Surxondaryo viloyati haqida ensiklopediyalarda  ( 27811 marta o'qilgan) Chop etish

1 2 B


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:12:55

СУА ХОАДАА А ВИЛОЯТИ - ЎзА  таркибидаги вилост. 1941 й. 6 мартда ташкил стилган (1925 й. 29 июндан Сурхондарё окрути бслган). 1960 й. 25 снв.да Қашқадарё вилости билан қсшилган. 1964 й. фев.да қайтадан ташкил қилинди. А еспубликанинг жан.шарқида, СурхонШеробод водийсида жойлашган. Жан.дан Амударё бсйлаб Афғонистон, шим., шим. шарқ ва шарқдан Тожикистон, жан.ғарбдан Туркманистон, шим.ғарбдан Қашқадарё вилости билан чегарадош. Майд. 20,1 минг км2. Аҳолиси 1874,7 минг киши (2004). Таркибида 14 қишлоқ тумани (Ангор, Бандихон, Бойсун, Денов, Жарқсрғон, Музработ, Олтинсой, Сариосиё, Термиз, Узун, Шеробод, Шсрчи, Қизириқ, Кумқсрғон), 8 шаҳар (Бойсун, Денов, Жарқсрғон, Термиз, Шарғун, Шеробод, Шсрчи, Қумқсрғон), 7 шаҳарча (Ангор, Дсстлик, Какайди, Сариосиё, Сариқ, А­лбаён бекати, Ҳуррист), 114 қишлоқ фуқаролар йиғини бор (2004). Маркази — Термиз ш.

Табиати. Св. рельефи тог ва текисликлардан иборат, шим.дан жанубга қисланиб ва кенгайиб боради. Тоғлардан оқиб тушадиган кспданксп дарё ва сойлар дара ҳосил қилган. Сурхондарё ва Шерободдарё оқиб стадиган текислик шим., ғарб ва шарқдан баланд Ҳисор тизмаси (снг баланд жойи 4643 м) ва унинг тармоқлари (Бойсунтоғ, Ксҳитангтоғ, Боботоғ) билан сралган. Тоғлар, асосан, юқори палеозой ва мезозой даврлари жинсларидан, текислик қисми сса тсртламчи давр ётқизиклардан таркиб топган. Бу ерда неотектоника жараёнлари давом стмоқда: теварак атрофдаги тоғлар кстарилиб, ботик, чскиб бормоқда. Тоғлар билан текислик орасида адир ва тоғ олди зонаси жойлашган. Тоғлар шим. совуқ ҳаво оқимларини тссиб туриши натижасида субтропик ссимликлар сстириш учун қулай иқлим шароити вужудга келган. Тоғ зонаси ва адирларда, асосан, галла етиштирилади, чорва учун ёзги сйлов. Мутлақ бал. 300—500 м бслган СурхонШеробод текислигида пахта скилади, боғ токзорлар барпо қилинган. Жан. қисми кенг қумликлар билан қопланган. Фойдали қазилмалардан нефть ва газ (Ховдоғ, Какайди, Лалмикор, Амударё бсйи текисликлари), тошксмир (Шарғун, Ҳисор, Бойсун, Ксҳитанг тоғларининг стаклари), полиметалл (Сангардак), ош тузи (Хсжаикон) конлари бор. Гипс, гранит, аргиллит каби қурилиш материаллари, минерал сувли булоқ ксп. Текислик қисмининг иқлими қуруқ субтропик. Ази жазирама иссиқ ва узоқ, қиши илиқ ва қисқа. Йиллик сртача тра 16°—18°. Июлнинг сртача т-раси 28°.—32°, снв.ники 2,8°—3,6°. Ўзбекистонда снг иссиқ тра ҳам шу вилост ҳудудида кузатилган (1914 й. 21 июнда Термизда 49,5° иссиқ бслган). Баъзи йиллари қиш анча совуқ (—20° ва ҳатто ундан ҳам паст). Йил давомида булутсиз кунларнинг ксп бслиши ва қуёш нурининг тик тушиши сффектив тралар йиғиндиси юқори бслишига олиб келади. 10° дан юқори трали кунлар текислик қисмида 290— 320 кун давом стади. Бу сса вилостда снг иссиқсевар скинлар (шакарқамиш, ингичка толали пахта) ва мевалар етиштиришга имкон беради. Вилост тоғлар орасидаги берк ботикда жойлашганидан бу ерда ёғин кам. Вилостнинг жан. текисликларида йилига 130— 140 мм, Ҳисор тоғлари ён бағирларида 445—625 мм ёғин ёғади. Ағиннинг асосий қисми қиш ва баҳорда тушади. Ғарбий, жан.ғарбий ва шим.шарқий шамоллар ксп ссади. Вилостнинг жан.шарқий қисмида ссадиган Афғон шамоли иқлимга салбий таъсир стади. Вилостнинг асосий сув артерислари — Сурхондарё ва Шерободдарё ҳамда уларнинг Қоратоғдарё, Тсполондарё, Сангардакдарё, Хсжаипок каби ирмоқлари. Тоғ қор ва музликларидан, ёғиндан тсйинадиган бу дарёлар вилост ҳудудининг шим. қисми, тоғ ва тог олди зоналаринигина сув билан таъминлай олади, жан.даги кенг текисликларда доимий сув танқислиги кузатилади. Ер ости (артезиан) сувларидан тобора кенг фойдаланилмоқда. 1957—58 й.ларда Учқизил, 1959— 62 й.ларда Жан. Сурхон ва Дегрез сув омборлари, Жарқсрғон гидротугуни қурилди. Ҳазорбоғ, Дайтслак, Қумқсрғон, Занг каналлари, Шеробод, АмуЗанг машина суғориш каналлари барпо стилди. Тупроғи текисликларда тақирсимон ва шсрхок оч бсз тупроклар, тоғ ён бағрида турли хил бсз тупрокдар. Ўсимликлар дунёси хам табиий шароити билан боғлиқ. Жан.даги скин скилмайдиган қумлоқ жойларда қандим, оқ саксовул, черкез, тароқбош, слтирбош, снтоқ, бутасимонлар; дарё бсйларида юлғун, жийда, туранғил, терак, савағич, қиёқ, қамиш; адир ва тоғларнинг пастки ён бағирларида бир йиллик сфемерлар (лолақизғалдоқ, нс‹хатак); 1200—2500 м баландликларида сфемерлар билан бирга арча, писта, қайин, тол, ёнгоқ, олма, заранг срмонлари учрайди. Боботоғ тизмаси ён бағирларида республиканинг снг йирик табиий пистазорлари жойлашган. Баланд тоғ зонаси субальп ва альп стлоклари билан банд. Ҳайвонот дунёси анча бой: бури, тулки, чисбсри, айиқ, жайран, қобон, ёввойи счки, архар, тсқайларда буғу, тсқай мушуги, каламуш, қсшоёқ, юмронқозиқ, ксрсичқон, геккон калтакесаги, ксзойнакли илон (кобра), сқ илон, жайра, қушлардан улар (тоғ куркаси), қирғовул, майна, қалдирғоч, ғоз, срдак, ссфитсрғай, чил, каклик бор. Дарё ва сув омборларида ҳар хил балиқ ксп.
Св. ҳудудида Сурхон давлат қсриқхонаси жойлашган.

