«Avvallari KGB nazorati ostida bo‘lgan hamma shaxslar quyidagi faoliyatlari uchun qamoqqa olinsin:
1.  Yozma, og‘zaki va boshqa shakllardagi aksilsho‘roviy targ‘iboti va tashviqoti uchun.
2. Aksilsho‘roviy mazmunga ega bo‘lgan matbaa nashrlarini, videomateriallarni, ko‘rgazmali tashviqot buyumlarini va sovet davlat hamda ijtimoiy tuzumini zaiflashtirishga yo‘naltirilgan boshqa har qanday materiallarni saqlagani va tarqatgani uchun.
3.  Sovet davlat va ijtimoiy tuzumini qoralovchi har qanday tuhmat va bo‘htonlar tarqatgani uchun.
4. Maxsus belgilab qo‘yilgan joylardan tashqarida diniy targ‘ibot olib borgani uchun. Bunda, ayniqsa, baptistlar, adventistlar va krishnaitlarga alohida e’tibor qaratilsin.
5. Valyuta operatsiyalari va antiqa buyumlar kontrabandasi uchun...»

Ishlar qizib ketdi. Qurolli patrullar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘cha-ko‘ylarda yo‘lovchilarni to‘xtatib, tekshira boshladilar, ular hammomlar va sartaroshxonalarga bostirib kirishdi, pivoxonalarni qurshab olib, u yerdagi odamlardan nima uchun ishda emasliklarini surishtira boshladilar. Mehnat intizomini shu yo‘l bilan mustahkamlashga kirishdilar.

Afg‘on urushining gulxani yangidan-yangi diviziyalarni yamlashda davom etardi. Afg‘on partizanlari urushni Birinchi jahon urushi davridan qolgan eski ingliz miltiqlari bilan boshlagan edi. Endilikda ularning ixtiyorida og‘ir artilleriya, yirik kalibrli pulemyotlar paydo bo‘ldi. Har bir afg‘on partizanining qo‘lida Kalashnikov avtomati bor edi. Hamma qurollar sovet sanoati tomonidan ishlab chiqarilgandi. Bunaqa ko‘p miqdordagi qurol-aslahani janglarda o‘lja olish mumkin emasdi. Uni faqat sotib olish mumkin edi. Xo‘p, kimdan sotib oladi? Izlar SSSRning Kobuldagi elchixonasiga olib keldi. Elchixonaning birinchi kotibi, avvallari Tojikistonda Adliya ministri bo‘lgan Rajabov va ikkinchi kotib Saidov badavlat afgon savdogarlari bilan til biriktirib, ulardan shunaqa ko‘p miqdorda oltin olishganki, bu oltinga Afg‘onistonda harakat qilgan 40-armiyaning hamma qurol-aslahasini sotib olish mumkin edi. Ish juda keng ko‘lamda olib borilardi — unga 40-armiyaning ta’minot bilan shug‘ullanuvchi juda ko‘p xodimlari jalb qilingan edi. Qurol-aslaha to‘g‘ridan-to‘g‘ri omborlardan kelardi. Askarlar har bitta o‘qni ayab eslari ketardi, holbuki, bu o‘qlar millionlab miqdorda dushmanga sotilardi. Bu ishga partizanlarning xorijdagi homiylari ham aralashdi. Saudiya Arabistonidan Saidovning adresiga 13 kilogramm oltin keldi. Saud savdogarlari oshkora harakat qilib o‘rganib qolishgan. Oltinni tasodifan Sheremetevo aeroportidagi bojxona xodimlari topib olishadi. Rajabov bilan Saidov qo‘lga olinadi, otib tashlanadi. Ammo ularning ishi Afgon urushining oxirigacha ham yashashda davom etadi.

