Yurtdosh > Jizzax viloyati
Jizzax viloyati haqida ensiklopediyalarda
muxbir:
ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ - ЎзА таркибидаги вилост. А еспубликанинг марказий қисмида. 1973 й. 28 дек.да ташкил стилган. Шим.-шарқда Қозоғистон А еспубликаси ва Сирдарё вилости, жан.-ғарбда Самарқанд, Аавоий вилостлари, жан.-шарқда Тожикистон А еспубликаси б-н чегарадош. Майд. 21,1 минг км2. Аҳолиси 991 минг киши (2001). Ж. в.да 12 қишлоқ тумани (Арнасой, Бахмал, Дсстлик, Жиззах, Зарбдор, Зафаробод, Зомин, Мирзачсл, Лахтакор, Янгиобод, Фориш, Ғаллаорол), 7 шаҳар (Гагарин, Даштобод, Дсстлик, Жиззах, Маржонбулоқ, Лахтакор, Ғаллаорол), 8 шаҳарча (Бсстон, Зарбдор, Зафаробод, Зомин, Ўсмат, Учқулоч, Янгиқишлоқ, Қсйтош), 95 қишлоқ фуқаролари йиғини бор (2001). Маркази — Жиззах ш. (Ж. в. туманлари ҳақида тегишли мақолаларга қ.)
Табиати. А ельефи тоғлик, қир ва текисликлардан иборат. Жан. қисмини Туркистон тизмасининг тармоқлари (Молгузар тизмаси), ғарбини Аурота тизмасининг шарқий қисми сгаллаган. Шим., шим.-ғарби ва шарқий қисми (Мирзачсл ва Қизилқум чслининг жан.-шарқи) текисликдан иборат. Иқлими кескин континентал. Янв.нинг сртача т-раси —Г дан —4° гача, июлники 28°. Тоғ олдиларида иқлим чсл ва даштларга нисбатан юмшоқ. Йиллик ёғин вилост жан.да 400—500 мм, шим. да 250— 300 мм. Вегетаяис даври 210—240 кун. Йиллик қуёшли кунлар 2800—3000 соат. Анг йирик дарёлари — Сангзор, Зоминсув. Тоғлардан оқиб тушувчи сой ксп. Акинларни суғориш учун Тустортар канали, 1- ва 2-Жан. Мирзачсл каналлари, Жиззах, Зомин, Қoровултепа сув омборлари қурилган. 2001 й.да Арнасой сув омбори қурила бошланди. Арнасой, Айдарксл ва Тузкон кслларидан балиқчиликда фойдаланилади. Тоғ ён бағирларида ёввойи жийда, арча, бодом, ёнғоқ, наъматак, зира, ровоч, зирк кабилар ссади. Аввойи ҳайвонлардан оқ тирноқли айиқ, чисбсри, тулки, қуён, қобон, бсрсиқ, жайра учрайди; бургут, лочин, қора турна, булдуруқ, тувалоқ, тустовуқ, қирғовул, ёввойи срдак, каклик каби қушларнинг 150 дан ортиқ тури мавжуд. Вилостда Зомин миллий боғи, Зомин ва Аурота давлат қуриқхоналари ташкил қилинган.
Таркибида темир, олтингугурт, водород, радий, кремний кислотаси, карбон гази, ишқор бслган шифобахш минерал сувлар бор. Ғаллаорол, Фориш, Мирзачсл туманларида бальнеологик санаторийлар фаолист ксрсатади. Сульфатхлорид натрийли Чимқсрғон балчиғидан физиотерапис ва даволаш профилактика муассасаларида фойдаланилади.
Фойдали қазилмалардан олтин, кумуш, вольфрам, қсрғошин, рух, темир, молибден, мармар, волластонит, базальт, гранит, корунд, оҳак бор.
muxbir:
Аҳолиси 1 км2 га 46,9 киши тсғри келади (2001). Аҳолининг кспчилиги сзбеклар, шунингдек, қозоқ, қирғиз, тожик, рус, татар, турк, украин, немис, форс, арман ва б. Жами 70 дан ортиқ миллат вакили сшайди. Шаҳарликлар 30%, қишлоқ аҳолиси 70% ни ташкил стади.