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:13:43

Аҳолиси, асосан, сзбеклар (78%), шунингдек, тожик, рус, туркман, қозоқ ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди (2004). Аҳолининг сртача зичлиги 1 км2га 93,3 киши. Шаҳар аҳолиси 364,8 минг киши, қишлоқ аҳолиси 1509,9 минг киши (2004).

Хсжалиги. Яқин стмишда вилост иқтисодиётида қишлоқ хсжалиги. етакчи мавқеда сди. Кейинги даврда снги тармоқлар вужудга келди. Вилостнинг табиий географик срни қулай, меҳнат ресурслари ҳам етарли. Саноат ишлаб чиқариш. (енгил ва озиқ овқат саноати), қишлоқ хсжалиги. (пахта ва буғдой етиштириш, қорамолчилик ва қсйчилик), транспорт (айниқса, т.й. ва автомобиль транспорти) салмоқли срин тутади.

Саноатининг етакчи тармоқлари: пахта тозалаш, пахтани қайта ишлаш корхоналаридир. Йирик саноат корхоналари: «Жарқсрғоннефть» бошқармаси, Шеробод керамика бадиий буюмлар, Денов ёғскстракяис, Сариосиё тош саралаш з-длари, Шсрчи ун к-ти, Жарқсрғон йигирувтсқув, Термиз тикувчилик ф-калари, Шарғун ксмир, Хсжаикон туз конлари корхоналари ва б. С.в.да 40 га сқин қсшма, 4000 дан зиёд кичик ва хусусий корхона ишлаб турибди. Жумладан, Афғонистон билан ҳамкорликда ташкил стилган халқ истеъмоли моллари ишлаб чикариладиган «Аамаф» ва «Афрсз», «Сурхонтекс» ва б. қсшма корхоналари фаолист ксрсатмоқда. Ҳиндистон — Термиз «Фармед» қсшма корхонасида маҳаллий гиёҳлар асосида доридармон, Туркис— Термиз «Лслат» қсшма корхонасида миллий гиламлар, палослар тайёрланади. Туманларда қишлоқ хсжалиги. маҳсулотлари қайта ишланадиган кичик корхоналар, яехлар ташкил стилмоқда.

Қишлоқ хсжалиги нинг асосий тармоқлари: пахтачилик, ғаллачилик, боғдорчилик, пиллачилик, лимончилик. Тоғ стакларида лалмикор деҳқончилик (асосан, буғдой ва арпа) билан шуғулланилади. Ўзбекистонда снг ксп ингичка толали пахта С.в.да тайёрланади. Вилостнинг тоғолди туманларида боғдорчилик ва токчилик ривожланган. Чорвачиликда қорамол, қсй (қораксл ва ҳисор қсйлари), счки, йилқи, парранда, қуён боқилади. Жаҳон мсйна ва тери аукяионларида жуда қадрланадиган «Сурхон сури» қораксл териси етиштирилади.

Деҳқончиликда фойдаланадиган ерлар майд. 284,3 минг га, шундан суғориладиган ерлар 271,6 минг га, шу жумладан, 120,8 минг га ерга пахта, 129,7 минг га ерга дон скинлари, 9,1 минг га ерга сабзавот, 1,8 минг га ерга полиз, 5,5 минг га ерга картошка, 16,2 минг га ерга ем-хашак скинлари скилади. 33,5 минг га ер ксп йиллик дарахтзорлар, 12,7 минг га ер мевазор, 5,2 минг га ер тутзор, 15,1 минг га ер токзорлар билан банд. 854,2 минг га ерни сйловлар сгаллаган. Ернинг мелиоратив ҳолатини схшилаш мақсадида коллектордренаж тармоклари қурилган. Вилостда 151 ширкат, 4715 фермер хсжаликлари бор. Вилост жамоа ва шахсий хсжаликларида 487,2 минг қорамол (шу жумладан, 227,7 минг сигир), 1042,0 минг қсй ва счки, 1052,5 минг парранда, 12,2 минг от боқилади (2004).

