Ота-она дуоси

Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) уч дуони мутлақо қабул бслиши айтганлар: Мазлум кишининг, мусофирнинг ва ота-онанинг фарзандига қилган дуоси.

Ота-онанинг розилиги ва дуоси умрга баракот беради. Қарғиши сса... Ота-онасидан қарғиш олган кимсаларнинг тириклик пайтларидаёқ охиратлари куйган. Ота-онага қарши бслиш гуноҳи кабира — катта гуноҳ ҳисобланади. Аллоҳ розилиги уларни розилиги биландир.

Анас ибн Молик (р.а.) ҳикос қилади:
Алқама исмли бир йигит бор сди. У бир кун касал бслиб аҳволи оғирлашди. Вафот стишини сйлаган биттаси унинг боши учида стириб "Ла илаҳа иллаллоҳ"ни такрорлар, унинг бслса, калимаи тавҳидга сира тили айланмади. Аҳвол Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.)га айтилгач, Лайғамбаримиз (с.а.в.):
- Алқаманинг ота-онаси тирикми? - деб ссрадилар.
- Отаси слган, қари онаси бор, - дедилар. Лайғамбар (с.а.в.)имиз хабар юбориб, онасини чақиртирдилар. Аёл келгач, А асулуллоҳ (с.а.в.) ундан "Алқама қанақа одам" деб ссрадилар. Она деди:
- А­й, А асулуллоҳ! сғлим намозини сқийди, рсзасини тутади. Жуда ҳам ксп садақа беради.
Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) "у билан муносабатингиз қалай", - деб ссрадилар.
- А­й, А асулуллоҳ! Мен сғлимдан норозиман, - деди.
- Аимага?
- Хотинини мендан афзал ксради. Менга қулоқ солмасдан, хотинига итоат стади. А асулуллоҳ (с.а.в.):
- Онаси норизо бслибди, тили сса "Ла илаҳа иллаллоҳ"ни айта олмайди, - дедилар.
Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) кейин Билолга Алқамани ёқиш учун стин тсплашни буюрдилар. Буни тушунган она чидай олмади ва:
- А­й, А асулуллоҳ! Қалбимнинг бир парчаси бслган сғлимни оловда ёқишингизга менинг кснглим қандай чидайди? - деди.
- Аллоҳ сғлингизни кечириши учун сизнинг розилигингизни олиши керак. Сиз ундан рози бслмагунингизча унинг намози ҳам, садақаси ҳам қабул бслмайди. Қиёматда сса жаҳаннам стида ёнади, - дедилар Ҳазрати А асулуллоҳ (с.а.в.).
Аёл бундан таъсирланиб кетди ва қслларини кстариб дуо қилди:
- Аллоҳнинг, сизларнинг гувоҳлигингизда айтаманки, мен сғлимдан розиман.
А асулуллоҳ Билолга: - Бориб ксрчи "Ла илаҳа иллаллоҳ" деб айта олсптими? -дедилар. Билол сшикнинг ёнига етганида Алқама шаҳодат келтирди ва жон таслим қилди. Ювилиб кафанлангач, А асулуллоҳ (с.а.в.) унинг жанозасини сқидилар ва дафн қилдилар. Кейин қабрни бурчагида туриб, дедилар:
- А­й, аҳли мсъминлар! Кимки хотинини онасидан устун ксрса, Аллоҳ уни лаънатлайди. Ундайларнинг на тавбаси ва на садақаси қабул бслади.
Бу ҳадисни турли шаклларда Табароний ва Аҳмад ибн Ҳанбал ривост қилганлар.

Ота-онадан кейин"¦

Мсъмин киши ота-онасига ҳаётлик пайтларида схшилик қилганидай, вафотларидан кейин ҳам уларни хайр билан сслайди. Ҳадиси шарифга ксра, солиҳ фарзанднинг дуоси ота-онага фойда беради.
Саҳобалардан бири:
- А­й, А асулуллоҳ! Ота-онам вафот стганидан кейин ҳам уларга схшилик қилишим мумкинми? - деди. А асулуллоҳ (с.а.в.):
- Ҳа, уларни дуо қил, улар учун истиғфор айт, айтганларини бажар ва дсстларига иззат-икром ксрсат. Уларнинг қариндошлари билан алоқани узмаслигинг керак, дедилар.

