56. To‘la (go‘shtli).
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan qo‘l berib ko‘rishgan odamning kafti to‘lar edi. ("Shamoili Muhammadiyya".)

57. Yo‘g‘on. ("Shamoili Muhammadiyya".)

58. Jimjiloqlariga. (Imom Muslim va Nasoiylar rivoyati; "Shamoili Muhammadiyya".)

59. Ibrohim alayhissalomga.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytganlar: "Men Isro kechasi Muso alayhissalomni ko‘rdim, u kishi Yamanning Shanua qabilasidagi baland bo‘yli, vazni o‘rta, sochlari jingalakroq va bug‘doyrang yuzli kishilarga o‘xshar ekanlar. Keyin Iyso alayhissalomni ko‘rdim, u kishi o‘rta bo‘yli, xuddi hammomdan endi chiqqan kishi kabi oq-qizil yuzli va sochlari silliq edi. So‘ng Ibrohim alayhissalomni ko‘rdim, men ko‘proq u kishiga o‘xshar ekanman". (Buxoriy, Muslim va Termiziylar rivoyati.)

60. O’qish-yozishni bilmaganlar, ya’ni, ummiy-savodsiz bo‘lganlar.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning bir sifatlari "ummiy" ekanliklaridir. Ya’ni, onadan qanday tug‘ilgan bo‘lsalar, shunday - o‘qishni ham, yozishni ham o‘rganmay o‘sganlaridir. Bu sifat u zotning o‘zlariga xos bo‘lib, haqiqiy payg‘ambar ekanliklarini tasdiqlovchi mo‘‘jizadir. Ummiyligi hammaga ma’lum va mashhur bo‘lgan kishidan Qur’ondek mo‘‘jiza kalomning eshitilishi, turli hukm va bashoratlar chiqishi ul zotning yagona Allohning payg‘ambari ekanliklariga dalodat qilmasa, nimaga dalolat qiladi?!
Buning ustiga, o‘sha Payg‘ambar yer yuzidagi ustozlardan ta’lim olmagan savodsiz bo‘lsa, hech kimdan yozishni ham, o‘qishni ham o‘rganmagan, balki dunyoga kelganidan so‘ng bevosita Allohning O’zidangina ta’lim olgan bo‘lsa, bu nechuk ulug‘ saodat! ("Tafsiri Hilol", A’rof surasi, 157—158-oyatlar tafsiridan.)

61. Ha.
Muhammad alayhissalotu vassalom Allohning habib payg‘ambari, xos quli, oldingi shariatlarni nasx qilguvchi rasuli va tanlab-saralab olgan do‘stidir. U zot payg‘ambar bo‘lishlaridan oldin ham, keyin ham but-sanamlarga ibodat qilmaganlar, biron lahza Allohga shirk keltirmaganlar va hech qachon katta yo kichik gunohlarni qilmaganlar. (Mulla Aliyyul Qori Hanafiy, "Al-fiqhul akbar" sharhi.)

62. Yahudiylar.
Alloh taolo aytgan:
"...Holbuki, ilgari u (yahudiy)lar (Madinadagi arab)kofirlariga qarshi (oxirzamon Payg‘ambaridan) yordam kutardilar...". (Baqara surasi, 89-oyat.)

63. Ramazon oyi. ("Ar-rahiqul maxtum"; "Hadis va Hayot", 19-juz, 121-bet; Ibn Hishom, "As-siyratun nabaviyya"; "Fathul Boriy", 12-juz’, "Ta’bir kitobi".)

64. Olti oy.
Demak, u zotda payg‘ambarlik alomatlaridan bo‘lmish rost tush ko‘rish rabi’ul avval oyidan boshlangan. ("Ar-rahiyqul maxtum"; "Nurul basar"; "Fathul Boriy", 1-juz’.)

65. (Qamariy yil hisobida) 40 yosh-u 6 oy-u 12 kun. (Shamsiy yil hisobida) 39 yosh-u 3 oy-u 12 kun. ("Ar-rahiyqul maxtum".) Alloh taolo aytadi:
"Biron odam uchun Alloh unga so‘zlashi mumkin emas, magar vahiy-ilhom orqali yo biron parda-to‘siq ortidan yoki biron elchi-farishta yuborib, o‘sha (farishta Allohning) izni-ixtiyori bilan U xohlagan narsani vahiy qilishi orqali (so‘zlar). Albatta, U zot oliy va hikmatlidir". (Sho‘ro surasi, 51-oyat.)
Allohning kalomini vahiy orqali qabul qilib olishga har bir odam ham qodir emas. Faqat tanlangan, yetuk va ma’lum sifatlarga ega shaxslargina bunga loyiq-dirlar. Ularni hamma narsani yaxshi biluvchi zot — Alloh taoloning O’zi tanlab oladi. (Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf, "Iymon" kitobi, 158-bet.)

