— Ulug‘lar kunda dunyoga kelavermaydi. Bu Ollohning irodasi bilan bo‘ladi. Madaniyat deganingiz nima? Ovrupocha kiyinib yurishmi? Libosni o‘zgartirishdan osoni yo‘q. Ammo madaniyat libos emas. U inson vujudidagi fazilatlar. Madaniyat — tan pokligi, iymon pokligi. Siz mening xalqimga tuhmat qila ko‘rmang. Yuzko‘rmas bo‘lib ketamiz. Bu g‘ayri xayollar bilan Samarqandga qaytib borsangiz men rizomasman. Xalqimning zaif tomonlari, illatlari ham bordir. Lekin bu illat mening xalqimniki. Men uni shu illatlari bilan ham sevaman. Olloh iymonimni basalomat asrar ekan, bu fikrdan qaytmayman. Siz yana shunday tuhmat gap aytsangiz, so‘ng meni Parvardigor deb sig‘insangiz ham gunohingizdan kechmayman.
— Kechir, sin minga tushunmagan. Min aytmakchi bulgan: sen Turkestanni uygat, unga yardam ber. Jadidlar buni tugri tushungan. Sin jadid emas.
Ular keyin ham bu mavzuga qaytdilar. Sergey Turkiston tarixini Jahongirdan ko‘ra durustroq bilar ekan. Ba’zan shunday voqealarni gapirib berardiki, Jahongir «rostmi, yolg‘onmi gaplari», deb ajablanardi. Sergeyning Jahongirga o‘zini yaqin olishi besabab emasdi. Bir kuni buni o‘zi aytdi.
— Men Turkestan tarixin Yevropadan bilgan. Nemis kitoblari ukigan. Endi menga arabcha urganish kirak. Sin minga urgat. Min singa ruscha urgatgan, nemischa urgatgan. Kelishdik?

Kelishdilar. Qor usti, muz usti, qisqa yoz kunlari tuproq ularga daftar bo‘ldi. Sergey astoydilroq edi. U arab tilini nima uchun o‘rganayotganini bilardi. Jahongirda esa maqsad yo‘q edi. Bu rus tili, nemis tili qaerda asqotishini bilmas edi. U Sergeyning bir gapiga qo‘shilardi: ko‘p til bilish — madaniyat belgisi, inson bolasiga xos fazilat. Lekin bu bilim asqotsa durust, kallada qolib ketganining nima nafi bor? Sergey ba’zan Jahongirdagi bu loqaydlikdan bezib uni urishardi. «Bilimni sen olmasang, xalqingni sen ko‘tarmasang kim ko‘taradi. Tarixing bilan men shug‘ullanayotganimdan uyalmaysanmi, g‘ururingga tegmaydimi», deb qattiq ham gapirardi. «Xalqimni sevaman», deb yuruvchi Jahongirga bu malomat toshlari aytarli ta’sir qilmas edi. Chunki unda ilm bilan shug‘ullanishga ixlos yo‘q edi. Ayniqsa, boshiga bu ishlar tushgach, maqsadini butunlay o‘zgacha belgilab qo‘ygandi. O‘zini ilmga baxsh etish fikri miyasiga o‘rnasha olmas edi.
Sergeyning aybi kamroq ekan, Jahongirdan bir yil oldin qutulib ketdi. Samarqandda kutajagini qayta-qayta tayinladi. Jahongirning alamlaridan, dardlaridan bexabar bu odam uni ilmga tortishga ishonar edi.

