat qilishdir. Namoz o‘qish, ro‘za tutish, haj qilish kabi ibodatlar bilan birga Alloh dinini targ‘ib qilish va tarqatish, ular uchun xizmat qilish ham a’zolar bilan ado etilgan shukrona hisoblanadi. Shukr qilish payg‘ambarlarning, farishtalarning va Allohning suyukli bandalarining odatlaridandir. Shukr qilishni borgan sari orttirib borish lozim. Chunki ne’matning yo‘qolmasligiga foydasi bo‘lgan eng muhim narsa shukr qilishdir. Shukr qiluvchi mo‘min hech qachon Allohni unutmaydi. Bu dunyodagi ne’matlari bilan mag‘rurlanib kishilarga yuksakdan boqmaydi, bironta ham insonni tuban ko‘rmaydi. Ne’mat jihatidan o‘zidan past bo‘lgan kishilarning ahvoliga nazar tashlab, ulardan ibrat oladi, o‘zining ahvoliga shukr qiladi.
Mavjudotlar orasida eng yuksagi, eng sharaflisi insondir. Alloh taolo deydi: "Biz insonni eng go‘zal shaklu shamoyilda yaratdik", ("Vattiyn" surasi, 5-oyat). Islom ulamolari: "Insonga boqsang, Allohning ulug‘ligini, buyukligini ko‘rasan, chunki inson kabi mukammal bir maxluqni yolg‘iz Allohgina yarata oladi", -deganlar.

Alloh insonni yaratganda unga hurmat ko‘rsatgan. Shu sababli farishtalar odam yaratilganda, sajda qilganlar. ("Baqara" surasi, 30-34-oyatlar.) Payg‘ambarimiz ham hamisha odamlarni hurmatlab, ularni e’zozlashga da’vat etardilar. Bir hadislarida degandilar:

"Kattalarga hurmat, kichiklarga Shavqat ko‘rsatmagan bizdan emas".
Payg‘ambarimiz odamlarni juda qadrlab, ularga hamma vaqt shafqat va marhamat ko‘rsatar edilar. Ul zotning sahobalaridan hazrati Anas shunday deydilar: "Men payg‘ambarimizga o‘n yil xizmat qildim. Biron marotaba ham dag‘al so‘z so‘zlaganlarini eshitmadim. "Bu ishni nega bunday qilding?" - deb achchiqlanganlarini biron marta ham ko‘rmaganman".
Hazrati Muhammad (SAV) zamondoshlarining aytishlaricha, bir jang mahali dushman saflari orasida kichkina bolalarning ham o‘ldirilganini payg‘ambarimizga xabar qildilar. Buni eshitgan payg‘ambarimiz g‘oyat qattiq qayg‘urdilar. Yonlaridagi sahobalar: "Ular kofirlarning bolalari, dushmanlarimizning bolalari, ular uchun nega qayg‘urmoqdasiz, yo Rasululloh?" -dedilar. Payg‘ambarimiz: "Ular sizlardan yaxshiroqdir. Ular tug‘ilgan vaqtlaridagidek yotibdilar. Voyaga yetmaganlari uchun ular sof va gunohsizdirlar", - deb javob qaytardilar.
Bir safar payg‘ambarimizga: "Yo Rasululloh, dushmanlarimizga la’nat o‘qing: Alloh ularning jazosini bersin", - dedilar. Payg‘ambarimiz ularga: "Men odamlarga la’nat o‘qish uchun emas, rahmat aytish uchun yuborilganman", - dedilar va dushmanlarini la’natlamadilar.

Payg‘ambarimiz do‘stlari va tanishlarini qadrlar, keksalarni hurmat qilardilar. Ba’zida ularga kulgili so‘zlar aytardilar. Bir kuni payg‘ambarimizning uylariga bir kampir kirib keldi. Payg‘ambarimiz uni hurmat bilan kutib oldilar. Ro‘parama-ro‘para o‘tirib g‘oyat ko‘ngilli so‘zlashib turganlarida, u kampir payg‘ambarimizga qarab: "Ye Rasululloh, meni duo qiling, toki men ham jannatga kiray", - dedi.
    Payg‘ambarimiz: "Sizdek kampirlarni Alloh o‘z jannatiga kiritmaydi", - deb javob qaytardilar. Kampir juda xafa bo‘lib yig‘lashga tushganda, payg‘ambarimiz dedilar: "Yig‘lamang, hazillashgan edim. Siz inshoalloh jannatga kirganingizda, yosh qiz ko‘rinishida bo‘lursiz. Alloh odamlarni yashartirib jannatga kirgizadi".
Kattalarga hurmat savobdir va dunyodagi hayotimizning tinchlikda o‘tishiga sabab bo‘lur. Alloh sof ko‘ngil keksalarning duolari tufayli odamlarga marhamat ko‘rsatadi va rizqlarimizga barakat beradi. Bir yig‘inda payg‘ambarimizga bir idishda sharbat tutdilar. Payg‘ambarimiz sharbatni o‘zlaridan kattaroq yoshdagi Abu Ubayda ismli sahobalariga taqdim etdilar. Abu Ubayda: "Yo Rasululloh, avval siz iching. Siz mendan munosibroqsiz, siz payg‘ambarsiz", - deganda, payg‘ambarimiz: "Siz iching, barakat keksalarimizdadir", — dedilar va Abu Ubaydaga sharbatni ichirdilar.