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:14:54

Транспорти. Вилостда т.й. транспортининг салмоги катта. Сурхондарёда дастлабки т.й. 1915 й.да (Когон— Термиз) қурилган. Бу вилостни бошқа регионлар билан боғлайдиган дастлабки муҳим йсл бслди. 1925 й.да 248 км ли Термиз—Душанба т. й.ни қуришга киришилди. Бу йслнинг қурилиши Термизни Ўрта Осиёнинг йирик шаҳарлари — Тошкент ва Душанба билан боғлади. 1971 й.га келиб С.в.ни Тожикистоннинг жан. туманлари билан боғловчи Термиз—Қсрғонтепа — Яван т.й.ини қуришга киришилди. Ғузор — Бойсун — Қумқсрғон т.й.нинг қурилиши скунланмоқяа. Амударё устидан Ҳайратон т.й. ксприги қурилган. Вилост ҳудудидан Москва — Душанба, Ашхобод — Душанба т.й.лари стган. Термиз — Тошкент, Термиз — АмуЗанг, Термиз — Сариосиё, Термиз — Болдир йсналишларида поездлар кдтнайди. Шунингдек, Термиз оркали Душанба — Астрахон, Душанба — Конибодом, Қсрғонтепа — Конибодом, Кслоб — Астрахон йсналишларида поездлар қатнайди. Вилостдаги т.й.ларнинг уз. 300 км. Вилостнинг ички транспорт алоқаларида автомобиль йслининг аҳамисти жуда муҳим. С.в.даги қаттиқ қопламали автомобиль йслларнинг уз. 2,7 минг км. Вилостнинг асосий автомобиль йсли —Катта Ўзбекистон трактс. Автомобилда мамлакатлараро юк ташиш хизмати корхонаси юкларни қсшни Афғонистонга етказиб бермоқда. С.в.нинг йирик шаҳарлари (Термиз ва Денов)дан бир қанча хорижий мамлакатлар ва Ўзбекистоннинг ички туманларига автомобиль транспорти қатнайди. Термиз — Қарши, Термиз — Ҳайратон (Афғонистон), Термиз — Душанба, Термиз — Тошкент, Денов — Қарши, Денов — Шаҳрисабз, Денов — Ғузор, Денов — Урганч, Денов — Самарқанд йсналишлари шулар жумласидан.

С.в.да республикада сгона бслган Термиз даре порти жойлашган. Термиз ва Сариосиёда асропорт бор. Термиз асропортидан Тошкент, Москва, Ашхобод, Олмаота, Самарқанд, Ааманган, Бухоро, Андижон ва б. йсналишларда йсловчилар ташувчи самолётлар қатнови йслга қсйилган.

Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. Сурхондарё водийси илк ибтидоий одамзод макон топган жой сифатида таърифланади. Бойсун тизмаларидан срта палеолит даврига (мил. ав. 100— 40 минг й.ликларга) оид ибтидоий одам манзилларининг қолдиклари топилган.

Сурхондарё тоғларида тош даврининг сснгги босқичи—юқори палеолитга (мил. ав. 40—12 минг йилликлар) доир топилма хам куп. Шулардан бири Тешиктош унгуридан қазиб олинган 8—9 сшар бола сускларидир (антрополог М.М. Герасимов томонидан қиёфаси тикланган). Ушбу топилма «неандерталь одам» номи билан машҳур бслиб Ўзбекистоннинг, умуман, Ўрта Осиёнинг ҳоз. замон одами (кроманьон) шаклланган минтақага тааллукли сканини исботлашга далил бслди. Воҳада қад. маданистга мансуб Айритом, Далварзинтепа, Холчаён, ундан кейинги даврларга оид Сопомитепа, Миршоди, Мслали, Кампиртепа, Жарқсрғон, Болаликтепа ва б. археологик ёдгорликлар топилиб срганилди.

Ксҳитанг тоғларида аниқланган Зараутсой қостош расмлари мезолит ёки неолит даврига тегишли. Зараутсойдаги ғор шифтлари ва деворларида охра бсёғи ёрдамида раем чизилган. А асмларнинг асосий қисми ёввойи буқаларни сеҳржоду йсли билан овлаш манзарасини акс сттиради.

Мил. ав. 2минг йилликнинг 1-срмида ҳоз. Ўзбекистон жан.га Амударё ссл соҳилидан келган қабилалар Ксҳитанг ва Бойсун тоғолди худудларини сзлаш.тириб Сополлитепа, Жарқстон, Мслалитепа аҳоли манзилгохларига асос солдилар.

Мил. ав. 329—327 й.ларда вилост ҳудуди македонислик Искандар томонидан босиб олинган. Кейинчалик Салавкийлар давлати таркйбига кирган. Ўрта асрларда Буюк ипак йулинанг бир тармоги Сурхондарё (Термиз) орқали стган.

Кушон подшолиги ҳудудига кирган Далварзинтепа ва Холчаёнда стказилган археологик қазишмалар, А­ски Термиздан топилган Будда ибодатхоналари шахарларнинг нақадар ривожланганлигини ксрсатади. Бу даврда ҳунармандчилик ва қишлоқ хсжалиги.нинг тараққий топиши, товарпул муносабатларининг ривожланиши, меъморчилик, монументал ҳайкалтарошлик, рассомлик ва б. санъатларнинг юксалиши кузатилади.

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:15:39

С.в.нинг ҳозирги қудуди, 3—4-а.ларда Кушонлар давлати парчаланиб кетгач, сфталийлар давлати, 5—8-а.ларда Тохаристон таркибида, кейин Турк ҳоқонлиги қсл остида бслди.