66. Ramazon oyida.
Alloh taolo aytadi:
"Ramazon oyi, bu oyda Qur’on nozil qilingandir..-" (Baqara surasi, 185-oyat.)
"Albatta, Biz u (Qur’on)ni Qadr kechasida nozil qildik". (Qadr surasi, 1-oyat.)
"Albatta, Biz u (Qur’on)ni bir muborak kechada nozil qildik...". (Duxon surasi, 3-oyat.)
Ko‘pchilik ulamolarning aytishlaricha, bu kecha ramazon oyidagi Qadr kechasi bo‘lib, Qur’oni karim o‘sha kechada nozil bo‘la boshlagandir. (Alouddin Mansur, "Qur’oni karim ma’nolari tarjimasi", Duxon surasi, 3-oyat izohi.)
Abu Hanifa rahimahullohning eng katta shayxi, katta tobe’inlardan biri, hadis va fiqhda imom Omir ibn Sharohiyl Sha’biy aytadilar: "Mazkur uch oyatdagi Qur’on nozil bo‘lishi haqidagi gapdan murod — Qur’onning Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga nozil bo‘la boshlagan paytini bildirishdir. Haqiqatda, Qur’on ramazon oyida, muborak Qadr kechasida nozil bo‘la boshlagandir". (Manno’ Qatton, "Mabohisu fiy ulumil Qur’on", 102-bet.)
Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam ramazon oyida Hiro g‘orida ekanliklarida, Jabroil alayhissalom ilk vahiyni olib tushganlar. ("Ar-rahiyqul maxtum"; "Nurul basar"; Ibn Hishom, "As-siyratun nabaviyya"; Shayx Muhammad Sha’roviy, "As-siyratun nabaviyya", 89-bet; Doktor Oisha Shoti’ qizi, "Ma’al Mustafo fiy asril mab’as", 22-bet.)

67. Yigirma birinchi kechada.
Milodiy 610 yildagi ramazon oyining dushanbalari 7-14-21-28 kunlarga to‘g‘ri kelyapti. Sahih hadislarda Qadr kechasi, ramazonning oxirgi o‘n kun-larining toq kechalaridan birida ekani bayon qilingan. ("Ar-rahiqul maxtum".)
Arjah (eng quvvatli) qavlga binoan, Qadr kechasi har yili mazkur toq kechalarda biridan-biriga ko‘chib yuradi. ("Fathul Boriy".)
Ulamolarimiz Qadr kechasi bir yil u kechada, bir yil bu kechada bo‘lib, ko‘chib yuradi, degan fikrni aytganlar. ("Hadis va Hayot", 9-juz’, 159-bet.)
Agar biz Allohning: "Albatta, Biz u (Qur’on)ni Qadr kechasida nozil qildik", oyatini va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning dushanba kechasi payg‘ambar bo‘lganliklarini hamda ilmiy taqvim hisobi bo‘yicha o‘sha yilgi ramazon oyining oxirgi o‘n kunidagi dushanbalar 21 va 28-kunlarga to‘g‘ri kelayotganini bir-biriga bog‘lasak, Payg‘ambarimizga dastlabki vahiy ramazonning 21-kechasi kelgani aniqlanadi. ("Ar-rahiyqul maxtum".)

68. Nur tog‘i.
Nur tog‘i Makkadan Minoga ketaverishda chap tomonda, 3 milcha uzoqlikda joylashgan. (Uch mil bir farsaxga teng. Bir farsax - 5544 m). (D. Vahba Zuhayliy, "Al fiqhul islomiy va adillatuh", 1-kitob, "O’lchov-lar jadvali"; Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf, "Hadis va Hayot", 6-juz, 280-bet.) G’orning uzunligi 4 ziro’ (2,5 m), eni 1,75 ziro’ (107 sm)dir. ("Ar-rahiyqul maxtum".)

69. Odam suratida.
Birinchi vahiydan keyin ma’lum vaqt o‘tadi...
Payg‘ambarimiz aytadilar: "Men yo‘lda ketayotgan edim, nogahon osmon tarafdan bir ovoz eshitdim va yuqrriga qaradim. Qarasam, Hiro g‘orida oldimga kelgan o‘sha farishta osmon bilan yer oralig‘ida, kursida o‘tiribdi...". (Buxoriy rivoyati.)
Demak, Payg‘ambarimiz Hiro g‘orida farishtani ko‘rganlar. Agar ko‘rmaganlarida, ikkinchi martasida uni tanimas edilar.
Lekin Hiro g‘orida farishtani asl holida ham ko‘rmaganlar. Chunki, Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhu aytganlar: "Muhammad alayhissalom Jabroil farishtani asliy suratida bor-yo‘g‘i ikki marta ko‘rganlar. Birinchi marta u zot Jabroil alayhissalomdan o‘zini asliy suratida ko‘rsatishini so‘raganlar. Jabroil alayhissalom u zotga asliy suratini ko‘rsatganlarida, (600 ta qanoti bilan) butun ufqni to‘sib qo‘yganlar. Ikkinchi marta esa, Me’rojga chiqqanlarida "Sidratul muntaho" (nihoya, chegara daraxti) oldida ko‘rganlar". (Imom Ahmad va Tabaroniylar rivoyati, isnodi hasan.)
Mana shu ikkinchi ko‘rish Qur’oni karimda ochiq-oydin aytilgan:
"Qasamki, (Muhammad alayhissalom Jabroil farishtani o‘zining asliy suratida) ikkinchi bor "Sidratul muntaho" (nihoya, chegara daraxti) oldida ko‘rdi". (Najm surasi, 13 — 14-oyatlar.)

70. Uyg‘oq hollarida.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning Hiro g‘orida ilk vahiyni qabul qilishlari haqidagi barcha sahih ma’lumotlar mana shunga dalolat qiladi!

71. Alaq surasining.
"(Ey Muhammad alayhissalom, siz o‘zingizga nozil bo‘ladigan Qur’onni barcha mavjudotni) yaratgan zot bo‘lmish Parvardigoringiz nomi ila o‘qing! (U Zot) insonni (zuluksimon) laxta qondan yaratdi. O’qing!
Sizning Parvardigoringiz (insoniyatga) qalam bilan (yozishni) o‘rgatgan o‘ta karamli zotdir. U zot insonga uning bilmagan narsalarini o‘rgatdi". (Alaq surasi , 1-5-oyatlar.)
Ushbu oyatlar nozil bo‘lishi bilan Muhammad alayhissalom "nabiy" bo‘ldilar.