Sokin ukrain qishlog‘ida istiqomat qiluvchi cholu kampirga Afg‘oniston chegarasidagi zastavada boshliq bo‘lib ishlovchi o‘g‘lidan g‘alaba sovg‘asi keladi. Uning bahosi 15 so‘m deb belgilangan edi, ammo ochib qarashsa, ichidan 40 ming so‘m pul chiqadi. O’tkazilgan taftish kishini lol qoldiruvchi natijalar beradi: hamma zastavalar kontrabandachilardan sovet pulida va valyutada katta pora olar ekan, buning evaziga chegaraning ikki tomoniga ham tuyalar karvonini va yuk mashinalar kolonnasini bemalol o‘tkazib yuboraverar ekanlar. O’tkazib yuborishgina emas, qorong‘i bo‘lsa, projektorlar yoqib, yo‘llarini yoritib ham turishar ekan. Bu mashinalarda qanday yuklar bo‘lgan? Tuyalar qanday yuklar og‘irligidan mayishib, oyoqlari chalishib harakat qilgan? Qamoqqa olingan chegarachilar bu savollarga javob berisholmadi. Ular bilishmas edi. Karvonlar bilan bu yoqdan u yoqqa va u yoqdan bu yoqqa har gal dollar to‘lab qanaqa odamlar o‘tgan? Buni ham bilishmasdi. Axir, ular haqini dollar bilan berishgan-da! So‘rash noqulay bo‘lgan.

Moskvada Davlat import-kommertsiya boshqarmasining boshliqlari qo‘lga tushdi. Pavlov bilan Smelyakov ham keng ko‘lamda ish olib borishgan ekan. Xorijiy firmalarning vakillari bilan shartnoma tuzganda, ular har bir shartnomaning umumiy miqdoridan bir foiz cho‘tal olishgan. Xorijiylar bajonidil to‘lashgan, chunki buning evaziga o‘zlari uchun haddan tashqari foydali va SSSR uchun o‘ta befoyda shartnomalar tuzishga muvaffaq bo‘lishgan. Alohida haq evaziga ikkala rahbar xorijiylarni «Chegarada ortiqcha tekshirmaslik haqida»gi litsenziyalar bilan ta’minlab turishgan. Bunday litsenziyalar faqat KPSS Markazqo‘mi jo‘natayotgan va olayotgan yuklargagina berilardi. (Bu tashkilotning nomiga har kuni butun dunyodan, asosan, chet el ashyolari bilan to‘lib-toshgan konteynerlar kelib turar va ularga davlat mulki solib qaytarib yuborilardi. Chegarachilar va bojxona xodimlarining bu konteynerlarga qo‘l tekkizishga ham haqlari yo‘q edi.) Ma’lum bo‘ldiki, bunaqa litsenziyalarni Markazqo‘m apparati xodimlaridan valyutaga xarid qilish uncha qiyin emas ekan. Bitta litsenziya 1000 dollar turar ekan. Qiziq-a! Ajnabiylar bu litsenziyalarni dasta-dastalab sotib olishar va istagan buyumlarini SSSRga olib kirish yo undan olib chiqib ketish imkoniga ega bo‘lardilar. Bunday litsenziyalar yordamida, hatto, o‘zlarining misi chiqib qolgan josuslarini ham olib chiqib ketishgan. Pavlovning uyini tintishganda, sovet pulida million so‘m, valyutada yarim million dollar chiqqan, bir ombor to‘la G’arbning latta-puttalari va apparaturasi, shuningdek, bir dasta qimmatbaho litsenziyalar ham topilgan. Smelyakovning uyidan kamroq narsa — bor-yo‘g‘i uch yuz ming dollar pul chiqqan. Qolganlarga ibrat bo‘lsin deb ikkovlarini ham otib tashlashdi. Andropov litsenziyalarni bekor qilishni va uning hamma mavjud nusxalarini yo‘q qilib tashlashni buyurdi. Markazqo‘m cho‘p tiqilgan ari inidek g‘uvillab qoldi. Markazqo‘mning ish bajaruvchisi Pavlov Andropovga litsenziyalarni bekor qilib bo‘lmasligini tushuntira boshladi. Faqat ularning ustidan nazoratni kuchaytirish kerak. «Biz G’arbdagi o‘rtoqlarimizga nimalar yuborayotganimizni va ulardan nimalar olayotganimizni na chegarachilar, na bojxona xodimlari bilishlari kerak». Bu gapda mantiq kuchli edi. Andropov nima deb javob berishini bilmay qoldi.