667 й.да араблар дастлаб Чагониён ва Термизга ҳужум қилиб бу шахарларни фақат 8-а.нинг 2-срмидагина тслиқ босиб олишга сришдилар. Ўзбекистон жан.даги ерлар Ла.гача Чагониён давлати қслида бслган. 11-а.да Чагониён ва Термизни сгаллаш учун Ғазнавийлар ва Қорахонийлар сзаро курашадилар. Термиз Ғазнавийлар давлатига қсшиб олинади, сснгра Хоразмшохлар давлати таркибида бслади. 1220 й.да мсғуллар босиб олди. 1370 й.дан Амир Темур салтанати таркйбига кирди. Сурхондарё ксҳна тарихи, қад. маданисти, ёдгорликлари билан машҳур.

Сурхон водийсидаги олимларнинг кспчилиги «Термизий» тахаллуси билан ном чиқарганлар. Улар, тарих, геог., фалсафа, ҳуқуқшуносликка оид асарлари билан танилган. АлҲаким атТермизий, Шаҳобуддин Собир Термизий, Муҳаммад ибн Ҳамид Термизий, Абу Бакр Варрок, Термизий ва б. алломалар шу воҳадан етишиб чиққанлар. С.в.да машҳур санъаткорлар, бахшилар, халқ артистлари, рассомлар восга етган.

Вилостда 2003/04 сқув йилида 827 умумий таълим мактаби, 2 интернат мактаби, Меҳрибонлик уйи, 18 лияей, 4 гимназисда 517,5 минг сқувчи таълим олди. 2003 й.да «АКСЕЛС» халқаро ташкилотининг «Ўқишга аълочилик дастури» танловида вилостнинг ғолиб чиққан сқувчилари сқишни хорижда давом сттирмоқдалар. 2004 й.да ҳам таълим соҳасидаги халқаро ҳамкорлик ишлари давом сттирилиб «АЙА ЕКС» халқаро ташкилотининг «Бутун олам Сизнинг синфингизда» танловида Термиз тумани сқувчилари республика ғолиби бслишди.

1998—2003 й.ларда 35 та касбҳунар коллежи ва 2 академик лияей қурилиб фойдаланишга топширилди. Бу сқув муассасаларида 80 дан ортиқ мутахассислик бсйича таълим-тарбис берилмоқда. Вилостдаги 5 сқув юртида 9,9 минг скувчи сқийди. 16 болалар мусиқа мактабида 1443 сқувчи, 1 олий сқув юрти (Термиз давлат ун-ти)да 6,5 минг талаба билим олмоқда. С.в.да Шредер номидаги боғдорчилик, токчилик ва виночилик илмий тадқиқот ин-тининг Жан. Ўзбекистон субтропик ссимликлар селекяисси ст-сси фаолист курсатади. Сурхондарё археологис музейи, Сурхондарё вилост слкашунослик музейи, мусиқали драма театри, болалар қсғирчоқ театри мавжуд. 413 жамоат кутубхонаси (китоб фонди 3,6 млн. нусха), 146 клуб муассасаси, 2 маданист ва истироҳат боғи, болалар боғи, Термиз ҳайвонот боғи, ёшлар мажмуи, халқ ижодиёти ва маданий-маърифий ишлар вилост услубист маркази бор. 4 халқ драма театри, 2 қсғирчоқ халқ театри, 10 ашула ва рақс дастаси, 6 фольклор стнографик халқ дастаси, миллий дорбозлар гуруҳи ва б. маданий муассасалар ишлаб турибди. Жумладан, Бойсун туманидаги «Шалола», Шсрчи туманидаги «Кумуш тола», Узун туманидаги «А оҳат» ашула ва рақс халқ дасталари Буюк Британис, Туркис, Афғонистон ва Ҳиндистонда бслиб стган халқаро фестивалларда иштирок стишган.

С.вда Ўзбекистон халқ рассоми А сзи Чориев, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган санъат арбоби М. А авшанов, Ўзбекистон халқ бахшилари Ш. Болтаев ва А. Лоёное, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган маданист ходими А. Иброқимов, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган артистлар Г. А авшанова, А . Маматалиев, Ҳ. Орипов, М. Махмудова, А. Аарзуллаев, Й. Мирқурбонов, С. Қосимова, А. Алланазаровлар восга етганлар.

Вилостда «Бойсун баҳори» ҳалқаро фольклорстнографик фестивали стказилиб борилади. 1999 й.да «Алпомиш» достонининг 1000 йиллиги, 2002 й.да Термиз ш.нинг 2500 йиллиги халқаро миқёсда нишонланди.

Соғлиқни сақлаш. Вилостда 92 касалхона (8715 срин), 366 поликлиника, амбулаторис ва б. тиббий муассасалар, 179 аёллар консультаяисм, 225 болалар поликлиникаси ва хоналари, 149 қишлоқ врачлик пункта, 398 фельдшеракушерлик пункти, 19 қишлоқ участка касалхонаси, 73 қишлоқ врачлик амбулаторисси мавжуд. Ушбу тиббий муассасаларда 4,2 минг врач (хар 10 минг аҳолига 24 врач), 17,6 минг срта тиббий ходим ишлайди.

Давлат дастурига асосан вилостда Давлат шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази Термиз бслими (140 срин) ва барча туман марказий касалхоналари қошида унинг бслинмалари (340 срин) ташкил стилган, ғамда зарурий тиббий ва техник жиҳозлар билан таъминланган.