Mana, yillarning allaqancha suronli, to‘zonli yo‘llarini bosib o‘tib shu manzilga yetgach, shu tosh-devorlar orasida uni yana esladi. O‘ldirilgan ikki farzandi firoqida kuyib-yongan bu bebaxt ota bo‘lmaganda balki Sergeyni eslamas edi. O‘sha bekatdagi juldur kiyimli bolalar, Turkistonga non ilinjida otlangan bechoralar Sergeyning ko‘z oldidan ketmas edi. Tushlarida bolalarini juldur kiyimda ko‘rib cho‘chib uyg‘onardi. Ba’zan tongga qadar miq etmay o‘tirardi. Ba’zan Jahongirni turtib uyg‘otib tushining ta’birini so‘rardi. U bolalari hajrida yongani sayin, Jahongir dardini ichiga yutib ezilardi. Homilador xotini ko‘z oldiga kelganda yuragini nimadir kemira boshlardi. O‘shanda «go‘daklarning rahmini o‘zing ye», deb Xudoga nolalar qilar, jumla go‘daklar qatorida o‘z farzandiga ham Ollohdan rahm tilardi. Taxmini bo‘yicha musofirlikda tug‘ilgan bolasi dam do‘mboq o‘g‘il bo‘lib, dam shirin qizaloq bo‘lib tushlariga kirar, «dadajon!» deb bo‘ynidan mahkam quchoqlaganda nafasi qaytib, uyg‘onib ketardi. Hatto tushlarida ham o‘zi ko‘rmagan bolasini diydoriga to‘ya olmas edi.
Akasi bilan uchrashganda ham birinchi so‘ragan savoli shu bo‘ldi:
— Xadicha qani, bolam qani?
Akasi bir cho‘chib tushdi. Ha, Jahongir sezdi, cho‘chib tushdi, hatto yuzi uchdi. Lekin sir boy bermaslikka harakat qildi.
— Qanaqa bolang? Bolang yo‘q edi-ku?
— Xadichaning ko‘zi yorishi kerak edi, esingizdan chiqdimi?
— Olloh ko‘p ko‘rdi uni senga...

Bu gapdan keyin nima uchun yer yorilmadi — Jahongirni yutmadi. Nima uchun osmon uzilib tushmadi - uni yelparchin qilmadi. Nima uchun yuragi yorilib keta qolmadi. Nima uchun sovuq yurtlarda quloqlarini sovuq oldirganda birato‘la kar bo‘la qolmagan ekan. Xorijda nima uchun akasining bu tillarini biron-bir insof egasi kesib tashlamagan ekan!
Jahongir o‘ttiz yildan ortiq qalbida avaylab yo‘rgaklagani farzandini endi dafn etishi kerak edi. Yerga emas, yana yuragiga dafn etishi kerak edi. O‘sha do‘mboq o‘g‘ilchani, o‘sha shirin qizaloqning kulgichlari o‘rnini yumuq ko‘zlar egallashi kerak edi. Ne ajabki, akasining o‘sha sovuq gapidan keyin ham bu do‘mboq o‘g‘ilcha, bu shirin qizaloq yana tushlariga kirdi. Yana bo‘ynidan quchoqlashdi. Bunday tush avvallari unga bir umid berardi, endi esa u dunyoga chorlash bo‘lib tuyuldi va bu kun yaqin kelganidan suyundi.
Bebaxt ota so‘roqdan qaytib joyiga o‘tirdi. Boshini egib olib birovga qaramadi ham. Tergovchi xuddi uni tilsimlab yuborganday edi. Shu o‘tirishda u ikki soat avvalgi alamli odamga o‘xshamas edi. Uning bu o‘tirishi taqdirga tan bergan mo‘’minni eslatardi.
«Bechoraning umri azobga qoldi. Uni otmaydilar. Otishga hukm qilishsa durust edi, — deb o‘yladi Jahongir unga achinib qarab. — Bir necha yil o‘tirib chiqadi. Bolalarining ruhi endi uni izma-iz ta’qib qilib yuradi. Qochgani joy topolmaydi. Ruhlari parcha-parcha bo‘lib ketadi. Agar otilmasa jinni bo‘lib o‘lishi tayin. Olloh yomon qahr qilgan ekan unga...»

