ХОА АЗМ, Қадимги Хоразм — Турон ва Арон минтақалари оралиғида жойлашган тарихий слка ва қад. давлат. X. ҳудуди қадимда Амударё адоқларидан жан.га томон Мурғоб ва Тажан дарёларининг юқори оқимларигача чсзилган. Шу боисдан бу қад. тарихий слка фанда 2 хил: Кдд. Хоразм ва Катта Хоразм номлари билан маълум. X. ҳақидаги илк маълумотлар Авесто, Доро I нинг Бихистун китобалари, қад. юнон муаллифлари (Гекатей, Геродот, Страбон ва б.) ҳамда илк срта аерларнинг араб географлари асарларида учрайди.
«X.» атамаси (топоними) Авестода Хваиризем, қад. форсийчада Уваразмис, лотинчада Хорасмис ва юнончада Хоразмис деб юритилган. Арабча ёзма манбаларда бу слка Хворазм талаффузида тилга олинади. «X.» атамасининг семантикаси ҳақида бир қанча фикрлар мавжуд. X. тарихининг билимдони СЛ. Толстое «X.» атамаси талқинлари орасида сронча «ХуррХуршед» ва «змзем» ссзлари асосида юзага келган номнинг «Қуёшли слка», «Қуёшли ер» деб аталиши ҳақиқатга снг сқин стнонимдир деб таъкидласада, Х.ни «Хварри ёки Харри (Хуррий) халқи слкаси», «қуёш (халқи) ери» деб изоҳлайди. Суғдшунос олим М. А. Боголюбовнинг фикрича, X. айримайрим 3 ссзлардан таркиб топган. Ху (Хуш, Хаш), вар (вара) ва зм (зим, зем). Ароний тилларда Ху —«схши» «маъқул», вар(вара) — «девор», «марза», «fob», «қалъа», «қсра» деган маъноларни билдирган. Зм (зим, зем) сса — «ер», «слка», «диёр», «мамлакат» каби маъноларни англатган. Демак, «X.» атамаси қандай шаклда қайд стилмасин, у «схши қсрали ер», «ажойиб қалъали слка», «мустаҳкам қалъалари бор диёр» деган маънони англатган.
Авестонинг «Яшт» қисмида Хоразм «Минг ирмоқли дарё», «Ксллар ва стлоқларга бой слка» сифатида мадҳ стилади. Қад. Хоразм ҳудуди табиий жиҳатдан 2 минтақага ажралган. Унинг шим. қисмида Амударё стакларида сонсаноқсиз серсувли сзанлар, шим. ва шим.шарққа томон сстанган кенг сйловлардан иборат бепоён пастгекисликлар, унинг жан. қисмида сса, Мургоб ва Тажан дарёлари водийларининг каттагина қисми тоғ ва адирликлар ва улардан бош олган каттакичик дарёжилғалар стакларида юзага келган ҳосиддор ерлар жойлашган.
Қадимги X. минтақалари ҳудудларининг сзига хос табиати, шубҳасиз, қад. аҳолининг турмуш тарзини белгилабгина қолмай, балки бу диёрда юзага келган қад. маданистларнинг шаклланиши, ривожи ва бир-бирига қоришувига ҳам кучли таъсир стган. Шу боисдан Х.нинг шим. қисми (Оқчадарё дельтаси)да мил. ав. 4—3 минг йилликларда овчилик ва балиқ овлаш билан кун кечирган аҳоли (қ. Калтаминор маданисти) сшаган бслса, мил. ав. 2мйнг йилликда сса чорвачилик ва деҳқончиликнинг соддагина усулларидан хабардор бслган қабилалар (қ. Тозабоғёп маданисти ва Сувёрган маданисти) истиқомат қилган. Мил. ав. 2минг йилликнинг 2-срмига борганда, хусусан, унинг охири ва мил.ав. 1-минг йиллик бошлари (9—8-а.лар) да суғорма деҳқончилик мукаммаллашиб, сйлов чорвачилик ривож топган (қ. Амиробод маданисти). Бу даврда Тозабоғёп, Сувёрган ва Амиробод маданистларини сратган қабилаларнинг қоришмаси асосида таркиб топган Кавунди (Кавонди) қабилалари сшаган. Улар Х.нинг қад. аҳолиси массагетларнинг бевосита аждодлари бслган. Ксчманчи чорвачилик, хусусан, йилқичиликнинг ривожи X. аҳолисининг ижтимоий ҳаётига ҳам кучли таъсир стиб, суворийлар табақасини шакллантирган.
