2. Одоб қоидалари.

А­р-хотинларнинг сзаро схши муносабатда бслишлари оила ришталарини мустаҳкамлайди. Қуръон таъбири билан айтганда "Бир-бирларининг ёпинчиғи бслган ср-хотинлар" сзаро аҳил бслишлари зарур. Бу айни вақтда Аллоҳнинг амридир.

"Улар билан тинч-тотув сшанглар. Агар уларни ёмон ксрсангиз ҳам (сабр қилиб иноқ ҳолда сшайверинглар). Зеро, сизлар ёмон ксрган нарсада Аллоҳ ксп схшиликларни қилиб қсйган бслиши мумкин" (Аисо сураси, 19-ост).

Бу борада Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) шундай деганлар:
"Мсъмин бир сркак жаҳли чиқиб мсъмина аёлдан ранжимасин, агар унинг характери ёқмаса, бошқасини ёқтириши мумкин".

Шайх Абу Муҳаммад ибн Аби Язил илм ва диндорлик борасида катта мавқега сга сди. Бу зотнинг ёмон бир аёли бор сди, унга ҳақсизлик қилар, тили билан ранжитарди. Бундан одамларнинг жаҳли чиқар сди. У зот бир куни шундай деди:
- Мен Аллоҳнинг илм ва молу-дунё борасида мукаммал неъматига сришган бир бандасиман. Балки бу аёл гуноҳларимга жазо сифатида юборилгандир?! Агар мен у билан ажрашсам, Аллоҳнинг унданда баттароқ жазо беришидан қсрқаман.

Баъзи тафсирчилар сса:
"Яқин дсстингга схшилик қил", остида айтилган дсст киши аёлидир, деганлар. Аёллар билан схши сшаш борасида Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.)нинг ксп тавсислари бор:
"Мсъминларнинг иймон борасида етуклари ахлоқи снг гсзал бслганларидир. Сизларнинг снг хайрлиларингиз аёлларига схши муносабатда бслганларингиздир".
"Аёлларга сахийлар иззат-икром ксрсатади, пасткашлар сса уларни ҳақорат қилади".

3. Оилани бошқариш.
Хоҳ давлат, хоҳ иш, хоҳ оила бошқарувида муваффақистга сришишнинг бирдан-бир йсли адолат билан ҳаракат қилишдир. Зеро, коинотдаги ҳамма нарса мувозанат асосида ҳаракатланади.

Арабларда: "Қаттиқ бслма синасан, юмшоқ бслма сиқиласан", деган мақол бор. Дарҳақиқат, на қаттиқ ва на юмшоқ, балки уларнинг сртаси бслиш керак. Қаттиқ ёки юмшоқ бслишнинг срни бор. Шунинг учун бошқарувчилик нозик ва қийин бир санъатдир.

"Аёллар борасида бир-бирларингизга хайр тавсис қилинглар. Чунки улар қовурғадан сратилган. Қовурғанинг снг сгри жойи сртасидир. Уни тсғирлашга ҳаракат қилсанг, синдириб қсссан, сз ҳолига ташлаб қсссанг сгриланишда давом ставеради. Шундай скан аёллар борасида бир-бирларингизга хайр тавсис қилинглар".

"Шубҳасиз, аёл қовурғадан сратилган. Ҳамма вақт тсғри бслиб турмайди. Агар ундан фойдаланмоқчи бслсанг, сгрилигини ҳисобга олиб фойдаланасан. Бутунлай тсғрилайман, десанг, синдириб қсссан. Синдириш сса ундан ажралиш демакдир".

Ҳадиси шарифларда аёлнинг қовурғадан сратилганлигини айтилиши мажозийдир. Уларнинг нозиклигини билдириш учундир. Бошқа бир ҳадиси шарифда аёллар чиннига схшатилган, уларга нисбатан ҳаракат қилишда сҳтиёт бслиш таъкидланган.

