Yurtdosh > Andijon viloyati
Andijon viloyati haqida ensiklopediyalarda
muxbir:
ААДИЖОА ВИЛОЯТИ - ЎзА таркибидаги вилост. Фарғона водийсининг шарқий қисмида. 1941 й. 6 мартда ташкил стилган. Майд. 4,2 минг км2. Ахолиси 2196,0 минг киши (2000). А.в.да 14 қишлоқ тумани (Андижон, Асака, Балиқчи, Булоқбоши, Бсз, Жалақудуқ, Избоскан, Марҳамат, Олтинксл, Лахтаобод, Улуғнор, Хсжаобод, Шаҳрихон, Қсрғонтепа), 11 шаҳар (Андижон, Асака, Марҳамат, Охунбобоев, Лахтаобод, Лойтуғ, Хонобод, Хсжаобод, Шаҳрихон, Қорасув, Қсрғонтепа), 5 шаҳарча (Андижон, Бсз, Жанубий Оламушук, Куйганёр, Лолвонтош) ва 95 қишлоқ фуқаролари йиғини бор (2000). Маркази — Андижон ш.
А.в. туманлари ҳақида алоҳида мақолаларга, мас, Асака тумани, Шаҳрихон тумани ва б. Ўзбекистон мустақилликка сришгандан сснг А.в.да, бошқа вилостларда бслгани каби, бошқарувнинг тарихий ва миллий шакли — ҳокимлик срнатилди. Аатижада ҳокимликларда кспроқ мустақиллик, сз ҳудудида сз ҳукми ва ссзининг таъсирини ошириш, хсжалик ва иқтисодий бошқарувда қатьист б-н ишлаш имконистлари пайдо бслди. Хокимликлар ҳаётга ҳамда и.ч.га сқинлашдилар. А. в. ҳокими Ўзбекистон А еспубликаси Лрезиденти томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ҳамда вилост халқ депутатлари Кенгаши томонидан тасдиқланади.
muxbir:
Табиати. А.в. ер юзаси асосан текислик. Ҳоз. рельефи ва ер юзасидаги жинслар тсртламчи геологик даврнинг катта-кичик дарёлари ва ирмоқларининг фаолистидан ҳосил бслган. Вилостнинг ғарбий қисми қирли текислик (бал. 400 —500 м), шарқи (Андижон ш.дан шарқда) Фарғона ва Олай тизмаларининг адирларидан иборат. А.в. геологик актив зонада жойлашган, кучли зилзилалар бслиб туради (қ. Андижон зилзиласи).
Иқлими кескин континентал, қуруқ. Тоғ тизмалари Фарғона водийсини совуқ ҳавонинг кириб келишидан тссиб турганлиги учун қишда А.в.да об-ҳаво бирмунча барқарор. Ази иссиқ, июлнинг сртача т-раси 27,3°, киши нисбатан со-вуқ, снв.нинг сртача т-раси —3°. Вегетаяис даври 217 кун. Йилига 200 — 250 мм ёғин тушади. А.в. Ўзбекистоннинг бошқа вилостларига нисбатан сув ресурсларига бой. Дарёлари ёғиндан, тоғлардаги ксп йиллик қор ва музликлардан сув олади. Асосий дарёси — Қорадарё (Сирдарё ирмокларидан бири). Унинг ирмоқлари — Мойлисув, Оқбсра, Аравонсой ва б. А.в. дарёларининг суви суғориш учун ишлатилади. Тупроқлари бсз, қснғир, стлоқи, стлоқи-ботқоқ тупроқлар, қумтош, мергель, лесс ва чақиртошлардан иборат. Баҳорда адирлар сфемер ссимликлар б-н қопланади. А.в.нинг скин скилмайдиган текислик қисмида шувоқ-шсра ссимликлари, тоғ ён бағирларида писта, бодом ссади. Аввойи ҳайвонлар (бсри, тулки, қобон ва б.) кам учрайди; судралувчилар, кемирувчилар, қушлар, сув ҳавзаларида балиқлар бор.
muxbir:
Аҳолисининг кспчилигини сзбеклар ташкил стади. Қирғиз, тожик, уйғур, рус, корейс ва б. ҳам бор. А оссис Қсқон хонлигини босиб олгач, бу ерга рус, украин, татар, арман, сҳудий ва б. ксчиб келган. 1 км2 га сртача 517 киши тсғри келади. Миллий таркиби: сзбеклар — 88,8%, қирғизлар 3,8%, татарлар 3,1%, руслар 2%. Шаҳарликлар 657,7 минг киши, қишлоқ аҳолиси 1539,2 минг киши (2000).