Ота-онага қандай муносабатда бслиш керак?

Буюк мутаввуф олим Иброҳи Ҳаққи А­рзурумлининг бу борадаги тавсислари қуйидагича:
1. Ссзларига қулоқ солиш.
2. Айтганларини ссзсиз бажариш.
3. Уларнинг рухсатисиз стирмаслик.
4. Йслда улардан олдин юрмаслик.
5. Овозни уларникидан баланд кстармаслик.
6. Уларнинг исмларини айтиб чақирмаслик.
7. Таклифларига рози бслиш.
8. Хизматларига шай туриш.
9. Уларга ғазаб билан қарамаслик.
10. А ухсат беришмагунча бошқа ерга кетмай, ёнларида бслиш.
11. Кирганларида срнидан туриш.
12. Ҳар нарсада маслаҳатлари билан иш тутиш.
13. Улар учун доимо дуода бслиш.
14. Шахсистлари, обрс ва номусларини сақлаш.
15. Турмуш сртоқ ва фарзандларни улардан устун ксрмаслик.
16. Дастурхонга улардан олдин қсл узатмаслик.
17. Олдиларида одоб билан стириш.
18. Ота-онанинг дсстларига иззат-икром ксрсатиш.
19. Гапираётганда ссзини бслмаслик.
20. Қабрларини зиёрат қилиб, дуо қилишни тсхтатмаслик.

Ҳурмат намунаси

Аббосий халифалардан Маъмун бир марта шундай деган сди: "Фазл ибн Яҳаёдин отасига схшилик қилиб, итоат стадиган инсонни ксрмадим. Фазлнинг отаси Яҳаё фақат иссиқ сувга таҳорат оларди. Ота ва сғил зиндонга тушишгач, совуқ бир кечада ичкарига стин олиб киришга рухсат берилмади. Кейин Фазл отаси ётгач, обдастани чироқни устига срталабгача тутиб турди. У бутун қийинчиликка отам иссиқ сувга таҳорат олсин, деб чидаб турган сди".

Қайси бири қарислар уйи?

Ота-онани кексайган чоғида кспроқ сътиборга муҳтож бслади. Бу пайтда уларни снасм ҳурмат қилиш ва уларнинг олдида зинхор ва зинхор "уф" демаслик Исломнинг қатъий буйруғидир. Кексаларнинг жисмоний ва руҳий муаммолари кспроқ бслади. Бу муаммоларни ечадиган жой оиладир. Уларни оиладан ташқарига чиқариш катта муаммолар келтиради. Минг афсуски, бугун ксп қарислар сз фарзандлари томонидан ёлғизликка маҳкум қилинмоқда.

Ғарб давлатларида қарисларнинг катта муамоларини ечиш учун снги ташкилотлар ташкил қилинди. Бизда сса бу ташкилот "Қарислар уйи" номи остида ёзилган. Лекин ғарбликлар бу бир ечим смаслигини, аксинча, қарисларга ксп азоблар келтирганини қатъий бир шаклда тушуниб етдилар.

Тадқиқотларга ксра, ғарб давлатларида қарисларни учдан бир қисми ёлғиз, срмиси турмуш сртоқлари билан бирга сшамоқда. 10 фоизи фарзандлари билан бирга. Оиласиз сшаётган карисларда руҳий тушкунлик кспроқ учрайди. Туркисда стказилган текширувларга ксра сса, қарислар уйида сшайдиганларнинг 40,8 фоизи уйларида сшайдиганларнинг 28,7 фоизи руҳий тушкунлик кайфистида бслган. Уйда сшайдиган қарисларнинг 8 фоизи ёлғиз, 21,6 фоизи турмуш сртоғи билан, 66,6 фоизи бола-чақаси ва турмуш сртоғи, 4,6 фоизи бошқа қариндошлари билан сшамоқда. Ксриниб турибдики, Туркисда ғарбникидан фарқли слароқ, кексалар фарзандлари билан сшамоқдалар. Аммо шаҳарлашиш ва ғарбнинг баъзи урф-одатлари тез стиши натижасида бу нисбат ғарбникига схшаб қолишини ксрсатмоқда.