Аёлнинг қовурғача схшатилиши аёлга ҳақорат смас, ҳақиқатдир. Тиббиётда ҳам маълумки, инсоннинг снг нозик сусги қовуғадир. Қалбга сқин бслиши севгини ифода стади. Ксксимиздаги сускнинг сгрилиги камчилик смас, заруратдир.

4. Оқил бслиш.

Меҳр-муҳаббатдан ташқари оила мустаҳкамлигини таъминловчи асосий восита ақлдир. Туйғулар ҳар он сзгариб туради. Инсон бир пайтлар севган кишисини кейин севмаслиги табиий холдир. Ички ва ташқи таъсирлар орқали инсоннинг психологисси ҳам сзгариши мумкин. Турмуш сртоғини ёқтирган, ёқтирмаган пайтлар бслади. Оилавий ҳаёт сзгарувчан туйғулар билан смас, ақл билан бошқарилиши лозим. Бир кун биттаси Ҳазрати Умарнинг ёнига келиб, аёли билан ажрашмоқчи сканлигини айтди. Ҳазрати Умар (р.а.) ссрадилар:
- Аимага аёлинг билан ажрашмоқчисан?
- Уни севмайман.
- А­й ахмоқ! Бутун оилалар муҳаббат билан сшасптими? Сенинг ақлинг нимага срайди?
Анас ибни Молик (р.а.) айтади: А асулуллоҳнинг ёнида бир одам ҳақида мақтаб гапиришди. А асулуллоҳ:
- Ақли қанақа? - деб ссрадилар.
- А­й, А асулуллоҳ! Ибодати шунақа, ахлоқи бунақа, фазилати бундай, тарбисси ундай, - деб мақтадилар. А асулуллоҳ сна:
- Ақли қанақа? - дедилар. Саҳобалар:
- А­й, А асулуллоҳ! Биз унинг ибодати, хайрли иши ҳақида гапирспмиз. Уни мақтаспмиз. Сиз сса ақли ҳақида ссраспсиз?
Бунга жавобан А асулуллоҳ (с.а.в.):
- Ахмоқ ссфи жоҳиллиги билан фосиқлардан ҳам кспроқ зарар келтиради. Аллоҳга сқинлик даражалари ақлларининг ксплиги биландир, дедилар.
Ақлдан мақсад шаҳват, ҳасад, нафрат каби туйғулардан ҳоли ақлдир. Айниқса, сркакларнинг кенг дунёқарашлари вазмин бслишлари оила ҳаётида жуда-жуда муҳимдир.

5. Ўйин-кулгу.
Оила муҳитидаги расмист ва сиқилишни кетказиш учун вақти-вақти билан хурсандчилик ва ҳазил-ҳузул килиб турилиши керак. Ҳар нарсада бизга намуна бслган Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) бу борада ҳам идеал бир оила бошлиғи сканликларини ксрсатганлар.

А асулуллоҳ (с.а.в.) айниқса Ойша онамиз билан ҳазиллашиб, мусобақа сйнаганлар. Баъзан Ҳазрати Ойша А асулуллоҳни, баъзан сса А асулуллоҳ Ойша (р.а.)ни енгган. Лайғамбаримиз (с.а.в.) бекорга вақт сарфлашни хуш ксрмас сдилар. Лекин пойга, мерганлик ва аёли билан сйнашишни фойдали ишлардан деб ҳисоблар сдилар.

Ашура кунида ҳабашистонликларнинг масжидда сйнаган камон-қалқон сйинини Ҳазрати Ойша онамиз билан бирга Ҳазрати Ойша онамиз зериккунларигача томоша қилганлар. Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг бошқа аёлларидан кспроқ Ҳазрати Ойшага (р.а.) бундай муносабатлари бироз ёш бслишидандир. Бундан англашиладики, аёлларнинг ёшларига мос тарзда муносабатда бслиш лозим.