Вилост соғлиқни сақлаш бошқармаси сз фаолистида АҚШнинг Лрожект Хоуп, Карелифт Интернейшнл, Каунтепарт Интернейшнл ташкилотлари билан узвий алоқалар боғлаган.

Ўрта Осиё халқаро тараққиёт агентлиги (ЮСАИД) томонидан вилост соғлиқни сақлаш бошқармаси системасидаги ташкилотлар ва нодавлат ташкилотлари билан ҳамкорликда снги дастурни ривожлантириш, гиёҳвандликка қарши кураш, сил касаллигини даволаш ва уни олдини олиш бсйича ишлар амалга оширилмоқда. Вилостда ташкил стилган нодавлат муассасалар сони 75 та. С.в.да Хонжиза дам олиш уйи, «Жайранхона», «Учқизил» бальнеологик курорти, болалар ревматологис санаторийлари, Денов туманидаги «Ҳазорбоғ» санаторийси ишлаб турибди.

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:16:18

Спорт. Св. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича ҳар хил даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқда (кураш, дзюдо, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Сурхондарёдан кураш бсйича Жаҳон ва Осиё чемпиони, Ҳаким атТермизий, Лрезидент соврини учун халқаро турнирлар ғолиби Тоштемир Муҳаммадиев, халқаро Ҳаким атТермизий турнири ғолиблари Ўрол Тсраев, А устам А­ргашев, А­рали Мамарасулов; бир қанча халқаро турнирлар ғолиби, Анталис мусобақаси жаҳон чемпиони Маҳтумқули Маҳмудов, дзюдо бсйича Осиё чемпиони, кураш бсйича халқаро турнирлар ғолиби Абдулла Тангриев каби машҳур спортчилар етишиб чиққан. С.в.да замонавий спорт иншоотларидан «Кураш саройи», стадион, «Дельфин» сув ҳавзаси, «Алпомиш» спорт мажмуи, турли даражадаги халқаро мусобақалар стказиладиган теннис корти мавжуд. С.в.да болалар ва ссмирлар спорт мактаби фаолист курсатади (2004).

Адабиёт. Сурхондарё қадимдан шоир ва уламолар, бахшилар тспланган воҳалардан биридир. Бу заминда халқ оғзаки ижоди ва ёзма адабиёт ривожланиб келган. «Алпомиш» достони сратилган макон сифатида шу воҳада байрам қилиниши, 40 дан ортиқ «Термизий», 10 дан ортик, «Чагоний» тахаллуси билан ижод қилган алломаларнинг илмий-адабий мероси буни тслиқ исботлайди.

А­ски Термизда ислом назариётчиси, муҳаддис алҲаким атТермизий сшаб ижод килган. «Илал ашшариат ва хатм улАслиёт» асари ислом назариётчилари томонидан снг ксп ссланадиган китоблардан бири. Бошқа муҳим асарлари «Китоб аннаҳи» («Йсриқнома китоби»), «Китоб алфуруҳ» («Оллоҳдан қсрқувчилар ҳақида китоб»), «Ааврсзномаи Хожа Ҳаким Термизий».У Абу Али алЖузжоний, Абу Бакр Варроқ ва б. машҳур олимлар устозидир. Андалусислик йирик исломшунос Муҳйиддин ибн алАрабий (1165—1240) сзини Ҳаким Термизийнинг шогирди деб ҳисоблаган.

С.в.да сшаган машҳур муҳаддис Имом Термизий ҳадисларни тсплаб бир қанча асарлар сратган. «АлЖомиъ ассаҳиҳ» ёки «Сунани Термизий», «Китоб алилал», «Китоб аззухд» ва б. шулар жумласидандир. У Имом Бухорийнинг машҳур шогирди ва издоши ҳисобланади.

Сурхондарёнинг Олтинсой ҳудудида тасаввуф илмининг пирларидан бслган Ссфи Оллоё'р, Хсжаипок oma (асл номи — Абдураҳмон бин Авф Абу алКурайший азЗуҳрий), Сайд ибн Ваққос, Мавлоно Зоҳид Халифа бобо кабиларнинг хоклари бор.

Сурхон воҳасида 10—12-а.ларда сшаб стган Дақиқий, Фарруҳий, Адиб Собир Термизий каби йирик шоирлар машҳур. Чингиз босқини таназзулидан кейин, 16—19-а.лардан сна Термизий тахаллуси билан бир туркум шоирлар пайдо бсдди. Улар Умар атТермизий асСуфий, Мавлоно Қудсий Термизий Махжуб, Хожа Самандар Термизий, Абдуллоҳ Термизий, Тақий Термизий, Ссфи Оллоёр ва Масиҳо Бойсунийлар сди.

Воҳанинг қад. Шеробод досшончилик мактабид&н сзбек достончилигининг машҳур ижрочилари етишиб чиққан, айни шу мактаб Аурота ва Булунгур достончилик мактабларига ҳам ижобий таъсирини стказиб турган. 18-а.да бу мактабдан Бобо шоир, Қосим оқинлар, 19-а.да Олим бахши, Холер бахши, Аиёзали бахши, Шерна бахшилар, 20-а.да сса Шотсра бахши, Мардонакул бахши, Мамарайим бахши, Бсрибой бахши Аҳмедов, Юсуф Ўтаган сғли, Чоршам бахши А аҳматулла сғли, Тошмурод бахши, Хушбоқ бахши Мардонақул сғли, Қора бахши, Шоберди бахши Болтаев, Боборахим баҳши Мамарайим сғли, Абдуназар бахши, Шодмон бахшилар етишиб чиққан. Булардан снг истеъдодлилари «Алпомиш» ва «Гсрсғли» туркумидаги достонларни мукаммал биладиган Бобо шоир, Шерна бахши, Мардонақул Авлиёқул сғли ва Чоршам бахши А аҳматулладир.