Қарисларни тез тушкунликка тушишини Доктор Лаул А­арнест Адолф шундай изоҳлайди:
«Мен даволаётган беморлар орасида сон сусги синган етмиш ёшлардаги бир аёл бор сди. А ентгенда олинаётган натижалар унинг бадан тсқимаси тузалаётганидан далолат бермоқда сди. Қарис аёлга тузалаётганини айтиб, унга хушхабар етказдим. Бош жарроҳ менга унинг ҳеч нарсага таснмасдан юра олишини ва бир кундан кейин унга рухсат бериш мумкинлигини айтди. сша куни скшанба куни сди. Аёлнинг қизи келганди, унга онасининг тузалганини, сртага олиб кетишини айтдим. У менга ҳеч нарса демай, онасига қаради ва уни уйига олиб бора олмаслигини, "қарислар уйида" сшаши схшироқлигини айтди. Бир неча соатдан сснг бемор кампирни каравотда маҳзун стирганини ксрдим. А­ртасига усинган сон сусгининг смас, парчаланган қалбининг оғриғи билан оламдан стган сди. Унинг парчаланган қалбига дармон топа олмадим".

Ота-онани кексайган чоғларида ҳурмат қилиш ва иззат-икром ксрсатиш снг аҳамистли вазифадир. Уларнинг ҳуқуқи ҳам моддий, ҳам маънавий томондан таъминот остига олинган. Моддий таъминот болалар ва бошқа қариндошлар томонидан бериладиган кундалик тирикчилик. Маънавий таъминот сса ота-онага итоат қилиш Аллоҳга итоат қилиш билан баробар бслиши, кснгилларга ота-она севгиси ва ҳурматини жойлаштирилишидир.

Бир мусулмон мажбур бслмагунча ота-онасини оиладан ташқарига чиқариб юбормайди. Чунки ҳақиқий ҳузур оилада, қарислар уйида смас. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.):

"Бели букилган қарислар бслмаганда сди, балолар устларингизга сел каби тскилар сди", - дегандилар.

Уларга хизмат қилиш жаннатга сришишни снг қисқа йслидир. Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) шундай дедилар:
"Кекса ота-онасига хизмат қилиб, жаннатга сришмаганларнинг бурни ерга ишқалансин".

Бошқа қариндошларнинг ҳақлари

Ота-она билан бирга қариндош-уруғлар оила муҳитини ташкил қилади. Бу муҳит қуйидагилардан ташкил топади: ота-оналар, бува-бувилар, ака-укалар, опа-сингиллар, амаки-аммалар, тоға-холалар, ака-ука ва опа-сингилларнинг болалари, қайнона ва қайноталар.

Бу муҳитни кенг қиладиган қуйидаги ост кишиларга сна масъулист юклайди:
"Аллоҳга бандалик қилинглар ва Унга ҳеч нарсани шерик қилманглар! Ота-онангизга ҳамда қариндош-уруғ, етим ва мискинларга, қариндош қсшни ва бегона қсшнига, ёнингиздаги хамроҳрингизга, йсловчи мусофирга ва қслларингиздаги қулларингизга схшилик қилингиз! Албатта Аллоҳ сзлари баҳиллик қиладиган ва сзга одамларни ҳам бахилликка чақирадиган мутакаббир ва мақтанчоқ бслган кимсаларни севмайди. Биз бундай кофирлар учун хор қилувчи азобларни тайёрлаб қсйганмиз" (Аисо сураси, 36-37-ост).

Қариндош-уруғчилик хусусида ксплаб ост ва ҳадислар бор. Ҳар жумъа хутбасининг охирида сқиладиган ост "сқинларга силаи раҳмда бслишни" буюради.

"Ким ризқининг кенгайишини, умрининг узайишини орзу қилса, қариндошлари билан алоқа қилсин". (Ҳадиси шариф) Бу алоқанинг даражаси сқинлик даражасига ксрадир.

"Аллоҳ сизга оналарингизга схшилик қилишни, сна оналарингизга, кейин оталарингизга, кейин сса қариндошларга схшилик қилишни буюради".

Бир одам Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.)нинг ёнига келиб, деди:
- Мен бир катта гуноҳ қилиб қсйдим. Бунинг учун тавба қилишга имкон борми? Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) ссрадилар:
- Онанг борми?
- Йсқ.
- Холанг борми?
- Бор.
- Ундай бслса унга схшилик қил.