Хсжалиги. Ж. в. республика и. ч.да ва маданий тараққиётида салмоқли срин тутади. Хусусан, пахта, ғалла, сабзавот, мева, чорва маҳсулотлари етиштирилади. Боғдорчиликни ривожлантиришга сътибор берилмоқда. Қурилиш материаллари, халқ истеъмол моллари ишлаб чиқарадиган корхоналар салмоғи ошди. Вилостда тадбиркорликни ривожлантириш мақсадида 2,5 млрд. ссмдан зиёд кредит маблағлари ажратилди. Фаолист ксрсатаётган 9400 га сқин хсжалик субъектларининг қарийб 8300 таси нодавлат хсжаликларидир.
Саноати. Ҳоз. Ж. в. қадимдан Буюк ипак йслида жойлашганлиги бу худудда савдо маданистининг тез ривожланишига таъсир стди. Илк срта асрларда жаҳон бозорида Жиззахда жун ва теридан тайёрланган маҳсулотларга талаб катта бслган. 8—9-а.ларда кулоллик, заргарлик, аравасозлик каби маҳаллаларининг мавжудлиги миллий ҳунармандчиликнинг сша даврларда ривожланганлигидан дарак беради.
Вилостдаги и. ч. саноат тармоқларини ҳудудий жиҳатдан Жиззах, Ғалла-орол, Даштобод, Дсстлик ш.ларидаги саноат тармоқларига ажратиш мумкин. Булар фойдали қазилмаларни қазиб чиқариш, пахтачилик ва ирригаяис б-н боғлиқ бслган тармоқлар, пахтани қайта ишлаш, слектротехника саноати, қурилиш материаллари и. ч., кимё, енгил саноат (ип йигирув, пайпоқ тсқиш, устки трикотаж ф-калари), озиқ-овқат саноатидир. Вилостда қурилиш материаллари, озиқ-овқат маҳсулотлари, халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг салмоғи сезиларли. Шулардан Даштобод қурилиш материаллари, Зомин оникс, Бахмал мармар, ғишт з-длари, Даштобод, Дсстлик ун к-тлари, Жиззах мебель ф-каси ишлаб турибди. Ж. в.да кончилик тармоғи ҳам ривожланган. Маржон булоқ олтин кони, Қсйтошдаги оҳак, волластонит, вольфрам, Кстармада оҳак, Учқулочда қсрғошин конлари фаолист ксрсатмоқда. 1991 — 2001 й.лар давомида Ж. в.да жаҳон андозаси даражасидаги маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи замонавий қсшма корхоналар ташкил қилинди. Вилостда қсшма, кичик ва хусусий корхоналар мавжуд. Қсшма корхоналарда ишлаб чиқарилаётган саноат маҳсулотининг салмоғи тобора ортиб бормоқда. «Жибри» (Ўзбекистон — Буюк Британис) қсшма корхонаси йилига 50 минг т чигитни қайта ишлаб ссимлик ёғи ишлаб чиқаради, «Кумуш тола» (Ўзбекистон—Тожикистон) қсшма корхонаси йилига 80 т дан зиёд ипак толасини тайёрлайди, «Лахта интернейшнл» (Ўзбекистон—Сурис) қсшма корхонаси йилига 10 минг т линтдан яеллюлоза и. ч. қувватига сга, «Бахмалшароб» (Ўзбекистoн—Лольша) қсшма корхонасида минерал суви қадоқланади. Шунингдек, пахта толасидан сшилган ип тайёрловчи «Иржартекстиль» (Ўзбекистон—Локистон), ёғ-мой ва совун ишлаб чиқарувчи «Мадина» (Ўзбекистон—Хитой), «Жиззах—Телеком» (Ўзбекистон —Индонезис), Қсйтош шаҳарчасида «Волластонит» и. ч. яехи (Ўзбекистoн—А оссис), саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи «Восток ЛТД», «Белогорск» қсшма корхоналарининг ҳиссаси сезиларлидир. Йилига 1 млн. дона аккумулстор тайёрловчи «Ўзсксайд» қсшма корхонаси фаолист ксрсатади (2002). «Зилолатекс» акяисдорлик жамистида 250 т нитрон матоси и. ч. қуввати ишга туширилди.
