Yurtdosh > Andijon viloyati

Andijon viloyati haqida ensiklopediyalarda

(1/5) > >>

muxbir:
ААДИЖОА ВИЛОЯТИ - ЎзА  таркибидаги вилост. Фарғона водийсининг шарқий қисмида. 1941 й. 6 мартда ташкил стилган. Майд. 4,2 минг км2. Ахолиси 2196,0 минг киши (2000). А.в.да 14 қишлоқ тумани (Андижон, Асака, Балиқчи, Булоқбоши, Бсз, Жалақудуқ, Избоскан, Марҳамат, Олтинксл, Лахтаобод, Улуғнор, Хсжаобод, Шаҳрихон, Қсрғонтепа), 11 шаҳар (Андижон, Асака, Марҳамат, Охунбобоев, Лахтаобод, Лойтуғ, Хонобод, Хсжаобод, Шаҳрихон, Қорасув, Қсрғонтепа), 5 шаҳарча (Андижон, Бсз, Жанубий Оламушук, Куйганёр, Лолвонтош) ва 95 қишлоқ фуқаролари йиғини бор (2000). Маркази — Андижон ш.
А.в. туманлари ҳақида алоҳида мақолаларга,  мас, Асака тумани, Шаҳрихон тумани ва б. Ўзбекистон мустақилликка сришгандан сснг А.в.да, бошқа вилостларда бслгани каби, бошқарувнинг тарихий ва миллий шакли — ҳокимлик срнатилди. Аатижада ҳокимликларда кспроқ мустақиллик, сз ҳудудида сз ҳукми ва ссзининг таъсирини ошириш, хсжалик ва иқтисодий бошқарувда қатьист б-н ишлаш имконистлари пайдо бслди. Хокимликлар ҳаётга ҳамда и.ч.га сқинлашдилар. А. в. ҳокими Ўзбекистон А еспубликаси Лрезиденти томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ҳамда вилост халқ депутатлари Кенгаши томонидан тасдиқланади.

muxbir:
Табиати. А.в. ер юзаси асосан текислик. Ҳоз. рельефи ва ер юзасидаги жинслар тсртламчи геологик даврнинг катта-кичик дарёлари ва ирмоқларининг фаолистидан ҳосил бслган. Вилостнинг ғарбий қисми қирли текислик (бал. 400 —500 м), шарқи (Андижон ш.дан шарқда) Фарғона ва Олай тизмаларининг адирларидан иборат. А.в. геологик актив зонада жойлашган, кучли зилзилалар бслиб туради (қ. Андижон зилзиласи).

Иқлими кескин континентал, қуруқ. Тоғ тизмалари Фарғона водийсини совуқ ҳавонинг кириб келишидан тссиб турганлиги учун қишда А.в.да об-ҳаво бирмунча барқарор. Ази иссиқ, июлнинг сртача т-раси 27,3°, киши нисбатан со-вуқ, снв.нинг сртача т-раси —3°. Вегетаяис даври 217 кун. Йилига 200 — 250 мм ёғин тушади. А.в. Ўзбекистоннинг бошқа вилостларига нисбатан сув ресурсларига бой. Дарёлари ёғиндан, тоғлардаги ксп йиллик қор ва музликлардан сув олади. Асосий дарёси — Қорадарё (Сирдарё ирмокларидан бири). Унинг ирмоқлари — Мойлисув, Оқбсра, Аравонсой ва б. А.в. дарёларининг суви суғориш учун ишлатилади. Тупроқлари бсз, қснғир, стлоқи, стлоқи-ботқоқ тупроқлар, қумтош, мергель, лесс ва чақиртошлардан иборат. Баҳорда адирлар сфемер ссимликлар б-н қопланади. А.в.нинг скин скилмайдиган текислик қисмида шувоқ-шсра ссимликлари, тоғ ён бағирларида писта, бодом ссади. Аввойи ҳайвонлар (бсри, тулки, қобон ва б.) кам учрайди; судралувчилар, кемирувчилар, қушлар, сув ҳавзаларида балиқлар бор.

muxbir:
Аҳолисининг кспчилигини сзбеклар ташкил стади. Қирғиз, тожик, уйғур, рус, корейс ва б. ҳам бор. А оссис Қсқон хонлигини босиб олгач, бу ерга рус, украин, татар, арман, сҳудий ва б. ксчиб келган. 1 км2 га сртача 517 киши тсғри келади. Миллий таркиби: сзбеклар — 88,8%, қирғизлар 3,8%, татарлар 3,1%, руслар 2%. Шаҳарликлар 657,7 минг киши, қишлоқ аҳолиси 1539,2 минг киши (2000).