72. Bir necha kun.
Ibn Sa’dning Abdulloh ibn Abbosdan qilgan rivoyatida shunday deyilgan. («Fathul boriy», 1 va 12 juz’lar)
Bu haqdagi ma’lumotlar har tomonlama chuqur o‘rganilsa, mazkur javob ayon bo‘ladi («Ar-rohiyqum maxtum»)

73. Muddassir surasining. («Ar-rohiyqum maxtum»; «Rahmatan lil olamiyn»)
"Ey (liboslariga) burkanib olgan zot (Muhammad alayhissalom), turing-da, (insonlarni oxirat azobidan) ogohlantiring! Yolg‘iz Parvardigoringizni ulug‘-lang! Liboslaringazni pok tuting! Butlardan yiroq bo‘ling! (Berayotgan narsangizni) ko‘p sanagan holingizda ehson qilmang! Yolg‘iz Parvardigoringiz uchun (kofirlar tomonidan yetadigan ozorlarga) sabr qiling!" (Muddassir surasi, 1 — 7-oyatlar.)
Mazkur oyatlar nozil bo‘lishi bilan Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam "nabiylik" maqomidan "rasullik" martabasiga ko‘tarildilar.

74. Alloh subhonahu va taolo.
"Albatta, Alloh nazdida (maqbul) din Islom (dini)dir". (Oli Imron surasi, 19-oyat.)
"Kimki Islomdan boshqa dinni xohlasa (ya’ni, ixtiyor etsa), bas, (Alloh huzurida uning o‘sha "dini") undan hargiz qabul qilinmaydi va u oxiratda ziyon ko‘rguvchilardandir". (Oli Imron surasi, 85-oyat.)
"...Va sizlar uchun Islomni din bo‘lishiga rozi bo‘ldim (din qilib tanladim)...". (Moida surasi, 3-oyat.)
Islom — bandalarning faqat Allohga to‘liq bo‘ysunishidir.
Islom - bandalarning faqat Alloh taologa to‘liq ibodat qilishidir.
Islom — bandalarning faqat Alloh taolo qo‘rsatgan io‘ldan yurishidir.
Islom — bandalarning faqat Alloh taoloni ibodatga sazovor yagona zot deb tan olishidir.
Islom - bandalarning faqat Alloh taoloni o‘zlari ustidan yagona qoim turuvchi deb tan olishidir. ("Tafsiri Hilol", Oli Imron surasi, 19-oyat tafsiridan.)

75. Alloh subhonahu va taolo.
"Toki (Qiyomat kunida) Payg‘ambar sizlarning ustingizda guvoh bo‘lishi uchun, sizlar esa (barcha dinlardagi) odamlar ustida guvoh bo‘lishingiz uchun (Allohning) O’zi sizlarni ilgari(gi muqaddas Kitoblarida) ham, mana shu (Qur’onda) ham musulmonlar (ya’ni, O’ziga Islom ta’limoti asosida bo‘yinsunuvchilar) deb atadi. Bas, sizlar namozni to‘kis ado etingiz, zakotni (haqdorlarga) beringiz va Allohga bog‘laningiz! U sizlarning Xojangizdir. Bas, U zot naqadar yaxshi Xoja va (madad so‘ragan mo‘minlarga) naqadar yaxshi Madadkordir!" (Haj surasi, 78-oyat.)
Ha, Allohning o‘zi bu millatni "musulmonlar" deb nomlagan. Qur’on kelishidan oldin, o‘tgan samoviy kitoblarda ham "musulmonlar" deb nomlangan. Qur’onda ham "musulmonlar" deb nomlangan. Shuning o‘zi bu millat uchun cheksiz shon-sharafdir! ("Tafsiri Hilol", Haj surasi, 78-oyat tafsiridan.)

75. Alloh subhonahu va taolo.
"Toki (Qiyomat kunida) Payg‘ambar sizlarning ustingizda guvoh bo‘lishi uchun, sizlar esa (barcha dinlardagi) odamlar ustida guvoh bo‘lishingiz uchun (Allohning) O’zi sizlarni ilgari(gi muqaddas Kitoblarida) ham, mana shu (Qur’onda) ham musulmonlar (ya’ni, O’ziga Islom ta’limoti asosida bo‘yinsunuvchilar) deb atadi. Bas, sizlar namozni to‘kis ado etingiz, zakotni (haqdorlarga) beringiz va Allohga bog‘laningiz! U sizlarning Xojangizdir. Bas, U zot naqadar yaxshi Xoja va (madad so‘ragan mo‘minlarga) naqadar yaxshi Madadkordir!" (Haj surasi, 78-oyat.)
Ha, Allohning o‘zi bu millatni "musulmonlar" deb nomlagan. Qur’on kelishidan oldin, o‘tgan samoviy kitoblarda ham "musulmonlar" deb nomlangan. Qur’onda ham "musulmonlar" deb nomlangan. Shuning o‘zi bu millat uchun cheksiz shon-sharafdir! ("Tafsiri Hilol", Haj surasi, 78-oyat tafsiridan.)

76. Xadicha roziyallohu anho.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga birinchi bo‘lib Xadicha onamiz iymon keltirganlariga ittifoq qilingan.

77. Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhu.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga payg‘ambarlik kelgan vaqgda hazrati Ali hali balog‘atga yetmagan, 8—10 yoshlarida edi.

78. Zayd ibn Horisa roziyallohu anhu.
Zayd Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ozod qilgan qullari va tutingan o‘g‘illaridir.

79. Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu.
Abu Bakrning ismi Abdullohdir. Chiroyli, go‘zal yuzli bo‘lgani uchun Atiyq laqabi ham berilgan. Quraysh tarixining bilimdoni va aslzoda farzandi edi. Nasabi Payg‘ambarimiz bilan yettinchi bobolari Murrada birlashadi.
Abu Bakr, Ali va Zaydlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga ikkinchi vahiy kelganidan keyin bu haqiqatdan xabardor bo‘lishib, da’vatning birinchi ku-nidayoq Islomni qabul qilganlar. ("Ar-rahiyqul maxtum"; "Rahmatun lil olamiyn", 1-kitob.)
Rohib Bahiyro Payg‘ambarimizni Islom dini kelishidan oldin ko‘rgan. Tavrot va Injil xabarlariga asoslanib, u zotning payg‘ambar bo‘lishlarini tan olgan va johiliyat davrida olamdan o‘tib ketgan.
Varaqa ibn Navfal esa, nasroniy dinidagi ilmli qariya bo‘lib, butlarni yomon ko‘rar, ularga ibodat qilmas edi. U Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga ilohiy xabar kelganiga iymon keltiradi, ya’ni, nubuvvatlarini tasdiqlaydi va mabodo Islom da’vati davrigacha yashab tursa, din yo‘lida yordam berishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.
Ma’lumki, birinchi vahiy (Iqro’ surasi, 1-5-oyatlar) kelganida Payg‘ambarimiz "nabiy" bo‘lganlar. Ikkinchi vahiy (Muddassir surasi, 1-7-oyatlar) nozil bo‘lganida esa, "rasul"lik maqomiga ko‘tarilganlar.
Bu ikki vahiy orasida ma’lum vaqt — bir necha kun o‘tgan. Mana shu oraliqqa Islom tarixida "fatratul vahiy" deyiladi. Varaqa ibn Navfal aynan mana shu oraliqda olamdan o‘tgan bo‘lib, Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning "rasul"lik (da’vat) davriga yetib borolmagan. ("Tuhfatul Ahvaziy bi sharhi jome’it Termiziy", 6-kitob, 567-bet, 2390-hadis sharhi.)
"Nabiy" deb, Alloh tomonidan vahiy kelgan payg‘ambarga aytiladi. "Rasul" esa, o‘sha qabul qilib olgan ilohiy vahiyni xalqqa yetkazishga Alloh taolodan buyruq olgan elchidir.
Demak, Payg‘ambarimiz rasul bo‘lganlaridan keyin, kim u zot bilan uchrashib: "La ilaha illalloh, Muhammadur Rasululloh" deb, iymon keltirgan bo‘lsa, sahobalik sharafiga muyassar bo‘lgan!
Varaqa ibn Navfal Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga sahoba bo‘la olmagan bo‘lsa-da, lekin u kofir (do‘zaxiy) ham deyilmaydi. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: "Varaqani yomonlamanglar! Zero, men (tushimda) uning uchun tayyorlab qo‘yilgan bir yoki ikki jannatni ko‘rdim", deganlar. Payg‘ambarlarning tushlari ham vahiy o‘rnidadir! (Bazzor va Hokim rivoyatlari. Hokim: "Buxoriy va Muslimlar shartaga ko‘ra sahih", degan. Zahabiy ma’qullagan. Alboniy tasdiqlagan; Ibn Ka-siyr, "Sahihi siyrati nabaviyya", 94-bet.)

80. Besh kishi.
1) Usmon ibn Affon Umaviy Qurashiy;
2) Zubayr ibn Avvom Asadiy Qurashiy;
3) Abdurahmon ibn Avf Zuhriy Qurashiy;
4) Sa’d ibn Abu Vaqqos Zuhriy Qurashiy;
5) Talha ibn Ubaydulloh Taymiy Qurashiy. Islom tarixida Xadicha, Abu Bakr, Ali, Zayd ibn Horisa va mana shu besh sahoba, jami to‘qqiz sahoba "As sobiqunal avvalun" (avvalgi peshqadamlar) martabasini olishgan.

81. Ertalab va kechqurun namoz o‘qishgan (ertalabquyosh chiqishidan oldin ikkirakaat va kechqurun quyosh botishidan oldin ikki rakaat).
Muqotil ibn Sulaymon aytadi: "Alloh taolo:
"...(Ey Muhammad alayhissalom), tunu kun (ertalab va kechqurun) Parvardigoringizga hamdu sano aytish bilan (U zotni) poklang!" oyati (G’ofir surasi, 55-oyat.) ila Islomning avvalida ertalab ikki rakaat va kechqurun ikki rakaat namoz o‘qishni buyurdi". ("Ar-rahiyqul maxtum"; "Tafsirun Nasafiy", G’ofir surasi, 55-oyat; "Tafsiri Xozin", G’ofir surasi, 55-oyat; "Hadis va Hayot", 19-juz, 140-bet.)