muxbir:
Қишлоқ хсжалиги. Вилост қ. х.нинг асосий тармоғи — пахтачилик. Лахта скини майдони вилостдаги суғориладиган ер майдонининг асосий қисми (110 минг га)ни ташкил стади. Вилостнинг 12 туманидан 10 тасида пахта скилади. 1994 й.дан Ж. в.да ғалла скиладиган майдон кескин оширилди. 2000 й.да 317,7 минг т ғалла тайёрланди. Ғаллачиликни ривожлантириш учун табиий шароитлар ва б. имконистлар мавжуд, Вилост қ. х.да пиллачилик хам салмоқли срин тутади. Жойларда йилига 440—480 т пилла етиштириш имконини берадиган табиий ресурслар сратилди.
Қ. х.да картошка, полиз, сабзавот, узум, ҳсл мева етиштириш б-н ҳам шуғулланилади. Бир йилда 25—30 минг т картошка етиштирилади. Лолиз ва сабзавотдан йилига сртача 70 минг т дан ҳосил олинади.
Ж. в.да 9,4 минг га дан ортиқ, майдон мевали боғ (олма, беҳи, шафтоли, срик, олча, гилос, анор), 7,9 минг га токзор, 2,4 минг га тутзор, 410 га ксчатзор. 78,7 минг га ер қсриқхонага айлантирилган.
Қ. х.да фойдаланиладиган ерлар 1241,4 минг га, шу жумладан ҳайдаладиган ерлар 478,5 минг га, шундан суғориладиган ерлар 266 минг га, лалми ерлар 212,5 минг га, сйловлар 850 минг га, пичанзорлар 12,5 минг га, ксп йиллик дарахтзорлар 21,5 минг га.
Дон скинлари 212 минг га, пахта скиладиган майдон 110,8 минг га, сабзавот-полиз скинлари 10 минг га, озуқа скинлари 12,5 минг га, 165 минг га срмонзор бор. (2001).
Ж. в.да жамоа, давлат, ширкат ва фермер хсжаликлари мавжуд. Фермер хсжаликларининг салмоғи ортиб бормоқда. Вилост қ. х.да чорвачилик алоxида срин тутади. Барча хсжаликларда 280 мингдан зиёд қорамол, 800 мингдан кспроқ қсй ва счки, қарийб 15 минг от, 410 мингга сқин парранда боқилади (2000).
Транспорти. Т. й. вилостда асосий транспорт турларидан. Умумий уз. 217 км (2001). Автомобиль йсллари ҳам салмоқли срин тутади. Ҳаво йсллари Жиззах ш.ни Тошкент ва б. вилост марказлари, шунингдек, Кавказ, Қрим б-н боғлайди. Жиззах ш. ксчаларида троллейбус қатнови йслга қсйилган.
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорги. 2000/01 сқув йилида вилостда 530 умумий таълим мактабида 253 минг сқувчи сқиди. Гимназислар, 2 академик лияейда 647 сқувчи таълим олади (2002). Мусиқа ва спорт мактаблари, гимназислар фаолист ксрсатмоқда. Вилостда 2 олий сқув юрти бор: Жиззах педагогика институти ва Жиззах политехника институти.
Ўзбекистoн ғаллачилик илмий тадқиқот ин-ти, оналик ва болаликни муxофаза қилиш илмий маркази фаолист ксрсатмоқда. Вилост шаҳар ва туманларида 1998—2001 й.ларда 7 коллеж ва 2 академик лияей бинолари қурилиб ишга туширилди. Улар замонавий сқув қуроллари ва техника б-н жиҳозланди. 32 касб-ҳунар коллежида 17293 сқувчи таълим олади. Академик лияейларда тайёрлов, асосан, 4 йсналишда олиб борилаётган бслса, касб-ҳунар коллежларида 33 мутахассислик бсйича сқитилади (2002).
Вилостда 5 музей (Жиззах вилост слкашунослик музейи, Шароф А ашидов музейи, Зомин тарихи музейи, Ҳамид Олимжон музейи, Меҳнат Қаҳрамони X. Аосиров музейи), 289 жамоат кутубхонаси (8 млн. нусхадан ортиқ асар), 126 клуб, 12 туман марказий, 73 қишлоқ ва шаҳар маданист уйлари, 77 бадиий ҳаваскорлик, 54 фольклор-стнографик жамоалар, 12 мақомчилар гуруҳи, 60 хореографик раке дасталари, вокал ва сстрада гуруҳлари фаолист ксрсатади.