6. «OQSOQ ODAM»


Mayor Solihov Qirqbelda ko‘rgan-eshitganlarini eslab, o‘zicha mulohaza qilib o‘tirganida Ramziddin Ramazonov bir dasta qog‘oz ko‘tarib kirib keldi.
— Rizaevingizning boshidan o‘tganlarni o‘rgangandan ko‘ra qadimgi dunyo tarixini o‘rganib chiqish osonroq bo‘lib qoldi. Rahmingiz kelganicha bor ekan.
— Rahmim kelgani yo‘q, kim aytdi bu gapni sizga?
— Menga shunday tuyuldi.
— Men rahm-shafqatga emas...
Mayorning gapi og‘zida qoldi.
— Odillikka suyanib ish ko‘rasiz, eshitganman bu gaplarni, — dedi kapitan kulimsirab. — Xullas, ko‘rmagan dardu jafosi yo‘q ekana. Uch marta qamalgan. 1922 yilda aksilinqilobiy harakati uchun. Faollarni o‘ldirib, qishloqqa o‘t qo‘yishda ayblangan.
— Guvohlar bormi?
— Guvohlarni gapirasiz, umuman hujjatlar yo‘q darajada. Yigirma ikkinchi yillarning ahvoli ma’lum-ku?
— Men bir odam bilan suhbatlashdim. Muhammadrizaev tuhmat bilan ketgan edi, deyapti.
— Bu gapni o‘shanda aytishi kerak edi. Endi nima foyda? O‘n ikki yil o‘tirgan. Qo‘ng‘iroqdan qo‘ng‘iroqqacha. Keyin 1938 yilda yana qamalgan.
— Aybi nima ekan?
— Aksilinqilobiy harakat, xalq dushmanlari bilan til biriktirish.

— Xalq dushmanlari kim ekan, aytilganmi?
— Aytilgan: Sergey Komlev. Sharqshunos olim.
— Komlev haqida yana qanday ma’lumot bor?
— Chor armiyasining ofitseri. Dvoryanlardan. Aksilinqilobiy harakati uchun 1922 yilda Samarqandda qamoqqa olingan. Qamoqda Rizaev bilan birga bo‘lgan.
— Ilmiy ishining mavzusi aniqmi?
— Aniqladim: «Amir Temur zamoni madaniyati» degan mavzuda dissertatsiya yoqlagan ekan.
— Masala ravshan. Muhammadrizaev uchlik qarori bilan qamalganmi?
— Ha. Komlev ham. Rizaev uchinchi marta qirq sakkizinchi yilda qamalgan. Asirga tushganligi va xoinligi uchun.
— Asirga tushgani va xoinligi uchun, dedingizmi? Urushda bo‘lgan ekanmi?
— Ha, partizanlar otryadida. Lekin bu haqda batafsil ma’lumot yo‘q. 1955 yil aprel oyida avfi umumiy tufayli ozodlikka chiqqan.
— Xo‘sh, qanda xulosaga kelamiz?
— O‘tmishning hozirgi jinoyatiga aloqasi bor, deb o‘ylaysizmi? Avvalgi ishlarida odam o‘ldirgani haqida aniq bir gap yo‘q. Keyingi ikki ishi o‘rmonga o‘t ketgan paytda bo‘lgan, ho‘lu quruqqa aralashib yongan. Birinchisini aniqlash kerak. O‘shanda faollarni rostdanam otgan bo‘lsa...
— Shunday deb faraz qilaylik. Agar u sovet hokimiyatiga qarshi ekan, nima uchun partizanlar otryadida jang qildi, nima uchun asir tushdi, nima uchun o‘sha yoqda qolib ketmay, qaytdi?
— Biron maqsadi bordir?