20-а.нинг 50—80й.ларида Шукур Холмирзаев, А аъно Узоқова, А­ркин Аъзам, Саттор Турсунов, Теша Сайдалиев, Карим Маллаев, Исомиддин Отақулов, Менгзиё Сафаров, Озод Авлиёқулов, Усмон Азим, Аизомжон Ларда, Юсуфжон Вализода, Исмат Аорбоев, Шафоат А аҳматулло Термизий, Тоғай Мурод, Болтажон Содиқов, Хуррам Мак,садқулов, Сирожиддин Саййид, Ғулом А­гамшукур, Болта Ариев, Аарзулла Ссфиев, Арбоб Чош, А­шқобил Шукур, шоир ва педагог Холмуҳаммад Қулниёзов, Аодир Аорматов, Мирзо Кенжабек, 20-а.нинг кейинги йилларида Аомоз А­ргашев, Зоир Мамажонов, Гуландом Тоғаева ва б.нинг шеърий ва насрий асарларида севги, схшилик, меҳроқибат, адолат туйғулари, шунингдек, воҳа кишиларининг ҳаёт ташвишлари, меҳнат юмушлари, урфодат ва анъаналари муҳим срин сгаллаган.
С.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилост ташкилотлари фаолист ксрсатади.

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:17:01

Матбуот, радиосшиттириш ва телевидеииеси. С.в.да 3 вилост газ., 14 туман газ. чиқади. Вилостда, шунингдек, 13 тармоқ ва 2 та хусусий газ. нашр стилади. Жами 32 номдаги газ. чоп стилади (2004).

Биринчи радиосшиттиришлар 1954 й.дан бошланган. Вилост радиоси кунига 1 соатлик хажмда сшиттиришлар беради. 2003 й. фев.дан бошлаб Св. радиотелевидение узатиш маркази муассислигидаги «Сурхон садоси» радиоси фаолист ксрсатади. Ҳар куни 15 соатлик радиосшиттиришлар тайёрланиб, сфирга узатилмоқда. 2003 носбрь ойидан Сурхондарё радиоси қошида «Янги аср» радиостудисси фаолист ксрсата бошлади. Кунига 8 соат сшиттиришлар тайёрланиб сфирга узатилади.
Вилостда 1 давлат ва 4 тармоқ ва нодавлат телевидениелари мавжуд. 1990 й.дан буен фаолист ксрсатаётган Сурхондарё вилост телерадиокомпаниссининг кунлик ксрсатувлари сртача 3—4 соатни ташкил стади.

«Ишонч» телекомпанисси 1997 й.дан буен фаолист ксрсатиб, айни пайтда ҳар куни 3 соатлик ксрсатувлар беради.

«АТА  Денов» ва «Шеробод» телевидениелари 1995 й.дан фаолист ксрсатиб, «Шеробод» телевидениесининг кунлик ксрсатувлари 1 соатни, «АТА  Денов» телевидениеси ксрсатувлари 1,5 соатни ташкил стади.

Меъморий ёдгорликлари. Вилостдаги 359 тарихий ёдгорликлардан 294 таси археологис, 26 таси меъморий, 39 таси монументал санъати ёдгорликларидир. Термиз ш.нинг 2500 й.лик юбилейи муносабати билан 2001—02 й.ларда вилостдаги бир канча тарихий обидалар ва археологик ёдгорликларда таъмирлаш ишлари олиб борилди. С.в.даги ёдгорликлар сзининг қадимийлиги билан машҳур. Хуросон меъморлик анъаналарида қурилган машҳур Жарқсрғон минораси (1108—09 й.лар), Султон Саодат мажмуаси (10-а., 15—17 асрлар), Деновдаги Чағониён давлати қалъаси қолдиқлари (15-а.), Ҳаким атТермизий мажмуоти (11 — 15-а.лар), А­ски Термиздаги Зурмала минораси крлдикдари (2-а.), Термиз атрофидаги Кокилдор хонақоҳи (16-а.) ва б. шулар жумласидан.

Ад.: А твеладзе А­., Аминов М., Сурхондарё, альбом [проф. А.Тсхлиев таҳрири остида], Т., 1996; А сзиев А. А., Сурхондарё вилости, Т., 1996; Лугаченкова Г. А., Очиқ осмон остидаги музей, Т., 1981; Турсунов С, Қобилов А­., Лардаев Т., Муртазоев Б., Сурхондарё тарихи, Т., 2004.
Аурислом Tсxлиев.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:17:20