Ж. в.да 3 театр: Юнус А ажабий номидаги вилост мусиқали драма театри, вилост қсғирчоқ театри, Гагарин ш.да қозоқ миллий театри бор.
Вилостда 1996 й.да ташкил стилган «Ўзбекнаво» гастроль коняерт бирлашмаси бслимининг ёш иқтидорли санъаткорларидан Л. Москалёва, Ф. Ибрагимова, Г. Султонова, О. Маликовлар «Ўзбекистoн —Ватаним маним», «Янги тароналар», «Садо—99» ксрик танловларининг ғолиби бслишди.
muxbir:
Ж. в.да 5 маданият ва истироҳат боғи, 2 болалар боғи, «Сангзор кўли» истироҳат боғи, Ҳ. Олимжон номидаги шоирлар боғи, «Ўрда» оромгоҳи, Жиззах, Зомин, Ғаллаорол, Пахтакор ш.ларида Хотира боғлари, «Маънавият ва маърифат», «Саломатлик ва гўзаллик», маҳалла ва ёшлар марказлари, «Истиқлол» ёшлар форуми, Бахт уйлари бор. Вилоятда Парпиота, Навкатота, Авлиёота Маликаждарота, Саъд ибн Ваққос, Сайфинота, Саврикота, Қавсота зиёратгоҳлари, Темур дарвоза, Хуттот, Қуёш тақвими обидалари, қад. Жиззах, Ҳошим қўрғон, Абдуллахон қўрғони, Кўкработ, Сабат каби археологик ёдгорликлар мавжуд.
Ж. в.да 67 касалхона, 47 та ҳудудий ва 13 марказий касалхона, 1 даволаш маркази, 16 махсус диспансер, 2,3 минг врач, шу жумладан стоматологлар, 9,9 минг ўрта маълумотли тиббий ходим бор. Вилоят тез ёрдам маркази, оналар ва болаларни муҳофаза қилиш илмий маркази, марказий болалар шифохонаси, вилоят туғруқхонаси, реабилитация маркази, ўсмирлар диспансери каби муассасалар ташкил этилди, 34 та хусусий шифохона, 170 дорихона, 7 та фитобар ишлаб турибди. Санаторий бор (2002).
Ж. в.да спортнинг кураш, бокс, мото пойга, енгил атлетика, каратэ каби турларида республика ва халқаро мусобақалар ўтказиш одатга айланди. 2001 й.да Жиззахда ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимидаги ўқув юртлари талабаларининг «Баркамол авлод» спорт ўйинлари ўтказилди. Спортнинг 8 тури бўйича 2000 га яқин спортчи ёшлар Жиззах ш., Пахтакор, Ғаллаорол, Бахмал туманларидаги стадион ва спорт залларида беллашдилар.
Вилоятда жами 28 стадион, 2 та сув спорти саройи, 18 теннис корти, 136 спорт зали мавжуд. Жиззах ш.да Олимпия захиралари коллежи ишга туширилди. Коллежда умумий майд. 9 га (72x102 м ёпиқ спорт манежи) спорт мажмуида бир вақтда 11 турдаги спорт машғулотлари олиб борилади. Коллеж 4 теннис корти, 1 сузиш ҳавзаси, 200 ўринли ётоқхонага эга. Шунингдек, 2 футбол мактаби фаолият кўрсатади. Вилоят ёш спортчилари орасида бокс бўйича Осиё чемпиони Лазизбек Зо-киров, бир неча йиллардан буён шахмат бўйича халқаро мусобақалар совриндори, республика чемпиони, ўқувчи Юлдуз Ҳамроқуловалар бор.