— Ana endi o‘zingizga keldingiz. O‘sha «biron maqsad nima?» — Solihov shunday deb kapitanga savol nazari bilan tikildi. — Ana shular bilan qiziqib ko‘ring, azizim. Yana Komlevning taqdirini ham aniqlang. O‘zi tirikmi, oilasi omonmi? Muhammadrizaev qotil bo‘lganda ham uni bu yo‘lga nima boshlaganini bilishimiz kerak. Peshonasiga bejiz yozib olmagandir, axir?
— Ishni cho‘zadigan bo‘lsak rahmat eshitarmikinmiz?
— Bunaqa rahmatlarni ko‘p eshitganmiz. Shoshilib, begunoh bir odamning qarg‘ishiga qolib ketmaylik. Aytmoqchi, o‘ttiz sakkizinchi yilda kim tergov qilgan ekan?
— Muhammedshin, nima edi?
— Nazarimda, xuddi kapitan Jabborov tergov qilganga o‘xshaydi. Qirqbeldan qaytayotib u bilan aytishib oldik, — Solihov shunday deb bo‘lgan gaplarni qisqacha bayon qildi. — U yana davri kelishiga ishonyapti.
— Ishonishiga asos bor, — dedi Ramazonov vazminlik bilan. — Ular ko‘pchilik. Hozir pana-pana joylarda jon saqlashyapti. Ob-havo ularga sal moslansa, yashnab ketishadi. Ob-havo o‘zgaruvchan, har narsani kutish mumkin. Bu toifa Stalinga qanday sadoqat bilan xizmat qilgan bo‘lsa, Gitlerga ham shunday xizmat qilishi mumkin edi. Siz shunaqa odamlardan nafratlanasiz, to‘g‘rimi?
— Nima qilish kerak bo‘lmasa? Birovni pichoqlagan yoki otgan odamni kechirsa bo‘ladi. Bularni-chi?

— Men nafratlanmayman, achinaman bularga. Bu sohada bir umr ishlashmaydi-ku, to‘g‘rimi? Erta-indin qarigan chog‘ida o‘zi qamab yuborgan bir odamni ko‘chada tasodifan uchratib qolsa nima qiladi? Men dekabrchilar haqida o‘qigan edim. So‘zidan qaytmaganlar surgun qilingani holda tonganlar, sotganlar, xoinlar bazmu jamshidda yuraverganlar. Oxir-oqibat surgundagilar afv etilib Peterburgga qaytishganida xalq ularni olqishlab qarshi olgan. Tonganlar, sotganlar esa ko‘chaga ham chiqolmay qolgan. Ana endi o‘ylang: jazoga tortilganlar kimlar edi? Surgun azobini tortganlarmi yo issiq o‘rinda qolganlarmi? Jabborovlarning taqdiri shularga o‘xshamaydimi? Borib-borib ko‘rshapalakka o‘xshab yashab, o‘lib ketmaydilarmi?
— Sizning o‘xshatishingiz menga ma’qul kelmadi, — dedi Solihov, — Dekabrchilarning o‘sha xoinlarida ham avval maslak bo‘lgan. Faqat so‘nggi daqiqada qo‘rqoqlik qilib do‘stlarini sotishgan. Agar ko‘chaga chiqolmay qolishgan bo‘lsa, demak, ozgina insoflari bor ekan. Jabborovlarda insof, uyat borligiga ishonmayman. Mana, kecha o‘zim ko‘rdim shunday uchrashuvni. To‘g‘ri, Daminni u qamamagan. Lekin baribir hamkasblarining qilmishi uchun ham uyalishi kerak-ku? Minglab xonadonlarda onalarning, xotinlarning, farzandlarning qarg‘ishlarini eshitib ham yuragi titramas bularning. Shularni eslasam, iste’foga chiqib ketgim keladi. Men o‘g‘rilaru qotillar bilan olishib keldim. Lekin qaerdadir, qaysi ishdadir chalg‘igan bo‘lishim mumkin. Kimningdir taqdiriga dog‘ tekkizgandirman. Xo‘sh, bu gunohlarimga nima deyman?

