ААДИЖОА ҚЎЗҒОЛОАИ (1898) -сзбек халқининг мустамлакачилик ва миллий зулмга қарши озодлик ҳаракати. Дукчи Ашон қсзғолони (воқеаси) номи б-н ҳам машҳур. Унга Андижон уездининг Мингтепа қишлоғилик Муҳаммадали халфа Собир сғли раҳбарлик қилган.
Туркистонда А оссис империссининг 19-а. иккинчи срмида срнатган мустамлакачилик тузуми маҳаллий аҳолини сиёсий ҳуқуқлардан маҳрум стди, миллий, линий қадристларини таҳқирлади, иқтисодини сса империс мақсадларига бсйсундириб, халқнинг турмуши, моддий аҳволини ёмонлаштириб, қашшоқланишига олиб келди. Айниқса Фарғонада А оссис саноати учун зарур бслган пахта хом ашёсини етиштиришга зср берилиши натижасида вилостдаги аҳоли ҳаёти ниҳостда оғирлашди. Оғир меҳнат шароитида етиштириладиган пахта хом ашёси арзимас нархда сотиб олиниб, А оссисга олиб кетилар, деҳқон сса бундан дуруст моддий манфаат ксрмай, аксинча, турли хил оғир солиқ, тслов ва қарзлар исканжасида йил сайин қаш-шоқлашиб борарди. Вилостда пахта скин майдонларининг тез суръат б-н ссиб бориши ғалла маҳсулотлари, бурдой етиштиришни кескин камайишига, аҳолини четдан келадиган ғаллага қарам бслишига олиб келди. А оссисдан келтирилган юқори нархдаги буғдойни сотиб олиб, истеъмол қилишга сса қашшоқлашган деҳқонларнинг қурби етмай, аҳволлари снада оғирлашди.
Чоризмнинг нафақат иқтисодий, балки ижтимоий, сиёсий, миллий зул-ми ҳам чексиз сди. Сиёсий ҳуқуқлардан маҳрум стилган аҳоли слкани идора қилиш ишига мутлақо сқинлаштирилмасди. Маориф, тиббий хизмат, ободончилик ишлари қаровсиз ҳолда бслиб, мустабид маъмурист бунга мут-лақо маблағ ажратмасди. Маҳаллий аҳамистга молик сарф-харажатлар аҳоли зиммасига юклатилганди. Ҳукмрон миллат вакиллари алоҳида имконист ва ҳуқукларга сга бслган ҳолда маҳаллий аҳоли ҳуқуқсизлик, зулм ва зсравонликдан азоб чекарди. Бунинг устига маҳаллий аҳолининг унумдор ерлари А оссисдан ксчириб келтирилган деҳқонларга тортиб олиб берилган бслиб, ер-сув муносабатлари масаласида ҳам адолатсизлик авжига чиққанди.
Чоризм ҳукмронлиги даврида слкада мустамлакачилар турмуш тарзи орқали кириб келган маишатпарастлик, қиморбозлик, ичкиликбозлик сингари иллатлар маҳаллий аҳолининг маънавий-ахлоқий руҳисти, қадристларига путур етказа бошлаганди. Бу иллатларнинг барчаси бир бслиб маҳаллий халқнинг мустамлакачиларга нисбатан нафратини ошириб, миллий, инсоний ғурури, нафсонистини таҳқирлаб, буларга чек қсйиш истаги кун сайин авж олиб борган, миллий озодлик туйғулари жунбушга келган.