82. Xadicha roziyallohu anho. (Ibn Ishoq rivoyati; Ibn Hishom, "As-siyratun nabaviyya"; Haysa-miy, "Majma’uz zavoid".)

83. Quddus yo‘nalishida Ka’baga yuzlanib.
"Muhammad alayhissalom Madinaga hijrat qilishlaridan ilgari musulmonlar mana shu Ka’baga yuzlanib ibodat qilardilar". (Alouddin Mansur, "Qur’oni karimning o‘zbekcha izohli tarjimasi", Baqara surasi, 144-oyatdan oldingi izohidan.)
"Ma’lumki, Payg‘ambar alayhissalom Me’rojga chiqqanlarida, namoz farz bo‘ldi. Shundan buyon musulmonlar Ka’bai Muazzamaga qarab namoz o‘qib yurganlar". ("Tafsiri Hilol", Baqara surasi, 142-oyatdan oldingi tafsiridan.)
Darhaqiqat, bu bobda hadislar ko‘p kelgan bo‘lib, gapning xulosasi shuki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam (namozda Quddusdagi) Baytul Maqdis tarafiga yuzlanishga buyurilgan edilar. Shuning uchun Makkada Ka’baning ikki rukni orasida turib, Baytul Maqdis tarafiga yuzlanib namoz o‘qir edilar... Bu gapni Ibn Abbos va jumhur (ko‘pchilik) ulamolar aytishgan! ("Tafsiri Ibni Kasiyr", Baqara surasi, 142-143-oyatlar tafsiridan.)

84. Uch yil. ("Ar-rahiyqul maxtum".)

85. "Va (ey Muhammad alayhissalom), yaqin qarindosh-urug‘laringizni (Allohning azobidan) ogohlantiring". (Shuaro surasi, 214-oyat. "Hadis va Hayot", 19-juz, 141-bet.)
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam mana shu oyatga binoan avval qarindosh-urug‘larini Makka davrining to‘rtinchi yili boshidan oshkora da’vat qilishni boshlaganlar.
"Bas (ey Muhammad alayhissalom), siz o‘zingizga buyurilgan ishni (ya’ni, Haq Dinga da’vat qilishni) yuzaga chiqaring va mushriklardan yuz o‘giring!" oyati (Hijr surasi, 94-oyat.) nozil bo‘lganidan keyin esa, oshkora da’vatni ommaviy tarzda qilib yuboradilar. ("Ar-rahiyqul maxtum"; "Rahmatun lil olamiyn", 1-kitob.)

86. To‘rtinchi yili (yil boshida). ("Ar-rahiyqul maxtum")
"Abu Lahabning qo‘llari qurisin (halok bo‘lsin)! Quridi (halok bo‘ldi) ham! Mol-mulki va kasb qilib topgan narsalari (boyliklari) unga asqotmadi! Yaqinda (u) ham, uning o‘tin orqalagan, bo‘ynida pishiq toladan (eshilgan) arqoni bo‘lgan xotini ham (lovullab turgan) alangali do‘zaxga kirajak!". (Masad surasi.)

87. Nubuvvatning 5-yili.
Arqam ibn Abul Arqam (Abul Arqamning ismi Abdumanof) Maxzumiyning uyi Ka’baning g‘arb tomonida, Safo tepaligidan sal nariroqda, dushmanlar e’tibor bermaydigan yerda joylashgan edi. Bir necha kishi shu uyda Islomga kirganlari bois, bu joy Islomning ilk beshigi hisoblanadi. Ayni chog‘da, bu uy "Dorul Islom" nomini ham olgan.

88. Abu Jahl (ismi Amr ibn Hishom, kunyasi Abul Hakam).
Alloh taolo habibi Muhammad alayhissalomga tasalli berib, ushbu oyatni nozil qiladi:
"(Ey Muhammad alayhissalom), albatta, Biz ularning aytayotgan gaplari sizni mahzun (xafa) qilayotganini bilurmiz. Ular, (aslida) sizni yolg‘onchiga chiqarmayaptilar, balki bu zolimlar Allohning oyatlarini inkor qilmoqdalar". (An’om surasi, 33-oyat.)
Haqiqatan ham, Makka mushriklari hech qachon Payg‘ambarimizni yolg‘onchi degan emaslar. Ular bu zotning bir og‘iz ham yolg‘on so‘zlamaganlarini e’tirof etar, ammo izzat-obro‘laridan ayrilib qolishdan qo‘rqib, hasad qilib, Islomga kirishdan bo‘yin tovlashar, Allohning oyatlarini inkor etishar edi. ("Tafsiri Hilol", An’om surasi, 33-oyat tafsiridan.)

89. Hakam ibn Abul Os.
Allohning qudratini qarangki, mana shu Hakamning o‘g‘li Marvon ibn Hakam keyinchalik Umaviy xalifalaridan biriga aylanadi.

90. Nazr ibn Horis.
Alloh taolo aytadi:
"Odamlar orasida shunday kimsalar ham borki, ular bilimsizlik bilan (boshqalarni) Allohning yo‘lidan adashtirish uchun va u (Yo‘lni) masxara qilish uchun "behuda so‘z(lar)"ni sotib olurlar. Ana o‘shalar uchun xor qilguvchi azob bordir. Qachon unga Bizning oyatlarimiz tilovat qilinsa, go‘yo ularni eshitmagandek, go‘yo quloqlarida og‘irlik (karlik) bordek kibru havo bilan yuz o‘girib ketur. Bas, unga alamli azob haqida "xushxabar" berib qo‘ying!" (Luqmon surasi, 6—7-oyatlar.)
Abdulloh ibn Abbos: "Mazkur oyat mana shu badbaxt (Nazr ibn Horis) haqida nozil bo‘lgan", deydi. ("Ar-rahiyqul maxtum".)
Ushbu oyatdagi "behuda so‘z(lar)"dan murod afsonalar, tungi befoyda suhbatlar, qo‘shiq va qo‘shiqchi joriyalar, degan tafsirlar ham bor. (Abdulaziz Mansur, "Qur’oni karim ma’nolari tarjimasi" izohi.)
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Badr g‘azotida qo‘lga tushgan yetmishta asirni ozod etib yuborganlari holda, ikkitasini o‘limga mahkum qilganlar! Biri mana shu badbaxt Nazr ibn Horis edi. Ikkinchisi Payg‘ambarimiz Ka’bada namoz o‘qiyotganlarida orqalaridan kelib, qurbonlik mollarining qog‘onoqlari (ona qornidagi bolani o‘rab olgan shilimshiq pardalari)ni u zotning ustlariga tashlagan va hokazo dushmanchiliklarni tap tortmasdan bajargan Uqba ibn Abu Mu’aytdir. ("Ar-rahiyqul maxtum".)