СУА ХОАДАА Е ВИЛОЯТИ АА ХЕОЛОГИЯ МУЗЕЙИ, Термиз археологис музейи — Марказий Осиёда сгона бслиб, Термиз ш.нинг 2500 йиллигини нишонлаш муносабати билан ташкил стилган (1998). Музей биноси 100 минг скспонатни сз заҳираларида саклаш имконистига сга. Сурхондарё вилост слкашунослик музейининг археологис фондига тегишли 8430 та, нумизматика фондига тегишли 5000 та скспонат музей ҳисобига стказилган. Ҳоз. кунга келиб, 10 мингдан зиёд археологик ашёвий топилмалар, 9000 дан ортиқ нумизматика фондига оид турли даврларга хос тангалар мавжуд. Музей фондидаги скспонатларнинг умумий сони карийб 20 мингга етди. 16 минг асар сақланадиган илмий кутубхона фонди қам музей тасарруфида (2004).
Музей биноси устунли пешайвон (галерес) тарзида қурилган. Кириш залидан ксргазмалар қсйилган қуйидаги 9 та залга стилади: 1) Сурхон воҳаси тош даврида (мил. ав. 100—3минг йилликлар); 2) Сурхон воҳаси жез даврида (мил. ав. 3—1минг йиллик бошлари); 3) Кдя. Бақтрис маданисти (мил. ав. 1минг йиллик бошлари — мил. ав. 4-а.); 4) Бақтриснинг македонислик Искандар ва сллинистик давлатлар даври маданисти (мил. ав. 329 й. — мил. ав. 2-а. срталари); 5) Қад. Бақтриснинг Кушон даври маданисти (мил. ав. 1 — мил. 3-а.лар); 6) Шим. Тохаристон илк срта асрлар даврида (мил. 4—7-а.лар); 7) Шим. Тохаристон ривожланган срта асрлар даврида (9—12-а.лар 1чораги); 8) Термиз ва Чағониённинг Амир Темур ва темурийлар даври маданисти (1370 й. — 16-а. бошлари); 9) Сурхон воҳаси 16—20-а. бошларида.
Залнинг сртасида пульт билан бошкариладиган Сурхондаре вилостининг топографик рельефи, археологик ёдгорликлар харитаси, тсрда сса ксҳна Термиз ш. қалъасининг лоииҳаси қсйилган. С.в.а.м. базасида 2002 й.нинг носб.да Ўзбекистон музейларининг илмий-амалий анжумани стказилди.
Музей халқаро миқёсда стказиладиган ксргазмалар, анжуманларда ноёб скспонатлари билан қатнашиш имконистига сга.
Самад Шоматов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:17:43

СУА ХОАДАА А ТЕАТА И, Маннон Уйғур номидаги Сурхондаре вилост сзбек давлат мусиқали драма театри — Ўзбекистоннинг етакчи театрларидан бири. 1935 й. 5 носб.да Афандихон Исмоилов саҳналаштирган «Ғолибист» спектакли билан Термиз ш.да очилган. Тошкент ёш томошабинлар театридан келган бир гуруҳ санъаткорлар театр асосини ташкил қилдилар. Театр директори стиб А .Бобожонов, бош реж. А. Исмоилов, бош рассом А.Т.Малишевскийлар тайинланди. О.Фаёзова, М. Ҳамидова, К. Муслимова, 3. Олимов, Т .Зохидов, М. Умарова, X. Аъзамов, А. Азизов, Қ. Тслаганов ва б. театрнинг илк актёрларидир. Жарксрғон кз—сз театри хам С.т.ига бирлапггирилди (1936). 30йларда театр репуртуаридан сзбек драматургларининг ижтимоий ҳаёт, коллективлаштириш, турли кучларга қарши кураш руҳида ёзилган асарлари срин олди: «А устам» (У. Исмоилов), «Гулсара» (К.Яшин), «Уйгониш» (А.Сафаров), «Майсаранинг иши» (Ҳамза), «Аршин мол олон» (У. Ҳожибеков), «Фарҳод ва Ширин» (А. Аавоий) ва б.
Театр 2-жаҳон уруши йилларида оғир синовдан утди. Театр жамоасининг бир қисми урушга жунади. Аишон Ҳодиметов, Обид А ихсиев, Обид Иброҳимов, Қаюм Тулаганов, Муҳаммад Шермуҳамедов, Аурмат Азизов каби санъаткорлар жанг маидонларида хдлок бсддилар. Фронт ортида қолган қисми — 3. Олимов, А. Олимова, Ҳ. Мухиддинов, X. Бобохонова, Т. Латипова, А. Толипов, М. Ҳамидова, О. Фаёзова, К.Муслимовалар сса турли мавзуларда асарлар саҳналаштирдилар: «Фронт» (А. Корнейчук), «Бой ила хизматчи» (Ҳамза), «Тоҳир ва Зуҳра» (С. Абдулла), «Аурхон», «Офтобхон» (К.Яшин) ва б.
1942 й. театр репертуарини схшилаш мақсадида Денов кз—сз театри С.т.га қсшилди. 1943 й. да театрда студис очилди. Театр жамоаси рус ва украин реж. ва актёрлари билан ижодий мулоқотда бслди. Уруш йиллари улар Термиз ш.га свакуаяис қилинган сди. Харьков оперетта театри артист ва реж.лари Термиз театри кршидаги сзбек студиссига мураббийлик қилдилар. «Уйланиш» (А.Гоголь), «Скапеннинг найранглари» (Ж.Мольер), «Она» (Уйғун), «Арилтош» (Ш. Саъдулла), «Муҳаббат» (Туйғун), «Ота рози» (Ҳ. Ғулом), «Муҳаббат ғунчаси» (Ғ.Мухторов) каби спектакллар билан театр репертуари бойиди.
1948 й.да иқтисодий қийинчиликлар туфайли театр вақтинча Бухоро театрига қушиб юборилади.
1957 й.да театр қайта тикланиб, Сурхондаре вилост сзбек давлат мусиқали драма театри деб номланди. Вилост бадиий ҳаваскорларидан тузилган театр ижодий жамоаси дастлабки йилларда томошабинларга манзур спектакллар срата олмади. 1958 й. авваллар Термиз театрида ишлаган X. Бобохонова, Ҳ. Муҳиддинов (Каттақсрғон театридан), С. Аурматов, А. А аҳматов, А. Лардаев ва б. театрга таклиф стилди. Айни бир пайтда Тошкент театр ва рассомлик санъати ин-тини тугатганлардан А. Қосимов, 3. Солиева, С. Лутфуллаев, А­. Каримов, А . Каримова, А. Аомозовлардан иборат истеъдодли ёшлар келиб қсшилишди. Театр қисқа вақт ичида сз репертуарини схшилади. «Биринчи муҳаббат» (X. Вохит), «Хавфли учрашув» (И. Стаднюк), «Бой ила хизматчи», «Майсаранинг иши» (Ҳамза), «Аурхон» (К. Яшин), «Лилла ас» (Туйғун), «Олтин болта», «Гули сиёҳ» (С. Жамол), «ДУстлар», «Қотил» (Уйғун), «Зарафшон қизи» (Д. Файзий) каби спектакллар муваффақист қозонди.
«Гулсара» (К. Яшин), «Қотил она» (И. Аҳмедов), «Асжонларим» (А. Қаҳҳор), «Ҳижрон алангаси» (З.Фатхуллин), «Софис таронаси» (Хугаев), «Вьетнам тонги» (Г. Ким), «Олтин девор» (А­. Воҳидов), «Қизбулоқ фожиаси» (Т. Тула), «Беш кунлик куёв» (Шуҳрат), «Сирли кун» (Д. Валиев), «Сепсиз қиз» (А. Островский), «Момо ер, (Ч.Айтматов», «Вир сликка бир тирик» (А. Иброҳимов) каби тслақонли спектакллар билан сз мавқеини снада мустаҳкамлади. 1974 й. театр жамоасига М. Абдуқундузов, 3. Отабоева, К. Бурҳонов, А­. Абдуқодиров, Д.Солихрва ва б. келиб қсшилди. 1977 й. театр жамоаси оталиғида Жарқсрғон, Музработ, Узун халқ, театрлари очилди.
1978 й. театрга Маннон Уйғур номи берилди. Ўша йили театр жамоаси рус тилида спектакллар қсйди («Куёв ва келин», «Майсаранинг иши», «Ҳамма билан биргаликда», «Аёллар хдётидан» ва б.).
Мустақилликдан сснг бу театр саҳнасида хам туб сзгаришлар юз берди. Кспроқ тарихий мавзуга, махдллий драматургисга сътибор кучайди, комедислар, сртакспектакллар, сзбекона урфодатларга қурилган асарларга кенг срин берилди: «Қамашган ксзлар» (И. Отақулов), «Юлдуз сснди» (А.Ҳайитқулов), «Адиб Собир Термизий» (А. Лардаев), «Садоқатли арвоҳ» (X. Мақсадқулов), «Олифта» (Ф. Мусажонов), «Узокдан келган куёв» (X. А асул), «Темир хотин» (Ш. Бошбеков), «Хотинлар ҳазили» (Ҳ. Муҳаммад), «Жононга бордим бир кеча» (Ҳамза), «Корбобо ва слмоғиз» (И. Аиёзматов), «Сеҳрли узук» (М. Крдиров), «Ўчмас чироқ», «Ўлим ҳалқаси» (М. Бобоев), «Уйқусиз тунлар» (А . Орифжонов), «Осмонсиз уй» (Ш. Лардаев) ва б. X. Бобохонова, М. Маҳмудова, А . Маматалиев, Л. Аарзуллаев, Г. А авшанова, Й. Мирқурбонов, Ҳ. Орипов ва б. театрнинг етакчи актёрларидир. Театрнинг бош реж.и ва бадиий раҳбари — Мансур А авшанов (2004).
Шомат Саматов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:18:46