Хсжалиги. А.в. республика и.ч.да ва маданий тараққиётида етакчи срин тутган вилостлардан бири. А еспубликанинг 2,6% нефтини, 8,3% пахтасини, 8,7% пахта толасини, 8,7% ссимлик мойини беради (2000; режага нисбатан). Табиий ресурслар, қ.х. хом ашёси негизида ишлайдиган саноат тармоқлари, шунингдек аҳолига истеъмол буюмлари ишлаб чиқарадиган корхоналар барпо стилди.
Вилостда тадбиркорлик ривожланиб бораспти. Уни қсллаб-қувватлаш мақсадларига 2 млрд. ссмдан зиёд кредит берилиб, 3,4 млн. АҚШ доллари миқдорида чет сл сармосси жалб қилинди (2000). 1995-2000 й.лар мобайнида вилост иқтисодиётида 23,5 млрд. ссм чет сл сармосси киритилди.

muxbir:
Саноати. Вилостда фойдали қазил-маларни қазиб чиқариш, пахтачилик ва ирригаяис б-н боғлиқ бслган тармоқлар, пахтани қайта ишлаш, машинасозлик ва металлсозлик, слектротехника саноатлари, қурилиш материаллари и.ч., кимё, енгил (ипгазлама, пайпоқ ф-калари ва б.), озиқ-овқат саноати снг ривожланган тармоқлардир. Вилост мамлакатда нефть ва газ қазиб чиқаришда салмоқли срин тутади. Ўнга сқин нефть ва нефть-газ конлари (Андижон нефть кони, «Хсжаобод», «Бсстон», «Жанубий Оламушук», «Хартум», «Лолвонтош», «Хсжаусмон» ва б.) ишлаб турибди. Хсжаобод — Андижон — Асака газ қувури бор.
А.в.да дастлабки пахта тозалаш з-длари Андижон ш.да 1911 й.да, Асакада 1912 й.да, Шаҳрихонда 1915 й.да курилган. Саноатнинг бу тури пахта етиштиришга қараб тез ривожланди. 1924 й. пахта з-дларида 25 минг т хом ашё кайта ишланган сди. 1999 й.да мавжуд 13 та пахта қайта ишлаш корхоналарида 325 минг т дан зиёд пахта қайта ишланди. Вилостда етиштирилаётган пилла, жун, тери умуман қайта ишланмасдан, шундайлигича хом ашё сифатида метрополисга жснатилар сди. 1907 й. срим ҳунармандчиликка асосланган ёғ з-ди қуридди. Дастлаб бу завод бир кеча-кундузда 50 т чигитни қайта ишлаб, 8 т га сқин ёғ чиқарар сди. 1954 й.да завод ёғ-мой к-тига айлантирилди. 1960—70 й.ларда Андижон ш.да «А­лектродвигатель», «А­лектроаппарат» каби йирик корхоналар, Марҳаматда сса «А­лектротехника» з-ди қурилди. 1941 й. Андижон ш.да моторсозлик з-ди ишга туширилди.
Мустақиллик йилларида вилост индустрисси сз йсналишини сзгартириб, тубдан ривожланмоқда. Мавжуд корхоналар давлат тасарруфидан чикарилиб, мулкчиликнинг сзгача шаклига кириб бормоқда. Хусусан аксарист йирик ва срта корхоналар негизида акяисдорлик жамистлари ташкил стидди. Вилостда мулкчиликнинг барча турига оид 160 саноат корхонаси бор (2000). Булардан йириклари: Бобур номидаги ипгазлама и.ч. акяисдорлик жамисти (Андижон ш.да; туманларда бслимлари бор), «Андижон агрофирмаси» акяисдорлик жамисти, Андижон автомобиль сриндиқлари заводи, Андижон биокимё заводи, Андижон ирригаяис машинасозлик заводи, Андижон «Семурғ» трикотаж акяисдорлик бирлашмаси, Андижон дон маҳсулотлари» акяисдорлик жамисти, «Андижонкабель акяисдорлик жамисти», Чинобод пахта тозалаш акяисдорлик жамисти.
1991—2000 й.лар давомида А.в.да жаҳон андозаси даражасидаги маҳсулотлар ишлаб чикарувчи замонавий қсшма корхоналар бунёд қилинди. Вилостда 79 қсшма корхона, 8447 кичик ва хусусий корхона мавжуд. Вилостдаги қсшма корхоналар бутун вилост слпи саноат маҳсулотининг 53% дан кспроғини ишлаб чиқармоқда (2000). Ўрта Осиёда сгона автомобилсозлик корхонаси — Ўзбек-Жанубий Корес «ЎзДА­У авто» компанисси Асака ш.да жойлашган. (қ. Асака автомобиль заводи). Италиснинг «Ака-ука Федеричи» акяисдорлик жамисти б-н ҳамкорликда Асакада барпо стилган Ўзбек-Италис «ФАМ» қсшма корхонаси соатига турига қараб 1 — 1,5 т макарон ишлаб чиқариш қувватига сга. Шаҳрихон туманидаги Сегазақум қишлоғида кала-ва ип тайёрлайдиган ва келгусида ундан газлама тсқийдиган «ААТЕКС» очик турдаги акяисдорлик жамисти корхонаси барпо стилди (1994 й. снв.да бошланиб, 1999 й. окт. ида ишга туширилди). Балиқчи тумани нотсқима матолар ишлаб чиқариш ёпиқ турдаги акяисдорлик жамисти шаклидаги Ўзбек — Америка қсшма корхонаси ҳам сз маҳсулотлари б-н чет слда сътибор қозонган корхоналардандир. Қсшма корхона замонавий ускуналар б-н қайта жиҳозланди. Калава ип ва хом газлама тайёрланадиган мазкур корхонада 1300 дан ортиқ ишчи ишлайди (2000). Шунингдек, вилостда ривожланган мамлакатларнинг сармослари жалб қилинган «Андижон-Лрага», «Андижон дурдонаси», «Аавигул», «Узкоромко», Ўзбек-А ус-Британис «Маек», «Ал-Осиё» қсшма корхоналари ва Ўзбек-Америка «Ўздунробита» қсшма корхонаси филиали бор.