91. Nazr ibn Horis.  ("Ar-rahiyqul maxtum".)
Buyuk haqiqatlar hamisha avvaliga masxara qilingan. (Bernard Shou, "Hilol" taqvimi, 2006 yil, 1-son, 25-bet.)

92. Abu Lahab. (Imom Ahmad va Termiziylar rivoyati; "Ar-rahiyqul maxtum".)

93. Sehrgar.
Valid ibn Mug‘iyra majlisda yig‘ilganlarga: "Muhammad haqida bir fikrga kelib olinglar. Ixtilof qilmanglar, toki bir-biringizni yolg‘onchiga chiqarmanglar va gaplaringiz bir-birini inkor qilmasin", deydi.
Shunda ular: "Bo‘lmasa, sen gapir", deyishadi.
Valid: "Yo‘q! Avval sizlar gapiringlar, men eshitaman", deydi.
Ular: "Muhammadni kohin-folbin, deymiz", deyishadi.
Valid: "Yo‘q! Allohga qasamki, u kohin-folbin emas. Bizlar kohin-folbinlarni ko‘rganmiz. U kohinlarga o‘xshab g‘ulduramaydi (tushunib bo‘lmaydigan tarzda so‘zlamaydi) va saj (qofiya) bilan gapirmaydi", deydi.
Ular: "Unday bo‘lsa, uni majnun, deymiz", deyishadi.
Valid: "U majnun emas. Biz jinnilikni ko‘rganmiz, uning nima ekanini yaxshi bilamiz. Muhammadda bo‘g‘ma (difteriya) kasali ham, qaltirash-titrash (ataksiya) kasali ham, vosvos kasali ham yo‘q", deydi.
Ular: "Unday bo‘lsa, uni shoir, deymiz", dedilar.
Valid: "U shoir ham emas. Biz she’rning barcha turlarini bilamiz: she’rlarning "rajaz"ini ham, "hazaj"ini ham, "qariyz"ini ham, "maqbuz"ini ham va "mabsut"ini ham bilamiz. Aniqki, (Muhammadning aytayotgan so‘zlari) she’r emas", deydi.
Ular: "Unday bo‘lsa, uni sehrgar, deymiz", deydilar.
Valid: "U sehrgar ham emas. Darhaqiqat, biz sehrgarlarni va ularning sehrlarini ham ko‘rganmiz. Muhammad ularga o‘xshab tuflamaydi va tugunlarga dam solmaydi", deydi.
Ular: "Nima deylik, bo‘lmasa?" deb so‘raydilar.
Valid: "Allohga qasamki, (Muhammad o‘qiyotgan) kalomning o‘zgacha halovati bor! Uning asli ildizi barakali, shoxlari esa samaralidir! Siz u haqidagi mazkur sifatlardan qaysi birini aytsangiz ham, botil-yolg‘onligi ma’lum bo‘lib qolaveradi... (So‘ng biroz o‘ylanib turdi-da), Muhammad haqida yuqorida aytilgan gaplarning ichida eng jonlisi uni "sehrgar" deya gap tarqatmoqlaringizdir. Chunki, u ota-bola, aka-uka, eru xotin va qarindosh-urug‘larning o‘rtalarini buzadigan sehr-jodu so‘zlarini olib keldi. Shuninguchun ham ularning o‘rtalari buzilib ketdi", deydi. ("Ar-rahiyqul maxtum"; Ibn Hishom, "As-siyratun nabaviyya", 1-kitob.)
Alloh taolo mana shu Valid ibn Mug‘iyra haqida Muddassir surasining 11 - 26-oyatlarini nozil etgan.

94. Kahf surasi. ("Ar-rahiyqul maxtum".)
Qissalar:
1) Ashobi Kahf qissasi;
2) Xizr va Muso alayhissalomlar qissasi;
3) Zul Qarnayn qissasi.
Islom da’vatining mashaqqatli bosqichida — musulmonlarni kofirlar azoblayotgan bir paytda tushgan bu sura-i karima oyatlari, undagi ibratli qissalarda, agar iymon ahli qiyinchiliklarga bardosh bersa, albatta, g‘olib bo‘lajaklari uktiriladi. Har zamon va har makonda ham iymon ahli sinovga uchrashi, kofirlar vaqtincha ustun kelishi mumkinligi tushuntiriladi". ("Tafsiri Hilol", Kahf surasi muqaddimasidan.)

95. Sumayya roziyallohu anho (Ammor ibn Yosirning onasi).
Sumayya roziyallohu anhoni badbaxt Abu Jahl o‘ldiradi. Ikkinchi shahidlik Sumayyaning eri Yosir roziyallohu anhuga nasib etadi. (Shayx Muhammad Yusuf Kandehlaviy. "Hayotus sahoba".)

