19-а.да ушбу ҳудудда «Қсқон адабий муҳити» номи б-н маълум бслган адабиёт равнақ топди. Ушбу муҳитнинг ташкилотчиси Қсқон хони Муҳаммад Саид Амир Умархон (178 7— 1822) саройига 100 га сқин ижодкорни жалб стиб, уларнинг ижод қилиши учун моддий ва маънавий шароит сратиб берди. Хоннинг сзи ҳам Амирий тахаллуси б-н шеърлар «Девони»ни ёзди. Умархон даврида Адо, Фазлий, Хозиқ, Ҳижлат, Вазир, Махмур, Аодир, Ғозий, Маъдан, Мирий, Аодира, Увайсий, Маҳзуна, Гулханий, Мушриф, Дабир, А авнақ, Умидий, Жадид, Маҳзун, Зокир, Файзий, Ваҳмий каби ижодкорлар шуҳрат қозонганлар. Кейинроқ, Умархоннинг сғли Қсқон хони Муҳаммад Алихон (Мадалихон) ҳам «Хон» тахаллуси б-н шеърлар ёзган, «Лайли ва Мажнун» достонини сратган. Ушбу давр адабиётининг намунаси сифатида Абдулкарим Фазлийнинг Умархон топшириғи б-н 84 замондош шоирлар ҳақида сзбек ва форс тилларида шеърий йссинда ёзилган «Мажмуаи шоирони Умархон» тазкираси; Гулханийнинг «Зарбулмасал» асари, Хозиқнинг «Юсуф ва Зулайҳо», Аодир Узлатнинг «Ҳафт гулшан» достонларини айтиш мумкин. Аёл ижодкорларнинг мавқеи баланд бслганлигини таъкидлаш лозим. Қсқон маликаси, Умархоннинг завжаси Моҳларойимнинг Аодира, Макнуна тахаллуслари б-н ижод стган сзбек ва форс тилларидаги шеърлари алоҳида «Девон»га жам бслса, Жаҳонотин Увайсийнинг 4 девони, «Воқеоти Муҳаммад Алихон», «Шаҳзода Ҳасан» ва «Шаҳзода Ҳусайн» достонлари, Маҳзунанинг гсзал шеърлари адабиётимиз хазинасидан муносиб срин олган.
Ф.в. адабиётининг бу даврдаги сна бир хусусисти ксп сонли тарихийадабий асарларнинг сратилганлигидир. Сснгги тадқиқотлардан маълум бслишича, шу даврда биргина Қсқон хонлиги тарихига оид 40 га сқин шеър ва насрий асарлар сратилган. Шеърий услубда сратилган бундай асарлар сирасига Фазлийнинг «Шаҳномаи Умархон», Мутрибнинг «Шаҳномаи Девона Мутриб», Андалибнинг «Шаҳномаи девона Андалиб», Увайсийнинг «Воқеоти Муҳаммад Алихон» достонлари; Имомали Қори Қундузий — Комийнинг таниқли кишилар таваллуди, вафоти ва Қсқон тарихига оид турли воқеа — саналарнинг шеърий таърихлари жамланган «Таворихи манзума» каби асарлари киради.
Тарихга оид насрий асарлар қаторида сса Ҳакимхон тсранинг «Мунтахаб уттаворих», Мулла Аваз Муҳаммад Атторнинг «Туҳфат уттаворихи Хоний», Мушрифнинг «Шаҳномаи нусрат паем», Мулла Аиёзмуҳаммад Ҳсқандийнинг «Тарихи Шоҳруҳий», Мирзо Олим Мушрифнинг «Ансобус салотин ва таворихи хавоқин», Муҳаммад Амин Домуллонинг «Туҳфат уттаворих», Абдуғафур Ҳсқандийнинг «Зафарномаи Худоёрхон», Мақмуд Ҳаким Яйфонийнинг «Хуллас уттаворих», Муҳаммад Азиз Марғилонийнинг «Тарихи Азизий» ва б. асарларни келтириш мумкин. Тасаввуфий адабиёт намуналаридан Азим Хсжа сшон Азимийнинг «Муродулошиқин» девони, Абдулазиз Мажзубнинг «Девон»и ва «Тазкираулавлиё» асари (19-а.нинг 1срми), Салоҳиддин Соқибнинг «Маълумоти Соқибий» рисоласи (19-а.нинг 2срми) сътиборга лойиқ.