Қариндошларга қандай муносабатда бслиш керак?

Иброҳим Ҳаққи А­рзурумли қариндошларга бслган муносабатни шундай тартибда тузган:
1. Инсон қариндошини зиёрат қилиши, уларга ширинссз бслиши керак.
2. Ўз маҳалласига ва қариндошларига ёрдам беришда бир тан, бир жон бслиб, сидқидилдан ишлаш керак.
3. Отасидан кейин амакисини, акасини ва аммасини ҳурмат қилиши, итоат стиб, уларни отасидай ксриши керак.
4. Онасидан кейин сса тоға ва холасини онасидай ксриб, уларга хизмат қилиши керак.
5. Қариндоши асир бслса сотиб олиб озод қилиши керак. (Бугунги аҳволда қарздан, қамоқдан, гаровга қсйилган мулкдан озод қилиши керак).

Қсшнилар ҳаққи

Қсшнилар ҳам оиланинг сқин муҳити ҳисобланади. Улар билан бслган муносабат оила муҳитига бевосита таъсир қилади. Ҳадиси шариф бор:
"Жаброил қсшни ҳақида менга шундай тавсис бердики, қсшнининг қсшнига меросхср қилади, деб сйладим".

Қсшниларнинг сқинлик даражалари мусулмон ва қариндош бслиш, фақат мусулмон ёки фақат мушрик бслиш тарзидадир.

Биринчисининг учта, иккинчисининг иккита, учинчисининг сса бир ҳақи бор. Қсшни қариндош ва муслим бслса, қариндошлик, қсшнилик, мусулмонлик; муслим бслса, қсшнилик ва мусулмонлик; мушрик бслса, қсшнилик ҳаққи бор. А­шиги сқин бслган қсшни кспроқ муносабатга лойиқдир.
Исломда қсшнилик кенг бир елпиғичдир. Олд, орқа, снг ва чапдан қирқ хонани ичига оладики, инсон қсшни сифатида 160 хонадон учун масъулдир. Қсшнига схши муносабатда бслмаган ҳақиқий маънода иймон келтирмаган ҳисобланади.
"Қсшниси оч бсла туриб, тсқ ётадиганлар ҳақиқий мсъмин смас".
Ҳазрати Лайғамбар (с.а.в.) ёмон қсшнидан паноҳ тилаганлар. Лайғамбаримизга ксра схши қсшнига сга бслиш кишини саодатли бслишига сабабдир.
"Кенг уй, схши қсшни ва хайрли маркаб (транспорт) инсон бахтиёрлигининг омилидир".

Қсшнилар билан муносабат

1. Қсшниларга қариндош каби иззат-икром ксрсатиш керак.
2. Қсшниларнинг ор-номусига ксз олайтирмаслик, аксинча, уни сақлаш лозим.
3. Қсшни оч скан, тсқ ётмаслик.
4. Қсшнини ҳеч бир тарзда ранжитмаслик.
5. Қсшниларга оз ёки ксп совға-салом бериб туриш.
6. Лиширилган овқатдан қсшнига ҳам бериш.
7. Қсшнилар қарз ссраса, берилиши.
8. Қсшниларни зиёрат қилиш (айниқса ҳайит-байрамларда).
9. Қсшни болалари орасида жанжал, уруш чиқармаслик керак.
10. Қсшнининг уйи, боғи девор билан тссилмаслик.
11. Оддий камчиликлар туфайли қсшнилар билан жанжаллашмаслик.
12. Қсшниларнинг шахсий ҳаётига аралашмаслик.
13. Қсшнилар берган совға оз ва қийматсиз бслса ҳам мамнун бслиб қабул қилиш.
14. Уларни очиқ чеҳра ва салом билан қаршилаш.
15. Уйни сотмоқчи бслса, аввало қсшниларга билдириш.
16. Қсшнилар сафардан келганда зиёратга чиқиш.
17. Қувончли онларда табриклаш.
18. Қайғули кунларда тасалли бериш.
19. Таклифларини қабул қилиш.
20. Касал бслса ксргани чиқиш.
21. Вафот стса жазонасига қатнашиш.
22. Мусулмон бслмаса ҳам ҳақларига риос қилиниш.