96. Beshinchi yili (rajab oyida). ("Ar-rahiyqul maxtum")

97. O’n ikkita erkak va to‘rtta ayol (jami 16 ta sahoba). ("Ar-rahiyqul maxtum")
Mazkur to‘rt ayol yo‘lga erlari bilan birga chiqqan edilar.
Bu muhojirlar guruhiga Usmon ibn Affon roziyallohu anhu amir bo‘lganlar. U zot bilan birga ayollari Ruqayya ham bor edi. ("Ar-rahiyqul maxtum"; Ibn Qayyim Javziyya,"Zodul ma’od"; "Rahmatun lil olamiyn", 1-kitob.)
Ba’zi kitoblarda: "Usmon ibn Maz’un amir bo‘lgan" deyiladi, lekin bu rivoyat zaifdir. (Ibn Hishom, "As-siyratun nabaviyya", 1-kitob.)
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Najoshiy (Habashiston imperatori, ismi Ashama)ning adolatli podshoh ekanini bilganlari uchun ham mazlum musul-monlarni aynan Habashistonga jo‘natadilar. Oradan uch oy o‘tib, shavvol oyida ular yana Makkaga qaytishadi.

98. Qur’oni karimning ilohiy lafzlari va ma’nolaridan qattiq ta’sirlanganlari uchun.
Quron — Alloh taoloning Muhammad alayhissalomga tushirgan, tilovati ibodat hisoblanadigan, ojiz qoldiruvchi kalomidir. (Manno’ Qatton, "Mabohisu fiy ulumil Qur’on", 65 - 68-betlar.)
Imom Buxoriy qilgan rivoyatda Payg‘ambar alayhissalom ushbu oyatni o‘qib sajda qilganlarida musulmonlaru mushriklar barchasi qo‘shilib sajda qilishgani aytiladi. Ha, tilovatni eshitib turgan din dushmanlari, mushriklar Qur’on ta’sirida mushrikliklari eslaridan chiqib qolib, Allohga sajda qilishgan. Keyinchalik o‘zlari ham qoyil qolib yurishgan. Bu mashhur hodisa ko‘pchilikni taajjubga solgan. ("Tafsiri Hilol", Najm surasi, 62-oyat tafsiridan.)
Mushriklarning doimiy uslublari - Alloh taolo aytganidek:
"Kofir bo‘lgan kimsalar: "Bu Qur’onga quloq solmanglar va unga xalaqit beringlar! Shoyadki g‘olib bo‘lsangizlar" (Fussilat surasi, 26-oyat), deyishni bir-birlariga maslahat be-rardilar. Chunki quloq solsa, ta’sirlanib iymonga kelib qoladi. Lekin bu safar ular Allohning kalomini diqqat bilan eshitishdi. Ilohiy kalomning til bilan ta’riflab bo‘lmaydigan fasohatu balog‘ati va jozibasiga mahliyo bo‘lib, qotib qolishdi. Qur’oni karim ularning ko‘ngillarini qamrab olgan edi. Har biri o‘zi bilan o‘zi ovora bo‘lib qoldi. Ayniqsa, sura oxiridagi kufru isyon bilan o‘tgan qavmlarning qanday halokatlarga duchor bo‘lganlari haqidagi hamda barcha inson-larni Yolg‘iz Allohgagina ibodat qilishga da’vat etuvchi oyatlar ularni umuman dahshatga solib qo‘ygan edi...
Jamoat tarqalganidan keyin majlisda hozir bo‘lmagan boshqa mushriklar sajdada qatnashgan sheriklarining ustlaridan ta’na-malomat toshlarini yog‘dirishgan! ("Ar-rahiyqul maxtum").

99. Yo‘q.
"G’aroniyq" masalasi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga nisbatan ochiq tuhmat, bo‘hton va uydirma ekanini buyuk mufassirlar, barcha muhaddislar, mo‘‘tabar siyrat mualliflari, mashhur Islom tarixchilari, aqiyda olimlari, arab tili mutaxassislari va muhaqqiq ulamolar ta’kidlab, isbotlab o‘tishgan. (Kengroq ma’lumot olmoqchi bo‘lganlar uchun: "Tafsiri Hilol", Haj ; surasi, 52-oyattafsiri; Zakoi Ko‘nrapa, "Payg‘ambarimiz va asharai mubashshara", 1-kitob, 102 - 105-betlar; "Nurul yaqin" (o‘zbek tilida), 54 -56-betlar; "Ar-rahiyqul maxtum"; "Tafsiri Ibni Kasiyr", Haj sura-si, 52 - 54-oyatlar tafsiri; "Tafsirun Nasafiy", Haj surasi, 52 - 54-oyatlar tafsiri; Shayx Muhammad Ali Sobuniy, "Sofvatut tafosiyr", Haj surasi, 52-oyat tafsiri; Shayx Muhammad Sha’roviy, "As-siyratuN nabaviyya", 151 - 163-betlar; Abu Mansur Moturidiy, "Hisosul Atqiyo'';' Shayx Muhammad Alboniy, "Nasbul majoniyq linasfi qissatil g‘aroniyq" (g‘aroniyq qissasini buzish uchun manjaniqlarni o‘rnatish), 37 ' 39-betlar; Doktor Muhammad ibn Abu Shuhba,"Al-isroiliyot val-mavzu’ot", 315 - 316-betlar; Qozi Iyoz, "Ash-shifo"; Muhaqqiq mufassir Olusiy, "Tafsiri Olusiy"; Shayx Muhammad Sodiq Urjun, "Muhammadun Rasululloh"; Shayx Muhammad G’azzoliy, "Fiqhus siyratin nabaviyya"; Faxriddin Roziy, "At-tafsirul kabir", 23-kitob, 48 - 54-betlar; Doktor; Ibrohim Sha’ut, "Abotiylu yajibu an tumho minat tarixi Muhammad", Abdulloh Xatib, "Min fiqhil hijrah", 42 - 45-betlar.)
Masalan, Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlari shunday deydilar: "Bu hol payg‘ambarlar sha’niga, xususan, Muhammad alayhissalom sha’nlariga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydigan holdir. Avvalo, bu rivoyatlar Islom dushmanlari tomonidan to‘qilib, yomon g‘araz bilan kiritilgani ochiq-oydin ko‘rinib turibdi. E’timolli ulamolar mazkur rivoyatlarning hech biri Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga tegishli bo‘lishi aslo mumkin emasligini isbot qilganlar. Jumladan, Hofiz ibn Kasiyr bu rivoyatlarning hammasini inkor etganlar. Boshqa olimlarimiz ham bunga qo‘shiladilar. Zaif, asossiz rivoyatni Qur’oni Karim oyati tafsiriga, xususan, aqidaga tegishli masalaga dalil qilib olish hech ham to‘g‘ri kelmaydigan ish ekani hammaga ma’lum". ("Tafsiri Hilol", Haj surasi, 52-oyat tafsiridan.)