Адабиёти. Ж. в. қадимдан илм-фан ва ижодкорлар ўсиб улғайган юрт. Бу заминда ўрта аcрларда шайх Абулҳасан Хараконий (950—1034), шайх Аба Али Фаюмардий (1084), Абу Тала ибн Наср ибн Жундабек ал-Усрушоний, Поянда Заминий, Соки Заминий каби ислом маърифати ва фиқҳ илмига улкан ҳисса қўшган алломалар яшаб ўтган. Кейинроқ 19—20-а.ларда Махмур Коризий, Убайдуллоҳ Аламкаш, Нарзулло Нарзий, Иномхон Махжур сингари ижодкорлар бой адабий мерос қолдирган. 20-а. ўзбек адабиёти ривожида Жиззахда туғилиб ўсган Ҳамид Олимжон, Шароф Рашидов, Назир Сафаров, Шукур Саъдулла, Сарвар Азимов каби адибларнинг муносиб ҳиссаси бор. 20-а.нинг охирларида Жиззахдан Келди Қодир, Жонибек Қувноқ, Эргаш Муҳаммад, Саъдулла Ҳаким, Рустам Ғаниев, Асрор Мўминов, Оқилжон Ҳусанов, Шарофат Ботирова, Иброҳим Дониш, Сайёра Тўйчиева, Венера Иброҳимова, Саттор Қорабоев, Мели Норматов, Фароғат Камолова каби ижодкорлар ўз маҳоратлари б-н адабий жамоатчиликка танилди. Гулчеҳра Шаҳобиддин қизи, Шаҳло Аҳроровалар шеърияти, қўшиқчилик маҳорати б-н ажралиб турди.
muxbir:
Матбуоти, радио ва телевидениеси. Ж.в.да 2 вилост газ. («Жиззах ҳақиқати», «Джизакскас правда»), туман ва шаҳар газ.лари чиқади. Вилостда, шунингдек, тармоқ газ.лари, журналлар ҳам нашр стилади.
Вилост радиоси сз сшиттиришлари б-н вилост ижтимоий-сиёсий ҳаётида сз срни ва мавқеига сга. 1990 й.да Ж. в. телевидениеси ташкил стилиб, унинг биринчи ксрсатувлари сфирга узатилди. Жиззах ш.да «Бахтиёр — Шаҳбоз» фирмасининг телестудисси ксрсатувлар олиб боради. Вилост телерадиокомпанисси ҳафтасига 4 соат, Жиззах ш. телевидениеси 7 соат ҳажмдаги сшиттириш ва ксрсатувлар олиб боради. Жиззах ш.да кабелли телевидение ҳам ишласпти. Телетомошабинлар республика телевидениеси ва А оссиснинг ОА Т, А ТА каналларини томоша қилишлари учун имконистлар мавжуд.
Меъморий ва тарихий ёдгорликлари. Қад. ва срта асрларда бунёд стилган меъморий ёдгорликлар бизгача етиб келмаган. Ўрта асрларга оид кспгина қалъа-қсрғон ва карвонсаройлар тепа ва қсрғон (Кслтепа, Оқтепа, А абот, Қсрғонтепа, Хонимқсрғон, Калистепа) каби номлар б-н аталади. Буларнинг сони 100 дан ортиқ. Жиззах ва Ғаллаорол туманлари ҳудудидаги Такалисойдаги қостошларда ибтидоий чорвачилик, овчилик даврига оид мингдан ортиқ расм, Бахмал, Ғаллаорол, Жиззах туманларида жуда ксп ер ости йсллари сақланган. 1956 й.да Бахмал тумани ҳудудидан Будда ибодатхонаси қолдиғи топилган. Ларпиота, Малик Гиркушоқ, Авлиёи Сероб, Ауриддин масжидларининг қолдиқлари сақланган. Фориш туманида қад. «Банд» тсғони қолдиғи ҳозир ҳам мавжуд. Жиззах туманида Узунота қабри бор. Бу ерда соҳибқирон Амир Темур 1404 й.декабрнинг сснгги кунида бир кеча тунаган. Жиззах руслар томонидан босиб олингандан сснг рус ҳарбий иш бошчилари назоратида маҳаллий аҳоли кучи б-н барпо стилган бир қанча иморатлар (уезд ҳокими биноси, рус аскарлари қароргоҳи, қамоқхона, черков) сақланиб қолган.
Ўрол Аосиров, А ас Аурқулова.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Navigation
[0] Message Index
[#] Next page
Go to full version