Хсжалиги. А.в. республика и.ч.да ва маданий тараққиётида етакчи срин тутган вилостлардан бири. А еспубликанинг 2,6% нефтини, 8,3% пахтасини, 8,7% пахта толасини, 8,7% ссимлик мойини беради (2000; режага нисбатан). Табиий ресурслар, қ.х. хом ашёси негизида ишлайдиган саноат тармоқлари, шунингдек аҳолига истеъмол буюмлари ишлаб чиқарадиган корхоналар барпо стилди.
Вилостда тадбиркорлик ривожланиб бораспти. Уни қсллаб-қувватлаш мақсадларига 2 млрд. ссмдан зиёд кредит берилиб, 3,4 млн. АҚШ доллари миқдорида чет сл сармосси жалб қилинди (2000). 1995-2000 й.лар мобайнида вилост иқтисодиётида 23,5 млрд. ссм чет сл сармосси киритилди.
muxbir:
Саноати. Вилостда фойдали қазил-маларни қазиб чиқариш, пахтачилик ва ирригаяис б-н боғлиқ бслган тармоқлар, пахтани қайта ишлаш, машинасозлик ва металлсозлик, слектротехника саноатлари, қурилиш материаллари и.ч., кимё, енгил (ипгазлама, пайпоқ ф-калари ва б.), озиқ-овқат саноати снг ривожланган тармоқлардир. Вилост мамлакатда нефть ва газ қазиб чиқаришда салмоқли срин тутади. Ўнга сқин нефть ва нефть-газ конлари (Андижон нефть кони, «Хсжаобод», «Бсстон», «Жанубий Оламушук», «Хартум», «Лолвонтош», «Хсжаусмон» ва б.) ишлаб турибди. Хсжаобод — Андижон — Асака газ қувури бор.
А.в.да дастлабки пахта тозалаш з-длари Андижон ш.да 1911 й.да, Асакада 1912 й.да, Шаҳрихонда 1915 й.да курилган. Саноатнинг бу тури пахта етиштиришга қараб тез ривожланди. 1924 й. пахта з-дларида 25 минг т хом ашё кайта ишланган сди. 1999 й.да мавжуд 13 та пахта қайта ишлаш корхоналарида 325 минг т дан зиёд пахта қайта ишланди. Вилостда етиштирилаётган пилла, жун, тери умуман қайта ишланмасдан, шундайлигича хом ашё сифатида метрополисга жснатилар сди. 1907 й. срим ҳунармандчиликка асосланган ёғ з-ди қуридди. Дастлаб бу завод бир кеча-кундузда 50 т чигитни қайта ишлаб, 8 т га сқин ёғ чиқарар сди. 1954 й.да завод ёғ-мой к-тига айлантирилди. 1960—70 й.ларда Андижон ш.да «Алектродвигатель», «Алектроаппарат» каби йирик корхоналар, Марҳаматда сса «Алектротехника» з-ди қурилди. 1941 й. Андижон ш.да моторсозлик з-ди ишга туширилди.
Мустақиллик йилларида вилост индустрисси сз йсналишини сзгартириб, тубдан ривожланмоқда. Мавжуд корхоналар давлат тасарруфидан чикарилиб, мулкчиликнинг сзгача шаклига кириб бормоқда. Хусусан аксарист йирик ва срта корхоналар негизида акяисдорлик жамистлари ташкил стидди. Вилостда мулкчиликнинг барча турига оид 160 саноат корхонаси бор (2000). Булардан йириклари: Бобур номидаги ипгазлама и.ч. акяисдорлик жамисти (Андижон ш.да; туманларда бслимлари бор), «Андижон агрофирмаси» акяисдорлик жамисти, Андижон автомобиль сриндиқлари заводи, Андижон биокимё заводи, Андижон ирригаяис машинасозлик заводи, Андижон «Семурғ» трикотаж акяисдорлик бирлашмаси, Андижон дон маҳсулотлари» акяисдорлик жамисти, «Андижонкабель акяисдорлик жамисти», Чинобод пахта тозалаш акяисдорлик жамисти.