100. Oltinchi yili (o‘rtalarida).
Kutilgan natija bo‘lmagach, qurashiylar uchinchi kelishlarida Valid ibn Mug‘iyraning o‘g‘li Ammorani olib kelishadi va: "Ey Abu Tolib, bu yigit Quraysh yigitlari ichida eng yoshi navqironi va eng chiroylisi-go‘zalidir. Uni o‘zingga o‘g‘il qilib ol. O’rniga, bizga jiyaning Muhammadni berasan. Biz uni o‘ldiramiz, shunda boshga-bosh bo‘ladi", deyishadi. Abu Tolib: "Mening bo‘ynimga qanday ham yomon ishni qo‘yyapsizlar. Demak, siz o‘z o‘g‘lingizni menga uni boqib-parvarishlab berishim uchun bermoqdasizlar, men esa sizga o‘g‘limni sizlarga uni o‘ldirishingiz uchun beraman, shunday-mi? Aslo! Allohga qasamki, bu ish hech qachon amalga oshmaydi", deb zarda bilan javob beradi. ("Ar-rahiyqul maxtum".)

101. Utayba ibn Abu Lahab.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning duolari qabul qilinadi. Utayba bir guruh qurashiylar bilan Shomga boradi va u yerda "Zarqo" degan joyga qo‘nadi. O’sha kecha ularning atrofida bir sher aylanib yuradi. Utayba: "Birodarim (Muhammad)ning holiga voy bo‘lsin! Allohga qasamki, Muhammad meni duoibad qildi. Shuning uchun sher endi meni yeydi. Men Shomda bo‘lsam ham, Muhammad Makkada turib meni o‘ldirdi-ya", deb gapira boshlaydi. Ertalabga yaqin sher odamlar orasidan aynan unga tashlanib, boshini g‘ajib tashlaydi. ("Ar-rahiyqul maxtum"; Shayx Muhammad Yusuf Kondehlaviy. "Hayotus sahoba".)

102. Uqba ibn Abu Mu’ayt.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Badr g‘azotida qo‘lga tushgan asirlarni ozod etib yuborganlari holda, ikkitasini o‘limga mahkum qilganlar. Biri qo‘shiqchi ayollarni yollagan Nazr ibn Horis bo‘lsa, ikkinchisi mana shu badbaxt Uqba ibn Abu Mu’aytdir!

103. Uchala odam ham mo‘tabar siyrat kitoblarida tilga olingan!
Ibn Hishom "As-siyratun nabaviyya" kitobi, 1-juz’ida Ibn Ishoqning rivoyatiga ko‘ra, "Nu’aym ibn Abdulloh Adaviy", degan.
Ibn Javziy "Tarixu Umar ibn Xattob" kitobi 10-betida Anas ibn Molik roziyallohu anhuning rivoyatiga ko‘ra, "Bani zuhralik kishi", degan.
Shayx Abdulloh ibn Muhammad Najdiy "Muxtasaru siyratir Rosul" kitobi, 102-betida Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhumoning rivoyatiga ko‘ra, "Bani maxzumlik kishi", degan.
Vallohu a’lam bissavob! ("Ar-rahiyqul maxtum".)

104. Uch kun.
Hazrati Hamza Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga ham amaki, ham ikki tomonlama (Halima va Suvaybalar tomonidan) emikdosh bo‘lganlar. ("Ar-rahiyqul maxtum".)
Umar ibn Xattob o‘shanda 33-34 yoshlarda edilar.
"Umar ibn Xattobning Islomni qabul qilishi Islom uchun g‘alaba, musulmonlar uchun quvvat va Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Makkada tavhid bayrog‘ini ko‘targanlaridan keyin asta jon taslim qilayotgan shirkning yuragiga sanchilgan nayza bo‘ldi". ("Hidoyat" jurnali, 2002 yil, 4-son.)

105. Rukona ibn Abdu Yazid. ("Saodat asri qissalari", 2-kitob, 27—29-betlar; Ibn Hishom, "As-siyratun nabaviyya"; Ibni Kasiyr, "Sahihus siyratin nabaviyya"; Ibn Hajar Asqaloniy, "Tuhfatul ashrof bi ma’rifatil atrof", 3-kitob, 173-bet.)
Bu hodisa Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning badantarbiyaga ham katta e’tibor berganlarini ko‘rsatadi. O’ylab ko‘raylik-a, qaysi Payg‘ambar o‘z ummatining oddiy bir a’zosi ila kurash tushgani kuzatilgan. Bu kurash badantarbiya musobaqasidir. Islom dini bu narsaga katta e’tibor berishini shundan bilib olsak ham bo‘ladi. ("Hadis va Hayot", 17-juz’, 251-bet.)