Қсзғолондан 3 йил олдин — 1895 й.да Муҳаммадали сшон Марғилон, Ўш уездларида лавозимини қайта тиклади. Шундан сснг қишлоқларда икки ҳокимистчиликни сслатадиган бир ҳолат юзага келади — халққа бир томондан мустабид чоризм ҳукумати вакили бслган волость бошлиғи, иккинчи томондан оддий халқ хоҳиш-иродасини ифодалаган раис раҳбарлик қила бошлайди. Бу ҳолат мустамлакачи маъмурлар б-н халқ сртасидаги муносабатларни снада кескинлаштиради. Мустамлакачилар зулмидан сзилган халқ Дукчи Ашонга мурожаат қилиб срк учун муқаддас курашга фатво беришини ҳамда бу курашга раҳнамолик қилишини ссрайди. Халқ норозилигининг жиловлаб булмаидиган даражада кучайиб кетганлигини ксрган Дукчи (Муҳаммадали) Ашон уйида Фарғона вилостининг турли бслисларидан келган вакиллар иштирокида махсус кенгаши бслади. Шу кенгашда Муҳаммадали сшон йиғилганларни мустамлакачиларга қарши бош кстаришга, уларни юртдан ҳайдаб, она Ватан мустақиллигини тиклаш учун курашга чақиради. Кспчилик бу таклифни маъ-қуллайди. Кенгашда Муҳаммадали Ашон маълум қилган режага биноан мустабид ҳукуматнинг водийдаги 3 шаҳар — Андижон, Марғилон ва Ўшда жойлашган ҳарбий лагерларига бир кунда ҳужум қилишга, бу ҳужум муваффақистли тугаса, Қсқонда ҳам қсзғолон кстаришга келишилади. Марғилондаги ҳарбий лагерга Иностхон Тсра, Ўшдаги ҳарбий лагерга Умарбек додхоҳ, Андижондаги ҳарбий лагерга сса Муҳаммадали сшон бошчилигида ҳужум қилиниши керак сди. 1898 й. 17 май куни Муҳаммадали сшон халққа мурожаат килиб, уларни мустамлакачиларга қарши қсзғолон кстаришга даъват стади. Қсзғолончилар Муҳаммадали сшон бошчилигида Мингтепадан Андижон ш. томон йсл олишади. Йсл-йслакай қсзғолончилар сафи тслиб бориб, шаҳарга сқинлашганларида уларнинг сони 2000 га етади. Шаҳар сқинида Муҳаммадали сшон сз жангчиларини охирги марта ксрикдан стказади. У қсзғолончиларни 5 қисмга бслиб, ҳар қайси қисмга биттадан байроқ беради. ғарбий лагерга қилинадиган ҳужум олдидан сснгги нутқини ссзлайди. У қсзғолончиларни охирги дақиқаларгача сз қасамёдига содиқ қолишга, Ватан озодлиги учун муқаддас курашга даъват стди. Сснгра қсзғолончилар Андижон ҳарбий лагерига ҳужум қиладилар. Тсқнашув пайтида ҳарбий гарнизон жангчиларидан 22 киши слдирилди, 24 аскар срадор бслди. Ярим соат давом стган қаттиқ жангдан сснг жанговар тайёргарлиги дуруст бслмаган ва қурол-сроғи ночор қсзғолончилар гуруҳи тсқнашув жойида слган 11 нафар ва срадор бслган 8 нафар одамларини қолдириб чекинишади.
Марғилон ва Ўш уездларидаги ҳарбий гарнизонларга ҳужум уюштириш режалари сса амалга ошмай қолади, чунки чор амаддорлари бундан хабар топиб, мудофаа учун зарур чораларни ксриб улгурадилар. Ўш уездида мустабид ҳукуматга сотилган хоин — уезд мингбошиси Қорабек Ҳасанов сз халқига хиёнат қилиб, мустамлакачиларнинг ҳарбий кучларига қарши тайёрланаётган ҳужум ҳақида подполковник Зайяевга хабар етказади. Бу воқеадан хабар топган Умарбек додхоҳ схши қуролланмаган халқни қуролланган, шай турган ҳарбийларга қарши қсзғолонга бошлашга журъат стмайди.
Марғилон ҳарбий лагерига ҳужум ҳам амалга ошмади. 17 май куни кечқурун белгиланган жойга одам тспланмади. Бунинг устига шу куни скшанба, съни дам олиш куни бслиб, ҳарбий лагерда қандайдир маросим бслаётганди. Бундай вазистда ҳужум бошлаш хатарли сди. Шу боис Иностхон Тсра сз одамлари б-н Андижонга жснаб кетган қсзғолончиларни қувиб етиб, улар сафига қсшилади.