1991—2000 й.лар давомида А.в.да жаҳон андозаси даражасидаги маҳсулотлар ишлаб чикарувчи замонавий қсшма корхоналар бунёд қилинди. Вилостда 79 қсшма корхона, 8447 кичик ва хусусий корхона мавжуд. Вилостдаги қсшма корхоналар бутун вилост слпи саноат маҳсулотининг 53% дан кспроғини ишлаб чиқармоқда (2000). Ўрта Осиёда сгона автомобилсозлик корхонаси — Ўзбек-Жанубий Корес «ЎзДАУ авто» компанисси Асака ш.да жойлашган. (қ. Асака автомобиль заводи). Италиснинг «Ака-ука Федеричи» акяисдорлик жамисти б-н ҳамкорликда Асакада барпо стилган Ўзбек-Италис «ФАМ» қсшма корхонаси соатига турига қараб 1 — 1,5 т макарон ишлаб чиқариш қувватига сга. Шаҳрихон туманидаги Сегазақум қишлоғида кала-ва ип тайёрлайдиган ва келгусида ундан газлама тсқийдиган «ААТЕКС» очик турдаги акяисдорлик жамисти корхонаси барпо стилди (1994 й. снв.да бошланиб, 1999 й. окт. ида ишга туширилди). Балиқчи тумани нотсқима матолар ишлаб чиқариш ёпиқ турдаги акяисдорлик жамисти шаклидаги Ўзбек — Америка қсшма корхонаси ҳам сз маҳсулотлари б-н чет слда сътибор қозонган корхоналардандир. Қсшма корхона замонавий ускуналар б-н қайта жиҳозланди. Калава ип ва хом газлама тайёрланадиган мазкур корхонада 1300 дан ортиқ ишчи ишлайди (2000). Шунингдек, вилостда ривожланган мамлакатларнинг сармослари жалб қилинган «Андижон-Лрага», «Андижон дурдонаси», «Аавигул», «Узкоромко», Ўзбек-А ус-Британис «Маек», «Ал-Осиё» қсшма корхоналари ва Ўзбек-Америка «Ўздунробита» қсшма корхонаси филиали бор.
muxbir:
Қишлоқ хсжалиги. Вилост қ.х.нинг асосий тармоғи — пахтачиликдир. Лахтанинг слпи ҳосили ва ҳосилдорлиги жиҳатидан А.в. мамлакатда олдинги сринларда туради. Айниқса мустақилликдан кейин пахтакорга сркинлик берилгач, пахтачиликда туб сзгаришлар содир бслди. 1997 й.дан чигитни кенг майдонларда плёнка остига скиш технологисси жорий стилди (мазкур технологисми қсллашда вилост ҳокими, Ўзбекистон Қаҳрамони Қобилжон Обидов катта жонбозлик ксрсатди). Лахта, ғалла алмашлаб скилиши йслга қсйилди. Фақат минерал сғитларга қараб қолмасдан маҳаллий сғитлардан ҳам фойдаланилди. Хусусан гидролиз з-дининг чиқиндиларидан компост тайёрлаб, тупроқ унумдорлигини оширишга аҳамист берилди; скин қатор ораларига аммиак суви оқизиш сзлаштирилди. Ғсза навларини тупроқ ва иқлим шароитига ксра танлашга сътибор берилди. Ҳар йили катта майдонларда пахтанинг «Оқларё», «Армуғон», «Фарғона-5» сингари истиқболли навлари синаб ксрилди ва мунтазам снгиланиб борилди. Кейинги йилларда синовдан стиб, сртапишар, толаси пишиқ, чигити тсла, касалликларга чидамлилигига ишонч ҳосил қилинган «Оқларё» нави кспроқ скилди. Аатижада мамлакатнинг бошқа вилостларига қараганда ғсза А.в.да барвақт етилмоқда. Сент. ойига қадар ҳосилнинг асосий қисми йиғиб олинмоқда ва юқори навларга стказилмоқда. 2000 й.да Олтинксл туманидаги «Иттифоқ» жамоа хсжалигида гектаридан сртача 45,7 я, Асака туманидаги «Янги ҳаёт» жамоа хсжалигида 48,4 я атрофида ҳосил олинди. Шаҳрихон туманидаги F. Жсраев номидаги жамоа хсжалигининг фермери А. Тошматов 60 я дан хирмон уйди.
А.в.да 2000 й.да сент. ойидаёқ 305 минг т дан зиёд пахта тайёрланиб, шартнома режаси мамлакатда биринчи бслиб бажарилди.
Ғаллачиликда ҳам «Андижон мактаби» сратилди. Дон 3 баробар кспайиб, ҳосилдорлик 1,2 марта ошди. 2000 й.да ғалла ҳосилдорлиги мслжалдаги 70,8 я дан ошиб кетди. Марҳамат туманининг Улуғтоғ адирларида Охунбобоев номидаги жамоа хсжалигининг ижарачиси Муҳаммадшариф Тошпслатов 67 я дан, Балиқчидаги Хайрихон Аргашева номидаги ширкат хсжалигида ижарачилардан Аркинбой Шукуров, Алижон Комилов, Туробжон Ҳакимов 85 я дан дон олишди.