Qamoqqa olingan Baliq sanoati ministri Ishkov va uning muovini Rikovning ishi tufayli butun boshli bir jinoyatlar silsilasi ochilib ketdi. Bu jinoiy ishga mamlakatning butun-butun mintaqalari, ulardagi obkomlar, shaharqo‘mlar, ichki ishlar boshqarmalari daxldor ekan. Uzoq Sharqdan uvuldiriqni va baliqning qimmatli navlarini Rostov-Donga olib kelishgan. Bu yerda shaharqo‘m va mahalliy militsiya homiyligida juda katta yashirin baza bo‘lgan. Bu bazadan mahsulotlar to‘g‘ri xorijga jo‘natilgan, million-million dollar pul esa jinoyatchilarning mansablariga qarab o‘zaro bo‘lib olingan. KGBning maxsus bo‘linmasi Rostov ichki ishlar boshqarmasini bosadi. Savdo xodimlari va qo‘mita ahli o‘rtasida qamashlar boshlanadi. Oltin bilan valyuta vagonlarda olib chiqiladi. Ishga Daryo floti ministrligining xodimlari ham aralashgan ekan. Ma’lum bo‘lishicha, Daryo flotining kemalari belgilangan joylarga uvuldiriq va qimmatli baliqni yetkazib berishdan tashqari, o‘zining ham serdaromad ishlari bilan shug‘ullanar ekan. Amudaryo bo‘ylab Afgoniston chegarasi orqali dengiz floti kemalarida Yaponiya, Hindiston va boshqa Sharq mamlakatlaridan keladigan tovarlar tashilar ekan. Bular nafis shohilar, batistlar, elektronika va h. k. O’g‘irliklar juda katta hajmda sodir bo‘lgan. SSSR va Afg‘oniston hududida maxfiy omborlar tarmoqlari bo‘lgan, u yerlardan tovarlar chet elga valyutaga sotilgan.

Medunov ishi Butunittifoq bo‘ylab juda katta jinoiy tarmoqlarni ochib tashladi. Go‘sht-sut va meva-sabzavot ministrligini butun tarkibi bilan qamashga to‘g‘ri keldi. Birvarakayiga likyor-aroq zavodlarining direktorlari qamoqqa olindi. Leningradda shunday zavodlardan birining direktori uyi tintilganda, naqd pulu tilladan tashqari 8 ming shisha har xil konyak topildi. Moskva savdo boshqarmasining boshlig‘i Tregubov va uning 130 xodimi qamaldi. Ular Moskvadagi «Yeliseev» gastronomining direktori, avvalroq qamalgan va keyinroq otib tashlangan Sokolovning ko‘rsatmalari asosida hibsga olindi.

Andropov, deyarli, qaramay zarba berar va har gal mo‘ljalga aniq urardi.

Moskvada Dzerjinskiy rayonidagi sabzavot bazasining direktori va 17 ta xodimi qamaldi. 300 ming so‘mlik o‘g‘irlik qilingan. Direktor otildi.

Belokamenskda «Mejkolxozstroy» direktori qo‘lga olindi. U 200 ming so‘mni o‘g‘irlab, o‘ziga ikki qavatli g‘ishtin imorat qurib olgan ekan. Otildi.

Qimmatli ma’danlarning ikkilamchi xom ashyosini qayta ishlash zavodida millionlab so‘mlik oltin va kumush kukunlari o‘g‘irlangani ochildi. Direktor, bosh muhandis va bosh texnolog otib tashlandi.

Qand ishlab chiqaruvchi Kishinyov zavodida to‘rt million so‘mlik o‘g‘irlik bo‘lgan ekan. Zavod direktori, uning muovini va bosh texnolog otib tashlandi.

Ichki ishlar ministri Shchelokov va uning muovini, marhum Brejnevning kuyovi Churbanov ishdan olinadilar. Ikkalasini ham vaqtincha uy qamog‘ida saqlab turadilar. Tonnalab musodara qilingan boyliklarni ministrlik rahbarlari davlatga topshirmay, o‘zlari o‘zlashtirar ekanlar. Qamoqqa olinishidan avval Shchelokov o‘zini otib ulgurdi.

Ichki ishlar ministri lavozimiga Andropov Fyodorchukni tayinlaydi, uning o‘rniga esa KGB raisi qilib, o‘zining qadrdon muovini general Chebrikovni qo‘yadi. Moskvaga ko‘p yillar mobaynida sinovdan o‘tganday ko‘ringan kadrlar — Shevarnadze, Ligachyov, Rijkov chaqiriladi. Gorbachyov bilan birga ular Andropovning shaxsiy hokimiyati apparatini barpo etadilar.