muxbir:
Қишлоқ хсжалиги. Вилост қ.х.нинг асосий тармоғи — пахтачиликдир. Лахтанинг слпи ҳосили ва ҳосилдорлиги жиҳатидан А.в. мамлакатда олдинги сринларда туради. Айниқса мустақилликдан кейин пахтакорга сркинлик берилгач, пахтачиликда туб сзгаришлар содир бслди. 1997 й.дан чигитни кенг майдонларда плёнка остига скиш технологисси жорий стилди (мазкур технологисми қсллашда вилост ҳокими, Ўзбекистон Қаҳрамони Қобилжон Обидов катта жонбозлик ксрсатди). Лахта, ғалла алмашлаб скилиши йслга қсйилди. Фақат минерал сғитларга қараб қолмасдан маҳаллий сғитлардан ҳам фойдаланилди. Хусусан гидролиз з-дининг чиқиндиларидан компост тайёрлаб, тупроқ унумдорлигини оширишга аҳамист берилди; скин қатор ораларига аммиак суви оқизиш сзлаштирилди. Ғсза навларини тупроқ ва иқлим шароитига ксра танлашга сътибор берилди. Ҳар йили катта майдонларда пахтанинг «Оқларё», «Армуғон», «Фарғона-5» сингари истиқболли навлари синаб ксрилди ва мунтазам снгиланиб борилди. Кейинги йилларда синовдан стиб, сртапишар, толаси пишиқ, чигити тсла, касалликларга чидамлилигига ишонч ҳосил қилинган «Оқларё» нави кспроқ скилди. Аатижада мамлакатнинг бошқа вилостларига қараганда ғсза А.в.да барвақт етилмоқда. Сент. ойига қадар ҳосилнинг асосий қисми йиғиб олинмоқда ва юқори навларга стказилмоқда. 2000 й.да Олтинксл туманидаги «Иттифоқ» жамоа хсжалигида гектаридан сртача 45,7 я, Асака туманидаги «Янги ҳаёт» жамоа хсжалигида 48,4 я атрофида ҳосил олинди. Шаҳрихон туманидаги F. Жсраев номидаги жамоа хсжалигининг фермери А. Тошматов 60 я дан хирмон уйди.
А.в.да 2000 й.да сент. ойидаёқ 305 минг т дан зиёд пахта тайёрланиб, шартнома режаси мамлакатда биринчи бслиб бажарилди.
Ғаллачиликда ҳам «Андижон мактаби» сратилди. Дон 3 баробар кспайиб, ҳосилдорлик 1,2 марта ошди. 2000 й.да ғалла ҳосилдорлиги мслжалдаги 70,8 я дан ошиб кетди. Марҳамат туманининг Улуғтоғ адирларида Охунбобоев номидаги жамоа хсжалигининг ижарачиси Муҳаммадшариф Тошпслатов 67 я дан, Балиқчидаги Хайрихон А­ргашева номидаги ширкат хсжалигида ижарачилардан А­ркинбой Шукуров, Алижон Комилов, Туробжон Ҳакимов 85 я дан дон олишди.
Шаҳрихон туманидаги «Олтин водий» жамоа хсжалиги ғаллачилик бригадаси бошлиғи Ўзбекистон Қаҳрамони Содиқжон Абдурасулов узоқ, йиллар давомида дончиликда ва пахтачиликда юқори ксрсаткичларга сришди. У А.в.да бошқа минтақалардан келтирилган снги буғдой навларини синаш ва улардан мсл ҳосил олиш бсйича тажриба мактаби сратди. 2000 й. ҳосили учун вилостда 74 минг га майдонга слита ва суперслита уруғлари скилди. Кузги буғдойнинг истиқболли «Андижон —1», «Андижон—2», «Чиллаки» навлари синаб ксрилиб, уларнинг парвариш тартиби аниқлаб чиқилди.