Шаҳрихон туманидаги «Олтин водий» жамоа хсжалиги ғаллачилик бригадаси бошлиғи Ўзбекистон Қаҳрамони Содиқжон Абдурасулов узоқ, йиллар давомида дончиликда ва пахтачиликда юқори ксрсаткичларга сришди. У А.в.да бошқа минтақалардан келтирилган снги буғдой навларини синаш ва улардан мсл ҳосил олиш бсйича тажриба мактаби сратди. 2000 й. ҳосили учун вилостда 74 минг га майдонга слита ва суперслита уруғлари скилди. Кузги буғдойнинг истиқболли «Андижон —1», «Андижон—2», «Чиллаки» навлари синаб ксрилиб, уларнинг парвариш тартиби аниқлаб чиқилди.
Кейинги йилларда бошқа вилостларда ҳам андижонликлар сратган снги навлар кенг скилмоқда. 2000 й.да давлатга 250 минг т га сқин ғалла топширилди. Унинг 150 минг т сидан зиёдини сара уруғлик ташкил стади. Ғаллачилик 1999 й.да А.в.га 9,3 млрд. ссмдан ортиқ даромад келтирди.
Қ.х.да, шунингдек боғдорчилик, токчилик, сабзавотчилик, дон ва чорвачилик маҳсулотлари етиштириш б-н ҳам шуғулланилади. Боғдорчиликда А.в. анор, анжир, бодом, бехи, нок, шафтоли, олма, узум етиштириш б-н айниқса машҳур. Вилостда аҳоли сони ксплиги сабабли адирларда боғлар сратишга катта аҳамист берилган. Шундай боғлардан снг машҳури «Соҳибкор» мева-токчилик и. ч. ширкатлар уюшмаси боғидир. Мазкур боғ 1981 й.да, Асака туманидаги Файзиобод қишлоғидан 3—4 км нарида Асака адирларининг сувсиз қовжираб ётган ерлари бағрида пастдан қувур орқали сув чиқариб сратилган. Боғнинг барпо стилиши Ўзбекистонда хизмат ксрсатган қишлоқ хсжалик ходими Тилаволди Ақубов номи б-н боғлиқ. А.в. боғларида мевали дарахтлардан ташқари токнинг Андижон қора узуми нави кенг скилади.
Қ.х.да фойданиладиган ерлар майдони томорқа ерларини қсшган ҳолда 256,7 минг га. Қ.х. скинлари скиладиган жами ерлари 257,6 минг га, шу жумладан ҳайдаладиган ер 200,9 минг га, сйловлар 21,7 минг га (2000). Барча скин майдони 202,5 минг га, шу жумладан дон скинлари 82,5 минг га, пахта скиладиган ер 110 минг га, картошка, сабзавот-полиз скинлари 4,9 минг га, озуқа скинлари 16,1 минг га, 3500 га срмонзор бор (2000). Гречиха ва сос ҳам етиштирилмоқда. Умуман вилостда миришкор деҳқон йил давомида 2—3 мартадан ҳосил олмоқда.
А.в.да Усмон Юсупов номидаги Катта Фарғона, Жанубий Фарғона, Катта Андижон, Савай, Андижонсой, Шаҳрихонсой ва б. каналлар бор. Адир зоналаридаги далаларга сув насос ст-слари ёрдамида чиқарилади. Қорадарёда Андижон сув омбори барпо қилинган. Ернинг мелиоратив ҳолатини схшилаш мақсадида 7,8 минг км коллектор-дренаж тармоқлари қурилган. Вилостнинг ҳамма туманларидаги суғориладиган майдоннинг асосий қисмида пахта ва дон скилади.
А.в.да 13 жамоа хсжалиги, 6 давлат хсжалиги, 13 хсжаликлараро корхона, 133 ширкат хсжалиги, 36 бошқа хсжалик, 2724 фермер хсжалиги мавжуд. Жамоа хсжаликларида чорвачилик асосан сут етиштиришга ихтисослашган, тоғ олди ва тоғли туманларда қсйчилик ривожланган. 95 минг қорамол, 56 минг сигир, 65 минг қсй ва счки, 190,2 минг парранда бор (2000).
Navigation
[0] Message Index
[#] Next page
Go to full version