6. Муҳофаза қилиш.
Оила номуси ва шаънини ҳимос қилиш снг аввало срнинг вазифасидир. А­р сзининг, аёлининг ва бошқа оила аъзоларининг қийин аҳволга тушиб қолмасликлари учун қслидан келганича ҳаракат қилиши керак. А­р ор-номус борасида талабчан бслиши ва маълум маънода рашк қилиши керак. А ашк инсоний фазилатлардан биридир. Аёлини бировлардан рашк қилмайдиганларни даюс дейилади. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) даюс киши жаннатга кира олмаслигини айтганлар. Даюс ким? дейишганда "Уйига кимни кириб-чиққанига сътибор бермаган кишидир" дес жавоб бердилар.

Аммо сринсиз шубҳа ва гумонларга бориш жуда хавфлидир. Шубҳа ва ишончсизлик оила бузилишининг снг асосий сабабларидан бири ҳисобланади.

"Шундай рашкчиликлар борки, Аллоҳ уларни севмайди. Бу ортиқча гумонга берилиб аёлга азоб берувчи срдир" (Ҳадиси шариф).

Ҳазрати Али ҳам "Ортиқча рашк қилма. Зеро, бу туфайли аёлингни ёмонликка бошлашинг мумкин".

А ашк оиланинг номус ва обрссини муҳофаза қилишда талабчан бслишдир. Оилани бузишга смас, тузишга қаратилган.

7. Диндорлик.

А­р оила аъзоларига диндорлик борасида ҳам срнак бслиши керак. Хоҳ ишонч, хоҳ амал борасида уйда чин мусулмон намунасини ксрсата олиши керак. Оила аъзоларининг диний ва дунёвий илм олишлари учун биринчи навбатда ср масъул. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.)нинг уйлари худди бир мактабдай сди. Бу мактабнинг сқувчилари А асулимизнинг (с.а.в.) муборак аёллари сди. Мусулмон аёллар, айниқса, аёлга тааллуқли билимларни Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.)нинг аёллари воситасида срганар сдилар.

Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) уй аҳлига ҳам динларини сргатар, ҳам ибодатларини текширар сдилар. Ҳазрати Фотима Ҳазрати Алига турмушга чиққанларидан кейин Лайғамбаримиз уларни 6 ой давомида бомдод намозига уйғотар сдилар.

Оила сҳтиёжларини қондириб, дунёвий хавфлардан ҳимос қилар сканмиз, бундан ташқари уларни охиратга оид зарарлардан ҳимос қилишимиз лозим. Жаноби Ҳақ:

"А­й, мсъминлар, шулар сзларингизни ва аҳли аёлларингизни стини одамлар ва тошларда бслган дсзахдан сақлангки, у (дсзах) устида қаттиқдир ва қаттиққсл. Аллоҳ сзларига буюрган нарсага итоатсизлик қилмасдиган, фақат сзларига буюрилган нарсани қиладиган фаришталар турур" (Таҳрим сураси, 6-ост).

8. Саховат.

Инсонлар сртасида меҳр-муҳаббатни пайдо қилувчи ҳислатлардан бири, бу шубҳасиз, сахийликдир. Мол-мулки бсла туриб хасислик қилган кимсалар на уй аҳлига на бошқаларга ёқади. Исрофгарчиликка йсл қсймасдан оила аъзоларига иззат-икром ксрсатиш, ошқозон каби ксзларни ҳам тсйдириш бахтли бслишнинг сабабларидан биридир. Имкони бсла туриб оила аъзоларига хасислик қиладиган ср ҳам гуноҳкор бслади, ҳам уларни ёмон ишларга сарфлайди. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.): "Аафақаси учун масъул бслган кимсага лоқайд бслиш гуноҳ саналади" деганлар.

Абу Суфённинг аёли Ҳинд А асулуллоҳ (с.а.в.)га срини хасислигидан, сзига ва болаларига етадиган ҳеч нарса бермаётганидан шикост қилган сди. А асулуллоҳ: сзингга ва болаларингга етгудай нарсани Абу Суфённи молидан олишинг мумкин, - деб айтган сдилар.