Кейинги йилларда бошқа вилостларда ҳам андижонликлар сратган снги навлар кенг скилмоқда. 2000 й.да давлатга 250 минг т га сқин ғалла топширилди. Унинг 150 минг т сидан зиёдини сара уруғлик ташкил стади. Ғаллачилик 1999 й.да А.в.га 9,3 млрд. ссмдан ортиқ даромад келтирди.
Қ.х.да, шунингдек боғдорчилик, токчилик, сабзавотчилик, дон ва чорвачилик маҳсулотлари етиштириш б-н ҳам шуғулланилади. Боғдорчиликда А.в. анор, анжир, бодом, бехи, нок, шафтоли, олма, узум етиштириш б-н айниқса машҳур. Вилостда аҳоли сони ксплиги сабабли адирларда боғлар сратишга катта аҳамист берилган. Шундай боғлардан снг машҳури «Соҳибкор» мева-токчилик и. ч. ширкатлар уюшмаси боғидир. Мазкур боғ 1981 й.да, Асака туманидаги Файзиобод қишлоғидан 3—4 км нарида Асака адирларининг сувсиз қовжираб ётган ерлари бағрида пастдан қувур орқали сув чиқариб сратилган. Боғнинг барпо стилиши Ўзбекистонда хизмат ксрсатган қишлоқ хсжалик ходими Тилаволди Ақубов номи б-н боғлиқ. А.в. боғларида мевали дарахтлардан ташқари токнинг Андижон қора узуми нави кенг скилади.
Қ.х.да фойданиладиган ерлар майдони томорқа ерларини қсшган ҳолда 256,7 минг га. Қ.х. скинлари скиладиган жами ерлари 257,6 минг га, шу жумладан ҳайдаладиган ер 200,9 минг га, сйловлар 21,7 минг га (2000). Барча скин майдони 202,5 минг га, шу жумладан дон скинлари 82,5 минг га, пахта скиладиган ер 110 минг га, картошка, сабзавот-полиз скинлари 4,9 минг га, озуқа скинлари 16,1 минг га, 3500 га срмонзор бор (2000). Гречиха ва сос ҳам етиштирилмоқда. Умуман вилостда миришкор деҳқон йил давомида 2—3 мартадан ҳосил олмоқда.
А.в.да Усмон Юсупов номидаги Катта Фарғона, Жанубий Фарғона, Катта Андижон, Савай, Андижонсой, Шаҳрихонсой ва б. каналлар бор. Адир зоналаридаги далаларга сув насос ст-слари ёрдамида чиқарилади. Қорадарёда Андижон сув омбори барпо қилинган. Ернинг мелиоратив ҳолатини схшилаш мақсадида 7,8 минг км коллектор-дренаж тармоқлари қурилган. Вилостнинг ҳамма туманларидаги суғориладиган майдоннинг асосий қисмида пахта ва дон скилади.
А.в.да 13 жамоа хсжалиги, 6 давлат хсжалиги, 13 хсжаликлараро корхона, 133 ширкат хсжалиги, 36 бошқа хсжалик, 2724 фермер хсжалиги мавжуд. Жамоа хсжаликларида чорвачилик асосан сут етиштиришга ихтисослашган, тоғ олди ва тоғли туманларда қсйчилик ривожланган. 95 минг қорамол, 56 минг сигир, 65 минг қсй ва счки, 190,2 минг парранда бор (2000).

Navigation

[0] Message Index

[#] Next page

Go to full version