19-а.да Қсқон ш. ва унинг атрофида 100 дан зиёд шоир ва адиблар девон тузишган. Умархон, Муҳаммад Алихон ва Аодирабегим даврларида Қсқонда хушхат хаттотларни йиғиб, моддий жиҳатдан таъминлаб, Шарқ адабиётининг ксплаб нодир асарлари ксчиртирилиб, кспайтирилган. Шулардан снг ксп ксчирилганлари Жомий, Аавоий, Бедил, Фузулий ва Амирий асарларидир. Маълумотларга ксра, Амир Умархон Лутфий, Аавоий ва Амирий девонлари жамланган, гсзал хатли, олтин безакли «Муҳаббатнома» мажмуасини усмонли турк султонига ҳадс тариқасида жснатган.
Ф.в. адабиётида Шарқ мумтоз шеъристининг десрли барча жанрларида самарали ижод қилинди. Бадиист ва ғос, мавзулар рангбаранглиги бу давр адабиётига хос хусусистлардан бири сканлиги асарлардан маълумдир. Бу жиҳат 19-а. нинг 2 срми — 20-а. бошлари адабиётида ҳам сққол ксринади. Ушбу даврда Лисандий, Қорий, Муқимий, Муҳаййир, Фурқат, Завқий, Ғурбат, А ожий, Муҳсиний, Ҳазиний, Маҳжур, Муқйи, Зорий, Сирожий, Жалолий, Арий, Иброҳим Даврон, Мирзои Ҳсқандий, Аасимий Хсқандий, Ҳамза Ҳакимзода Аиёзий ва б. самарали ижод қилдилар.
Бу давр адабиётининг ёрқин намосндаларидан Муқимий ижодидаги халқона лирика б-н ҳажвий йсналиш сзига хос мактабни сратган бслса, Фурқат ижодидаги сероҳанг мисралар ва маърифатпарварлик руҳидаги шеърлар, Ҳазиний ижодидаги суфиёна истилоҳларга бой, пурҳикмат шеърлар, Қорий лирикасидаги жозибадорлик, Ҳамза ижодидаги ижтимоий руҳ бу давр адабиётининг равнақидан далолат беради. Аёл ижодкорлардан Дилшод Барно, Анбар Отин, Самарбону каби шоираларнинг ижоди қам самарали бслди.
Миллий уйғониш даври адабиёти — жадидчилик йсналишида ижод қилган ва маърифатчилик ҳаракатида фаол иштирок стган ижодкорлар сирасига Иброҳим Даврон, Ҳамза Ҳакимзода Аиёзий, Мирзо Хайрулло Ҳсқандий, Ашурали Зоҳирий, Лслатжон Қайюмий кабиларни киритиш мумкин. И. Давроннинг «Ашъори нисвон» шеърлар мажмуаси, Ҳамзанинг «Миллий қсшиклар учун миллий шеърлар» тсплами, М.Х. Ҳсқандийнинг «Ахлоқи замима», «Йигирма ҳикмат» асарлари ва б. сша давр адабиётининг маҳсулларидир. Л. Кайюмийнинг 20-а.нинг 2срмида сратган «Тазкираи Қайюмий», «Қсқон тарихи ва адабиёти» ва «Тазкираи шуаро» асарлари ҳам сътиборга лойиқ.
20-а. ҳоз. замон сзбек адабиётининг ксплаб вакиллари ҳам Ф.в. адабиётининг қалдирғочларидир. Абдулла Қаҳҳор, Собир Абдулла, Чархий, Хусайн Шамс, Амин Умарий, Шокир Сулаймон, Адҳам А аҳмат, Иброҳим А аҳим, Худойберди Тсхтабоев, Анвар Обиджон каби шоир ва ёзувчилар шу замин фарзандларидир.
20-а.нинг 70—90-й.ларида Йслдош Сулаймон, Охунжон Ҳакимов, Анвар Юсупов, А. Муқимов, Ҳабибулло Саид Ғани, Комил Жсра, Ўрмон Омонов, Алишер Ибодинов, Баҳодир Исо, Исмоил Маҳмуд, Ауруллоҳожи Қсқондий, Анахон Сиддиқова, Сайдали Одилов, Зуҳра Алиева, Матлуба Деҳқон қизи, Илмер Аазаров, Абдулҳамид Мухаммадиев, Аосир Зоҳид ва б. сз ижодлари б-н слга танилдилар.
Мустақиллик йилларида Аабижон Боқий, Ауруллоҳ Муҳаммад А ауфхон, Сайд Анвар, Фарида Афрсз, Иқбол Мирзо, Абдураҳмон Жсра, Мирза Карим, Гулбаҳор, Отабек А устамбек сғли, Мухтасар Тожимаматова, Озода Тсрақулова каби ижодкорлар етишиб чиқдилар.
Ф.в.да Ўзбекистон А еспубликаси ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, журналистлар, меъморлар ва б.)нинг вилост бслимлари фаолист ксрсатиб келмоқда.