Kurash endigina boshlanmoqda edi. Ko‘p sonli jinoyatlar fosh qilinganda ma’lum bo‘lyaptiki, ularning izi KPSS Markazqo‘miga, nomenklatura mulkining naqd yuragnga olib' kelar ekan. Bu yerdagilar sergak tortib qolishdi. Andropov nomenklatura mulkining kirish mumkin bo‘lmagan hududlariga kirib bo‘ldi, lekin u hozircha ministrlar, boshqarma boshliqlari, raykom kotiblaridan yuqoridagilarga tegayotgani yo‘q. Uning xatti-harakatini hushyorlik bilan kuzatib turishibdi. Lekin jinday xayrixoxdik ham yo‘q emas. Nima deganingizda ham u partiyaning tillasini ayrim odamlardan tortib olib, partiyaga qaytaryapti. Bu odamlar o‘z rutbalariga ko‘ra bu tillalarga egalik qilish huquqiga ega emasdilar yoxud bu miqdordagi boylikni to‘plamasliklari kerak edi.

Agar Andropov ishni shu darajada to‘xtatganda, shubha yo‘qki, u marksizmning mumtoz namoyandasi bo‘lib qolardi. Ammo uni mutakabbirligi nobud qildi. U partiyaga uning oltinlarini qaytarish payiga tushar ekan, bu ishni shunday amalga oshirmoqchi bo‘ldiki, oxir-pirovardida bu oltinlardan uning o‘zidan boshqa hech kim foydalana olmas edi. Bunaqa ishni, hatto, o‘rtoq Stalinning o‘zi ham eplay olgan emas. Binobarin, bu ish partiyaviy hayotning lenincha mezonlaridan yana bir keskin chekinish edi. Nihoyat, Andropov yana bir zarba berdi. Bu zarbaga u anchadan beri — 70-yillarning boshidan beri tayyorgarlik ko‘rardi. Bu galgi zarba — O’rta Osiyoga qaratilgandi.

1983 yilning iliq aprel kunlaridan birida Buxoroda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chada shahar OBXSSning boshlig‘i Axat Muzaffarov qo‘lga olinadi. Moskvadan kelgan KGB brigadasi hech qanday takallufsiz uning qo‘liga kishan urib, samolyotda poytaxtga jo‘natdi. Bir vaqtning o‘zida mahalliy militsiya rahbariyatidan va savdo zodagonlaridan yana olti kishi qamoqqa olindi... Tergov qisqa muddatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri Buxoro viloyati partiya qo‘mitasining qarorgohiga, «Qizil chorboq» degan joyga, viloyat qo‘mitasining Birinchi kotibi Abduvohid Karimovning kabinetiga olib keldi. Butun dunyoga dong‘i ketgan mashhur «O’zbeklar ishi» boshlandi.

Muzaffarov ko‘p ham tixirlik qilmasdan, poraxo‘rlik va o‘g‘irlik borasida hamtovoqlar ustidan tezgina ko‘rsatmalar bera boshladi. Jumladan, Ichki ishlar ministrining birinchi muovini Davidovga qarshi ko‘rsatma berdi. Davidov so‘roqni kutib o‘tirmay o‘zini-o‘zi o‘ldirdi. Biroq u bir oz g‘alatiroq usul bilan boshiga pistoletdan uch marta o‘q uzishga ulgurgan edi. Butun O’zbekiston bo‘ylab shunday o‘zini-o‘zi o‘ldirishlar boshlandi. Muzaffarov bilan Karimovdan boshlangan izlar O’zbekiston Ichki ishlar ministri Ergashevga va undan Shchelokovga, Churbanovga, Siyosiy byuro a’zolariga, marhum Brejnevga olib borardi. Bu ishdan yana bir boshqa katta ish — paxtani qayta ishlash sanoatidagi o‘g‘irliklar haqidagi ish ajralib chiqdi. Ministrlikning hamma apparati va boshqarmalarning hamma boshliqlari qamoqqa olindi.

Bu ishni SSSR Bosh prokurori huzuridagi alohida muhim ishlar bo‘yicha tergovchi Gdlyan va uning yordamchisi Nikolay Ivanov qabul qilib oldi. Ularga Andropov shaxsan ko‘rsatma berib ulgurgan edi; Andropov ularga faoliyat ko‘rsatishda to‘la erkinlik bergan edi.

Ishda O’zbekiston Kompartiyasi Markazqo‘mining birinchi kotibi lavozimida Rashidovning o‘rniga kelgan Usmonxo‘jaevning faoliyati ham tez-tez tilga tusha boshladi. Holbuki, Usmonxo‘jaev bu mansabni Andropovning tavsiyasi bilan egallagan edi. Bir turkum tintuvlar kishini lol qoldiradigan natijalar berdi...

Ishda borgan sari yangi va yangi familiyalar qalqib chiqa boshladi: Ligachyov, Solomentsev, Rekunkov (Bosh prokuror), Terebilov, Gusev, Afanasev, Georgadze. Andropov ko‘p narsani ko‘rib pishib ketgan edi. Ammo bu familiyalar uni ham hang-mang qilib qo‘ydi.

Endi uning oldida ikkita yo‘l bor edi: yo nomenklatura mulkining qoq yuragiga zarba berish yoki shu yerda to‘xtash lozim edi. Biroq bosh shtabni va poraxo‘rlikning miyasini saqlab qolsa, butun kurash behuda ketardi. Partiya nomenklaturasining oliy rahbarlarini qamash va uylarida tintuv o‘tkazish uchun hafsala bilan tuzilgan ro‘yxatlar tayyorlab qo‘yilgandi.

Georgadzedan boshlashga qaror qilishdi. U ko‘pdan beri SSSR Oliy Soveti Prezidiumining kotibi lavozimini egallab kelardi. Bu yetarli darajadagi yuksak mansab edi, lekin Georgadze loaqal Markazqo‘mning a’zosi ham bo‘lgan emas. Uning butun umri nomzodlikda o‘tgan.

Operatsiyani o‘tkazguncha juda qattiq sir saqlashdi. Negaki, Georgadze nomenklatura qatidan joy olgan bo‘lmasa-da, uni bir chekkadagi arbob deb ham aytib bo‘lmasdi. U o‘rtoq Stalin zamonlaridan beri Kremlda o‘tirardi. Dohiyning o‘zi unga homiylik qilgan — uni bir marta ham qamamagan. Tergovchilar Georgadzening po‘lat qutilaridan va uyining yashirin joylaridan 8 kilogramm javohir va olmos, 100 ta oltin yombi (har biri 20 kilogrammdan), 40 million so‘m sovet puli, 2 million dollar, hovuch-hovuch uzuk, isirg‘a, marjon, Leonardo da Vinchi, Rubens, Van-Deyk, Ayvazovskiyning suratlarini topishdi. Hammasi bo‘lib 6 milliard so‘mlik buyum chiqdi.

Georgadze nisbatan maydaroq amaldor edi. Unga nisbatan rutbasi balandroq odamlarnikidan nimalar chiqishi mumkinligini o‘ylaganda odamning yuragi orziqib ketardi. Axir, Georgadze loaqal Markazqo‘m a’zosi ham emas edi-ya!

Lekin yuraklar orziqadigan hech narsa bo‘lmadi.

Shundan keyin ko‘p o‘tmay Andropov... g‘oyib bo‘lib qoldi. Uni shamollab qolgan deb, ancha vaqtgacha mamlakatning va dunyoning boshini qotirishdi. Keyin esa Yuriy Vladimirovichni elu yurtga tobutda ko‘rsatishdi.

Mixail Sergeevich Gorbachyov yig‘layverib shishib ketgan bevaning qo‘ltig‘idan tutib turardi. Hech kim hayron bo‘lmadi, negaki u marhumning o‘ng qo‘li va eng yaqin do’sti edi.

Tilini tiyolmaganlar Andropovni Koreyaning arvohlari o‘ldirgan deyishadi. Sababki, uch yuz ellik yo‘lovchini olib ketayotgan Janubiy Koreyaning «Boing» samolyoti uning buyrug‘i bilan urib tushirilgan edi. Arvohlar junbushga kelib, Andropovni mahv etishdi va bir yo‘la uning davlatini ham yo‘q qilib qo‘ya qolishga ahd qilishdi. Amerika Prezidenti Reygan bu davlatni «Yovuzlik imperiyasi» deb atagan edi. O’shandan beri bu nom dunyoda keng tarqalgandi. Harholda, mutlaqo jiddiy tarzda, Seul gazetalari shunday deb yozishdi. Eski hisobotlarning ko‘rsatishicha, 1913 yilda Rossiya hayot darajasining turli-tuman ko‘rsatkichlari bo‘iicha 3-dan 12-gacha o‘rinni egallagan, sanoat mahsulotining ko‘payishi bo‘yicha esa mutlaqo birinchi o‘rinda borgan. Buning ustiga, boshqa mamlakatlarni ancha ortda qoldirib ketgan. 1985 yilda SSSR jon boshiga ichki yalpi mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 68-o‘rinda turgan, shaxsiy iste’mol darajasiga ko‘ra esa 77-o‘rinni egallagan. Bolalar o‘limi, abortlar, qo‘ydi-chiqdilar va ichkilikbozlik bo‘yicha esa SSSR dunyodagi hamma mamlakatlardan o‘zib ketgan. Kommunistik tuzum o‘z xalqiga qarshi olib borgan uzluksiz qirg‘inbarot urushi mamlakatdagi aholining eng yaxshi, eng ishchan, eng iste’dodli qismini jismonan mahv etishga yoxud mamlakatdan qochishga olib kelishidan tashqari millatning irsiyatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Mamlakatda ma’naviy va axloqiy madaniyat darajasi keskin tushib ketdi. Ehtimol, kommunistlar Rossiya ustidan o‘zlarining yetmish yillik mudhish tajribalarini o‘tkazar ekanlar, xuddi ana shu maqsadga erishmoqni ko‘zda tutgan bo‘lsalar kerak.

Bir mo‘jiza bilan saqlanib qolgan millatning vijdoni turmalar va lagerlarga tiqib tashlangan yoxud muhojirlikda talvasa ichida hayot kechirmoqda edi. Millatning g‘ayratini saqlab qolgan qismi esa, butun kuchini imtiyozli hayotga erishishga sarflardi. U jon-jahdi bilan nomenklatura mulkiga kirib olishga harakat qilar, partiyaviy yo‘l bilanmi, chekist bo‘libmi, ilmiy, madaniy yoki hatto, sport yo‘li bilanmi — baribir, shunga erishsa bo‘ldi edi. Bu bo‘lmasa, o‘zini savdoga urar edi. Savdo sohasi esa mafiya va yashirin iqtisodiyot sohasi bilan butunlay chatishib ketgandi. O’z navbatida mafiya bilan yashirin iqtisodiyot ham partiya nomenklaturasi bilan surbetlarcha oshkora tarzda til topishgandi. Jamiyat o‘z dumini yuta boshlagan ilonga aylanib qolgandi. G’alaba qozongan nomenklatura mamlakatida bir necha xil valyuta amal qilardi. Bunaqa ahvol dunyoda boshqa birorta mamlakatda yo‘q edi. Bu — o‘lim to‘shagida yotgan yovuzlik imperiyasining halokatli ahvolini har qanaqa ko‘rsatkichdan yaxshiroq ifodalab berdi. Qullarga atalgan rasmiy so‘m hech narsa bilan ta’minlanmagan bo‘lib, xalqaro bozorda tan olinmagan va ichki bozorda juda tez quvvatini yo‘qotardi. Nomenklatura xorijiy so‘mini o‘ylab topgandi. Bu faqat uning xayolida mavjud edi. O’ylab topilganda ham, faqat bir maqsadda — ko‘proq xorijiy valyuta o‘marish uchun topilgandi. Mamlakatda har xil cheklar va sertifikatlar amal qilardi. Ularni Tashqi savdo banki chiqargan bo‘lib, quyi rutbali nomenklaturachilarga va savdo flotining dengizchilariga maosh sifatida to‘lashga xizmat qilardi. Bu cheklar va sertifikatlarda yopiq magazinlar hamda taqsimlash shoxobchalarida narsa xarid qilish mumkin edi. Maoshning loaqal bir qismini chek va sertifikatda olish juda sharafli hisoblanar va maosh oluvchining ijtimoiy mavqeini juda ko‘tarib yuborardi.