СУА ХОАДАА А ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И — 2001 й. 26 носбрда ташкил стилган. Театр «Тусқушбоёқуш» (Л. Мсмин) спектакли билан очилган (2002). 240 сринли залига сга. «Дсстлар» (А. Жамол), «Ўрмонда снги йил», «Абдулла қувноқ ҳангомалари» (Т. Қобилов), «Ялмоғизга алла — қуёнвойга тилла» (3. Шамсутдинова шеърлари асосида) каби спектакллар саҳналаштирилди. Театр фойесида рассом А сзи Чориев расмлари галересси жойлашган бслиб, рассомнинг портрет, пейзаж жанрларига мансуб жами 55 асари қсйилган.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

Qayd etilgan


muxbir  20 Yanvar 2010, 14:19:07

СУА ХОАДАА А ВИЛОЯТ ЎЛКАШУАОСЛИК МУЗЕЙИ - маданий маърифий муассаса. Термиз ш.да 1934 й.да (1933 й.да уюштирилган халқ хсжалиги ксргазмаси асосида) ташкил қилинган. Музейда Термиз ва термизий алломалар тарихи, қадимшунослик ва тангашунослик, халқ оғзаки ижоди, стнографисси, халқ, амалий санъати, слка табиати, спорти, тасвирий санъат бслимлари ҳамда 14 минг нусхадан зиёд асарга сга кутубхона бор. Музей фонди 64 мингдан ортиқ (2004). А­кспонатлар Сурхондарё вилостининг снг қадим замонлардан ҳозиргача бслган тарихи ва маданисти ҳақида ҳикос қилади: турли даврларга оид заргарлик буюмлари, турли даврларда зарб қилинган тангалар, ҳунармандлик буюмлари, ганч сймакорлиги, меъморий ёдгорликлар қолдиқлари, сопол буюмлар, ҳайкалчалар, тсқимачилик дастгоҳлари, уй анжомлари, иш қуроллари мавжуд. Музей маданий-маърифий ишларни амалга оширади, ксргазмалар ташкил стади, илмий ишлар нашр қилади, бошқа кспгина илмий муассасалар билан ҳамкорликда фаолист олиб боради.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

Qayd etilgan