Sanjar bu savolni o‘ziga-o‘zi bergandi. Ramziddindan javob olish niyati yo‘q edi. Shuning uchun unga tikilib qaramadi. Nigohini notayin bir nuqtaga qadadi. Ish yuzasidan boshlangan savol-javobning ruhiyatga ta’sir etuvchi ohangga burilishi Ramziddin Ramazonovga ham ta’sir etdi. U javob berishga majbur emasligini bilsa-da, biroz o‘yga cho‘mib, so‘ng so‘z boshladi:
— Gunohdan hech kim forig‘ emas. Gap qanday sharoitda gunoh qilinganida. Agar bilib turib qilingan bo‘lsa «Ular — jabborovlar, biz — bu bizmiz!» deb ko‘krakka mushtlashga hojat yo‘q. Jabborovlarni muhokama qilib ayblashga ham haqqimiz yo‘q.
Solihov savolni o‘ziga-o‘zi bergani kabi, Ramazonov ham javobini xuddi o‘ziga-o‘zi aytayotganday og‘ir-bosiqlik bilan gapirdi. Gap ohangida kesatiq ham, o‘pka-gina ham, ayblash ham yo‘q edi. U ana shu vazminligi bilan nogahoniy bu suhbatga nuqta qo‘ydi.
Kapitan qog‘ozlarini olib chiqib ketgach, biroz urinib, charm qoplamasi titilib qolgan o‘rindiqqa o‘tib o‘tirdi. «Bu ishlarga yaramay qolyapman shekilli. Ramazonov bopladi meni. Jizzaki bo‘lib boryapsiz, demasdan turib jizzakiligimni aytdi, — deb o‘yladi u. — Qoyil qolish kerak unga. O‘zi turgan-bitgani shumi yo urushda o‘lim ko‘raverib, qon ko‘raverib, dahshat ko‘raverib, sovuqqon bo‘lib qolganmi? Yo‘q, palagi toza buning. Urush ko‘rganlarning aksari asabiy, mendan battar jizzaki. Balki Ramazanovning shu aqli uni urushdan omon olib chiqqandir. Unga qarab minglab o‘qlar otilgan, u esa tirik qaytgan. Omaddanmi yo aqldanmi bu? Ko‘proq aqldandir. Aslida u menga emas, men unga yordamchi bo‘lishim kerak ekan. Bunaqa nozik ishlarda tajriba emas, aql asqotadi. Ammo bunaqa aql bilan ishlash qiyin bo‘ladi. Yon-atrofimizda aqldan ko‘ra hissiyotga suyanadiganlar ko‘p. Qo‘limizda esa aqlni tan olmaydigan idoralarning ko‘rsatmalari, chizgan chiziqlari bor. Kapitanga shuni aytib qo‘yishim zarur...»

Solihov biroz shu zaylda o‘tirgach, Sharipovnikiga borishni mo‘l o‘rnidan turdi.
Kechagina Daydidara, Qirqbelda beboshlik qilgan izg‘irin bugun dovonlarni pisand qilmay oshib kelib, shahar ko‘chalarida sarsari kezardi. Ayrim daraxtlar izg‘irin shamolning yolg‘on gaplariga ishonib, yechinmoqqa kirishganlar. Shamol ularning barglarini yulqib olib ko‘chalarda o‘ynaydi. O‘ynay-o‘ynay zerikadi-da, chang-to‘zonga aralashtirib burchak-burchaklarga tiqib, jimib qoladi. So‘ng yana qo‘zg‘alib, yana shumliklarini boshlaydi.
Sanjar Solihov ko‘chaga chiqqach, daydi shamolga ro‘baro‘ kelib plashining yoqasini ko‘tardi. Furajkasini bostiribroq qo‘ydi-da, tramvay yo‘li tomon tez-tez yurdi. Shaharni ikkiga ajratib turgan anhor ko‘prigidan o‘tgach, yurib ketayotgan tramvayga chaqqonlik bilan chiqib oldi.
Eski shaharga yetgach, tramvaydan tushib, bozor ko‘chalaridan yurib o‘tdi. Restoranlar oldida odam siyrak, shamol tufaylimi bozor ichi ham gavjum emasdi.
Siddiq Sharipovning darvozasi berk ekan. Mayor darvozani bir necha marta taqillatdi. Endi ketaman, deganda ichkarida sharpa sezildi. Keyin ayol kishining «kim?» degan xasta ovozi eshitildi.
— Men mayor Solihovman, militsiyadanman. Tunov kuni kelgan edim. Sizlar bilan yana gaplashishim kerak.
Ichkaridan sado chiqmadi.
— Eshityapsizmi gapimni?
— Eshityapman... uyda o‘g‘lim yo‘qlar.
— Siz... Sharipovning oilalarimisiz?
— Ha.
— Sizdan so‘raydigan gapim bor.
— O‘g‘lim yo‘qlar.