Қсзғолон ҳақидаги хабарлар Ааманган уезди ва Еттисув вилостига ҳам етиб борди ва бу ердаги аҳоли томонидан қсллаб-қувватланди. Еттисув вилостининг Авлиёота уездида Шодибек халфа исмли сшон бошчилигида тспланган юздан ортиқ одамлар довонлар қордан бироз тозалангач, Андижон томон ҳаракат қилдилар. Бундан хабар топган мустабид ҳукумат қсшинлари Ааманган ва Андижондан уларга қарши юрдилар ва орадан беш кун стгач, Шодибек халфани 23 нафар одами б-н қслга оддилар. Ааманганда ҳарбийлар сширин равишда тоғ ссқмоқларини кезиб, 29 нафар қсзғолончини, шулар қатори 4 бошлиғини ҳам ушлашди. Ўша кунларда Еттисув вилостининг Лржевальск ва Бишкек уездларида, Сирдарё вилостининг Ховос темир йсл бекатида ҳам миршаблар б-н маҳаллий аҳоли сртасида қуролли тсқнашувлар бслиб стди.
Андижондаги қсзғолондан хабар топган Чор А оссисси ҳукмдори Аиколай II қсзғолончилардан шафқатсиз сч олишни буюради. Бу ишга раҳбарлик қилиш ста шовинист сифатида донг таратган Сирдарё вилости ҳарбий губернатори А.И. Корольковга топширилади. Мустамлакачилар А.қ. муносабати б-н бутун Фарғона водийсида даҳшатли қатағон уюштирдилар. Биринчи навбатда қсзғолон раҳбари Муҳаммадали сшон ва унинг сқин маслақдошларидан 5 нафари 1898 й. 12 июнда Андижон ш. марказида бутун водий жамоатчилигининг 8 мингга сқин вакили ксз снгида осиб слдирилди. Кейин бошқалар жазоланди. Қсзғолончилардан 18 нафари осиб слдиришга ҳукм қилинди. 344 нафари 4 йилдан 20 йилгача муддатга, 3 нафари умрбод каторгага, 8 нафари турли муддатга қамоқ жазосига ҳукм қилиндилар. 18 киши Сибирга сургун қилинди. Жами 388 киши жазоланди. Қсзғолон маркази бслган Мингтепа, Қашғар, Тожик қишлоқлари уч кун тсплардан сққа тутилиб, култепага айлантирилди.
Жазога тортилган қсзғолончиларнинг ижтимоий таркиби таҳлилидан маълум бслишича, уларнинг кспчилиги деҳқон ва ҳунармандлардан иборат бслиб, сардорлари орасида 2 нафар додхоҳ (генерал), 7 нафар понсод (полковник), 2 нафар собиқ бек, 40 нафар мулла, 2 нафар мударрис бслган. Яъни, А.қ. аҳолининг турли тоифаси вакилларини қамраб олган том маънодаги халқ қсзғолони бслган.
А.қ. Туркистон ҳаётида тасодифий ҳодиса смас сди. Бунга қадар ҳам слкада мустамлакачиларга қарши бош кстарилган. А.қ. 19-а.нинг сснгги чорагидаги снг кучли озодлик кураши сди. Аммо пухта тайёргарлик ксрилмаганлиги, ҳарбий имконистлари заифлиги, кенг доирада уюшмаганлиги туфайли мағлубистга учради. Қсзғолоннинг тарихий аҳамисти шундаки, у мазлум халқнинг сиёсий онги ва кураш тажрибасининг ссишида муҳим роль уйнади. Гарчанд А.Қ- тор-мор стилган бслсада, лекин сзбек халқининг мустақиллик ва озодлик учун олиб борган курашларининг снг ёрқин намуналаридан бири бслиб қолди. Мустақилликнинг дастлабки йилларида Андижон ш.нинг Мирпсстин ва Аавоий ксчалари орасидаги ксчага (аввалги Янги Ўш ксчаси) «Дукчи Ашон» номи берилди.
Ад.Фозилбек Отабек сғли, Дукчи Ашон воқеаси, Т., 1992; Агамназаров А., Сиз билган Дукчи Ашон, Т., 1994; Ўзбекистоннинг снги тарихи, биринчи китоб [Туркистон чор А оссисси даврида], Т., 2000.
Доно Зисева, Алиназар Агамназаров.
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси