Dam o‘tmay ular ham qimirlashdi. Avval Yordamchi, so‘ng Boshliq ko‘zlarini ochdi.
— Senmisan? — deb ajablandi Boshliq yordamchisini ko‘rib. So‘ng Komissarga ajablanib qaradi: — Bu qaerdan kelib qoldi?
— Hayronman, boshqa o‘rada edi.
Boshliq yelkasini o‘ra devoriga tirab turmoqchi bo‘ldi. Ammo ko‘kragida kuchli og‘riq turib yana yiqildi.
— Sen anavi marazning ustiga chiq, — dedi Boshliq yordamchisiga.
Yordamchi u aytganday qildi. Boshliq tishini tishiga qo‘yib, og‘riqqa chidab, chap oyog‘ini Komissarning yuziga, o‘ng tizzasini Yordamchining yelkasiga qo‘yib ko‘tarilmoqchi bo‘ldi. Biroq, qaddini ko‘tara olmadi. Ikkinchi marta urinishda og‘zidan qon keldi.
— Tamom, — dedi Yordamchi. — Chiq, ustiga.
Komissar sudralib Boshliqning jasadi ustiga chiqdi. Yordamchi o‘rnidan turishga urindi. Uddalay olmadi. Bir necha daqiqadan so‘ng u ham jon berib azoblardan qutuldi. Komissar ularni ustma-ust qo‘yishga harakat qildi-yu, uddalay olmadi. Tobora holdan toyaverdi...

13

Bug‘u Rahmatulloh bilan Mirhosil tushib qolgan o‘ra tepasiga bir necha marta keldi. Atrofni aylandi. Boshini egdi. Nochorlikdan ezilganday to‘xtovsiz o‘kirdi.
Pastdagilar bu jonivorning siridan bexabar, bu jumboqni yechishga harakat ham qila olmas edilar. Bug‘u uchinchi marta kelganida yuqoriga qarashga majollari yetmadi. Mirhosil ko‘z o‘ngida ustozi gavdalangan, uni bag‘riga mahkam bosib «Ko‘rishamiz degan edim-ku, mana, ko‘rishdik. Sening ko‘rganlaring bir tush edi... Bir tush edi...», deydi.

Rahmatulloh esa xayolan Ka’batulloh atrofida zikr aytib yurardi. Makkai mukarramaning iliq havosi tanasidagi muzni haydab chiqarib, badaniga harorat berar edi. Muazzin ovozi eshitildi. «Ollohga shukr, subhga yetdik», deb o‘yladi Rahmatulloh. Shu o‘y fikrini yoritdiyu joni uzildi...
Bug‘u o‘ra labida uzoq vaqt qimir etmay turdi. So‘ng shoxlari bilan loy tirnab, o‘rani ko‘ma boshladi. Keyin Komissar yotgan o‘raga borib uni ham ko‘mib tashladi.
Soqchiboshi rahbarligidagi askarlar ertasiga qo‘rqa-pisa o‘rmonga chiqdilar. Uzoq qidirishga yuraklari betlamay orqalariga qaytdilar.
Shu voqeadan so‘ng bug‘u qamoqxona soqchilarini bezovta qilmay qo‘ydi.

’TTIZ BESH YILDAN SO’NG...

Bu yorug‘ olamda tasodif ila yuz berguchi voqealar ko‘p. Ba’zan yetti uxlab bir tushda ko‘rmaydigan, o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rib ham ishongingiz kelmaydigan hodisalarning guvohi bo‘lasiz. Endi bayon etilguchi voqea ham shular sirasidan.
O’q o‘tmas bug‘u shoxi bilan yer tirnab, tutqun holida jon berganlarni dafn etganidan keyin olam necha bor turlandi. Rahmatulloh yotgan yerdan maysalar unib chiqdi. O’rmonzorda daydib yuruvchi bug‘u ba’zi-ba’zida bu yerga kelib, uzoq vaqt ma’yus ko‘rinishda turar edi. So‘ng Boshliq yotgan yerga borib unib chiqmoq ilinjidagi maysalarni depsib tashlardi. Bu hol yillar osha takror bo‘laverdi. Shu tarzda oradan o‘ttiz besh yil o‘tdi. Bug‘u endi uzoqlarga keta olmaydigan bo‘lib qoldi. Uning o‘kirig‘i ham o‘rmonni larzaga soladigan darajada emasdi. Bug‘uning uzoqlarga keta olmayotgani faqat umr shomi yaqinlashayotganidan emas, balki bu atrofda odamlarning ko‘payib qolgani, na’ra tortib ishlovchi texnikaning o‘rmon sukunatini buzishi ham sabab bo‘layotgan edi. O’rmonning qoq belidan temir yo‘l o‘tishi lozimligi, bu qurilish BAM deb yuritilishi, bu qurilishga Rahmatullohning yurtidan ham odamlar kelgani, shubhasiz, bug‘u uchun noma’lum edi.

Yigirma yilning naryog‘ida, qamoqxona boshqa yerga ko‘chirilgach, uning o‘rni xarobazorga aylangan edi. Qurilish boshlanib, qolgan-qutgan binolar ta’mir etildi, idoraga, yotoqxonaga aylantirildi va peshtoqiga «Shtab» deb yozib qo‘yildi. Bu yer garchi «Komsomol zarbdor qurilishi» degan nomda zikr etilsa ham, aslida unda og‘ir jazosi yengillashtirilib, majburiy mehnatga hukm qilinganlar ter to‘kishardi.
Uch kun ezib yoqqan yomg‘ir tunda tinib, ertalabga yaqin bulut choklari so‘kildi. Ola chalpoq bulutlar orasidan quyosh ko‘ringanda «Shtab» hali uyquda edi. Ikki kun burun markazdan kelgan Vakil ko‘ngil xumorini yozish maqsadida bu yerda tuni bilan muhim tadbir o‘tkazgan edi. Oqshomda boshlangan majlis zarbdor qurilishda komsomollarning vazifalarini muhokama qilib olgach, ziyofat boshlangan, so‘ng sarxush Vakil istagi bilan qarta o‘yiniga o‘tirishgan edi. O’n tiyindan tikib boshlangan o‘yin avjiga mindi. Qurilishning katta-kichik yetakchilari qimorga uquvsiz edilarmi, har holda ikki-uch mingdan yutqazib, mo‘‘tabar mehmon oldida «uyalib» qolishdi. Yutuq tug‘yonga keltirdimi yo ichilgan aroq miqdori me’yordan oshdimi, Vakil usta qimorboz ekaniga o‘zi ham ishonib, «Lagerning zo‘rini olib kelasan», deb turib oldi. Uzun bo‘yli, qomati kelishgan, sochlari orqaga taralgan, ko‘zlari kibr bilan boquvchi Vakilning istagi mezbon — komsomol zarbdor qurilish otryadining komissari uchun amri vojib edi.

Mezbon ham, mehmon ham shu bahorda o‘ttiz beshga to‘lgan edilar. Shundanmi, yurish-turishda ham, gap-so‘zda ham, xurmacha qiliqda ham bir-birlariga o‘xshab ketardilar. Komissar Vakilning istagi yaxshilik bilan tugamasligini bilib, u aytganday «zo‘r»ni emas, zo‘rlar orasidagi Dastyorni chaqirtirib keldi. Dastyor Vakilni yarim soatdayoq shilib olishi mumkin edi. Komissarning imo-ishoralariga itoat etib, o‘yinni tongotarga qadar cho‘zdi. So‘ng «Bu o‘yin hazil edi», deb yutganlarini tashlab chiqib ketdi.
Ana shu maroqli tundan so‘ng Vakil ham, Komissar ham hordiq chiqarishardi. «Zarbdor» quruvchilar nonushta qilib, ish-ishlariga tarqashganida ham «Shtab» uyg‘onmagan edi.
Komissar peshinga yaqin lanj holda turdi. Qabulxonasiga chiqib kerishdi. Eti junjikib, qo‘llarini bir-biriga ishqadi. Shundagina eshik yonida mo‘‘minlik bilan turgan yigitga ko‘zi tushdi.
— Ha, keldingmi? — dedi mensimagan tarzda.

Yigit salom berdi-yu, unga yakinlashishga jur’at etmadi.
— Kech koldingmi? Endi nima kilamiz?

Yigit bo‘ynini kisib, kalin kogoz kutilarga karadi.
— Nima bu?
— Noz-ne’matlar...
— O’zing keldingmi?
— Akam birga keldilar.
— Akangmi? Akang nima ish kiladi?
— Aytuvdim-ku... bazada...
— Chakir akangni...

Yigitning akasi eshik orkasida turgan edi, bir zumda Komissar ro‘parasida paydo bo‘ldi. U ukasiga o‘xshab iymanib turmasdan, chakkon kelib Komissar bilan ko‘shko‘llab so‘rashdi.
— Ukang besh kun kechikib keldi. Buning uchun nima bo‘lishini bilasanmi? Yana besh yil ko‘shib berishsa BAM bitguncha shu yerda mogorlab yuraveradi, — Komissar shunday deb ogzini baralla ochib esnab, kerishdi.
   

Besh yil qo‘shib berilishi haqida bepisandlik bilan aytilgan gapni eshitgan Yigit ham, uning akasi ham cho‘chib ketishdi.
— Hazil qilmang, akaxon, — dedi Aka jilmayishga harakat qilib.
— Hazil onangning uyida bo‘ladi. Bu yer davlatning idorasi.
— Besh kunning bir ilojini topsa bo‘lar, gunohni yuvarmiz. Akaxon, har holda oshna-og‘aynilarimiz qarab turishgani yo‘q.
— Sen chiqib tur, — dedi Komissar Yigitga. Yigit buyruqni bajargach, Akaga qaradi. — Gunohni yuvish oson emas, buni bilasanmi?
— Bilamiz, akaxon, biz ham ko‘cha ko‘rgan odamlarmiz.
— Ko‘cha ko‘rganmish... Ko‘cha ko‘rgan odam ukasini qamatib qo‘ymaydi.
— Ha, endi g‘aflatda qoldik. Tuhmat bo‘ldi-da...
— Tuhmatmi?.. Nima, sovet tuzumi faqat tuhmatchilardan iboratmi? Shunday demoqchimisan?

— Yo‘g‘-e, akaxon, unaqa niyatim yo‘q. Men siyosatga tushunmaydigan omi odamman. Cho‘t qoqib yurgan odamda bunaqa fikr qayoqdan bo‘lsin?
— Gapni cho‘zmay cho‘tingni qoq. Uyga borib kelishga berilgan ruxsat, besh kun kechikish... xo‘-xo‘sh... Agar xohlasang, muddatini qisqartirish imkoni ham bor. Maskovdan vakil kelgan, shuni xursand qilish kerak.
— Hammasiga tayyormiz.
— Tayyor bo‘lsang, ana pidjagim. O’ttiztani cho‘ntagiga sol. Xonamga ukang olib kirsin.
Komissar shunday deb ichkariga kirdi. Aka u bilan savdolashishga jur’at qila olmadi. Pulni sanadi-da, ilgichdagi havorang pidjakni olib, cho‘ntagiga avaylab soldi. So‘ng ukasini chaqirdi.
Komissar ichkariga kirgach, divanda yotgan Vakil ko‘zlarini ochdi.
— Shampan topsang-chi, Komissar, — dedi u esnab.

Komissar javondan shampan vinosini oldi-da, kosaga quyib uzatdi. Vakil qaddini sal ko‘tarib, ko‘zlarini yumganicha vinoni simirdi.
So‘ng bo‘shagan kosani Komissarga uzatib, labini yalab qo‘ydi.
— Onamdan qayta tug‘ilganday bo‘ldim, yasha, — dedi huzur qilib.
Yigit kirib pidjakni uzatdi.
— Ha, aytganimday bo‘ldimi? Yaxshi, mana, akangga ilg‘orlardan ekaningni aytdim. Bugun ikki enlik xat qilamiz. Muddating qisqaradi. Bor, ishingni qilaver.
— Komissar,— dedi Vakil yotgan yerida kerishib.— O’zbekistonda bo‘lganimda menga kabob ma’qul kelgan edi. Ikki kundan beri kutaman, kabobning isi chiqmayapti. Nima, mehmondo‘stlikni unutib qo‘ydinglarmi?
— Kabobni saylga mo‘l qo‘yuvdim. Hozir ovga jo‘naymiz. Yigitlar joy tayyorlab kutishyapti. Shu atrofda bug‘u ko‘ringan ekan. Ochiq havoda bug‘u go‘shtidan kabob yeyishga nima yetsin, a?
Vakil mamnun jilmaydi.