9. Садоқат.

Келин ва куёв бир-бирларига садоқатли бслишлари, севги ва ҳурматларига раҳна солмасликлари керак. Турмуш қурган ҳар бир ёш ёридан илтифот кутади. Агар ср ёки хотин кснглини бошқасига берса, оила муносабати сзгаради. Аатижада сса нафрат ва совуқлик келиб чиқади.

Умуман, кспгина срлар аёлларини алдаб "Ман қилинган севги", "сйнаш" ҳаётида сшаб оила пойдеворига зарар етказмоқдалар. Бу ҳаракатлари аёлларининг ҳам айнан шу хатога йсл қсйишларига сабаб бслиши мумкинлиги сса ҳаёлларига ҳам келмайди. Афсуски, оилани тутиб турган иффат туйғулари сзғиланмоқда.

Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) срларни номусли бслишга чақириб шундай деганлар:
"Сизлар номусли бслингларки, аёлларингиз ҳам номусли бслсин. Оталарингизни ҳурмат қилингларки, сғилларингиз ҳам сизларни ҳурмат қилсин".

Садоқатли бслиш фақат аёлнинг вазифаси скан деган нотсғри фикр орқасидан срларнинг ношаръий ҳаётига бефарқ қаралмоқда. Холбуки, номусли бслиш ҳамманинг вазифасидир. Аёлига вафодор бслмаган срнинг ундан садоқат кутишга ҳаққи йсқ. Ҳамма скканини сради. Аммо бу срлар хиёнат қилса, аёллар ҳам хиёнат қилиши мумкин дегани смас. Фақат бир хато бошқасини келиб чиқариши сҳтимолга сқин.

10. Хизмат.

А­р ташқарида рсзғор ташвишида бслиши билан бирга уй ишларида ҳам аёлига ёрдам берса, севги ва ҳурматнинг ортишига сабаб бслади.

Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) уйда қсй соғиш, кийимларни тозалаш, йиртиқ ерларини смаш, оёқ кийимини таъмирлаш, уйни супуриш, тусга ем бериш каби ишларни қилишда уйдагиларга ёрдам берардилар. Хизматчилар билан бирга овқат еб, у билан хамир қилар, бозордан олган нарсаларни сзлари олиб келар сдилар.

Уй ишларига ёрдам берадиган срни "хотиннинг қули" дейдиган ҳам бор. Бундай фикрлаш ҳамма нарсадан аввал Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.)ни ҳақорат қилишдир. А асулуллоҳ биз учун снг гсзал бир намунадирлар. Ҳар нарсада А асулуллоҳга схшаган нисбатимизда етук мсъмин бсламиз. Камтарлик ва хизмат инсонни қадр-қийматини орттиради. Севги ва дсстликка сабаб бслади.

Аҳли аёлга муносабат

Ҳаққи А­рзурумлининг "Маърифатнома"сидан олган тамойилларимиз шулардан иборат:
1. А­р аёлига нисбатан схши характерли бслиши;
2. У билан мулойим ва олийжаноб бир шаклда гаплашиши;
3. Аёлининг ёнига борганида унга салом бериб, ундан ҳол-аҳвол ссраши;
4. Уни ёлғиз ва қувончли ксрганида сочларини силаб, турли илтифотлар ксрсатиб стиши;
5. Уни ёлғиз ва хафа ксрганида муҳаббат ва шафқат ксрсатиб, ҳол-аҳвол ссраши ва тасалли бериши;
6. Аёлни кснглини турли ваъдалар билан олиш керак. Зеро, у уйда бир турли қамалган. Ягона умиди сридир. Ягона ҳаёт дссти ҳам удир. Қайғу-аламини шеригидир.
7. Аёлига бола тарбиссида ёрдамчи бслиши лозим. Зеро, бола кеча-кундуз йиғлаб, онасига дам олиш учун фурсат бермайди. Бундай аёлга ёрдам берганга, Аллоҳ ҳам ёрдам беради.
8. Аёлини сзи кийган даражада кийинтириши;
9. Унга сз еганидан едириши, имкон даражасида кун кечиришини, маскан, ейим-ичим ва кийим-кечак сҳтиёжларини қондиришни бсйнидаги қарз деб билиши;
10. Аёлини умуман урмаслиги, дунёвий ишлардаги камчиликлар туфайли унга ёмон ссз айтмаслиги;
11. Аёлининг дин ишларидаги камчиликлари учун ундан бир кундан ортиқ хафа бслмаслиги;
12. Аёлига юмшоқ муомалада ва табассумли бслиши;
13. Аёлининг ёмон характерига гувоҳ бслганда хатони сзидан қидириши; "агар мен схши бслганимда аёлим ҳам схши бслар сди" дейиши керак.
14. Аёли хафа бслганда сукут сақлаш даркор. Охири пушаймон бслиб, аёл сридан узр ссрайди. Зеро, у заифадир. Сукут сақлаб, мағлуб стилади.
15. Аёлининг схши хулқ ва хизматларини ксргач, Аллоҳга ҳамд айтиши ва шукр қилиши керак.
16. Аёлига шундай муносабатда бслиши керакки, у: "А­рим мени ҳаммадан кспроқ схши ксради" деб сйласин.
17. Оила бошқаруви ва тирикчилик борасида аёли билан маслаҳатлашиши, унга оғир ишлар буюрмаслиги керак.
18. Аёлидан зарар ксриши мумкинлигини ҳам унутмаслик шарт. Зеро, Ҳазрати Одамни (а.с.) Аллоҳга осий қилган Момо Ҳавво онамиздир.
19. Аёлининг кичик камчиликларини сшириб, ксрмаганликка олиши;
20. Аёлини бутун сир ва камчиликларини бошқалардан сшириши лозим.
21. Латифалар айтиб, аёл ҳолига кирмасдан у билан сйнаши керак. Зеро, Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) аёллари билан снг гсзал тарзда бирга бслганлар. Ҳатто Ойша онамиз билан мусобақа сйнаганлар.
22. Кснгли бошқа бировларни қсмсайдиган вазистга туширмаслик;
23. Аёлига зарарли нарсаларни сқитиб сргатмаслик;
24. Аёлига Қуръонни, фарзларни ва дин одобларини сргатиши;
25. Бола ксриш-ксрмаслик борасида аёлини розилигини олиши шарт.
26. Аёлига ортиқча замонавий ва сзига жалб стувчи кийим кийдирмасинки, зийнатларини ксрсатиш учун тез-тез ксчага чиқиб, уйга лоқайд бслмасин.
27. Аёлига айтмай сафарга чиқмаслиги, ҳажга кетмаслиги, кетмоқчи бслган пайтида хабардор қилиши лозим.
28. Аёли солиҳа ва итоатли бслса, унинг устига бошқа аёл олмаслик керак. Акс ҳолда ораларидаги адолатни тамоман таъминлай олмайди.
29. Аёлига ғамларини, душманларини ва қарзларини айтмаслиги керак. Акс ҳолда уни хафа қилган бслади.
30. Аёлини ҳеч қачон қарғамаслик. Зеро, аёл кеча-кундуз унинг хизматкоридир, ошпази, тикувчиси, ювувчиси, қсриқчисидир. Йслдоши, кснгилдоши, ёри ва нигоридир.
А­рга оид деб айтганларимизни бир қисми ҳуқуқий, бир қисми сса ахлоқийдир.
Аёл срнинг қули деб қарайдиганлар сркакка оид бу вазифаларни ксз олдига келтирсалар кимни кимга қул сканлигини схшироқ тушунадилар. Бу ерда масала бировнинг бировга қул бслишида смас, ҳамманинг хулқ-атвор ва вазистга қараб мос вазифаларни қилишидир.