X. нинг жан. қисмида жойлашган водий ва воҳалар (Тажан, Ҳерируд, Мурғоб ва Гёксур) да сса мил. ав. 6— 3минг йилликлардаёқ строқ суғорма деҳқончилик маданисти қарор топиб, тараққий қилган. Бу даврларда ушбу минтақа аҳолиси қабилалар уюшмасига бирлашиб, деҳқончилик хсжалигида мотига (кетмон)дан ташқари омочдан ҳамда турли хилдаги каттакичик суғориш иншоотларидан ҳам фойдаланган. Аввал улар сомонли гувалалардан бир хонали, сснгра сса ксчалар бсйлаб гувала ва хом ғиштлардан бир неча хонали уйлар бино қилиб, атрофи девор билан сралган турар жой ва истеҳкомли қишлоқлар барпо стган (қ. Жойтун маданисти ва Аамозгоҳтепа).
Мил. ав. 2минг йиллик охири — 1-минг йиллик бошларида қад. суғорма деҳқончилик маданистининг ҳудудлари шарқ ва жан.шарқ томон кенгайиб, Ҳерируд водийсининг юқори оқимигача ёйилган. Шу боисдан Авестода Хваиризем слкаси Аресдан шарқда Ҳилманд водийсида жойлашгани ҳақида ишора қилинади.
Археологик маълумотларнинг гувоҳлик беришича, айнан шу даврда Амударё стакларида сшаган ксчманчи чорвадор қабилаларнинг бир қисми жан. томон силжиб то шим. Ҳиндистон ҳудудларига қадар бориб срнашгани кузатилади.
Милетлик Гекатей (мил. ав. 6-а.) маълумотлари асосида Геродот (мил. ав. 5-а.) ахоманийпар давридан аввал гирканлар (Каспий денгизининг жан.шарқи, Гургон дарёси ҳавзаси), парфисликлар (Шим. Хуросон), дранглар ва таманайлар (Ғарбий Афғонистон)нинг ҳудудлари билан туташган кенг слкада хоразмийлар сшагани тсғрисида маълумотлар келтиради.
Геродотнинг ёзишича, кейинчалик, слка ахоманийларга қарам бслиб қолгач, тоғ дараларидан оқиб тушадиган Акес (Ҳерируд) сзани дарвозали тсғон билан боғланиб, хорасмийлар (хоразмийлар)нинг скин ерлари сувсиз қолган. Улар шоҳ саройига бориб арзидод қилиб, сув учун алоҳида солиқ тслагач, шоҳ тсғон дарвозаларини очишга буюрган.
Мил. ав. 6—5-а.ларда X. Ахоманийлар давлатининг 16сатраплик таркибига кирган. Мил. ав. 5-а. охири — 4-а. бошларида сса, у алохида сатраплик ҳисобланган. Мил. ав. 3 — мил. 3-а.ларда X. Сирдарё ҳавзасининг срта қисмида
1. Қалъалиқирдаги сарой харобаси. Мил. ав. 5—4асрлар; 2. Аёзқалъа. 1-минг йиллик сртаси; 3. Тупроққалъа. Гипсдан ишланган ҳайкал парчаси. 3аср; 4. Тупроққалъа. Ағочга битилган қад. хоразмий ёзуви. 3аср. ташкил топган Қанғ давлатининг таркибвда бслган.
Тарихий манбаларнинг таққосий таҳлилидан маълум бслишича, хоразмийларнинг дастлабки ватани Бактрисдан жан.да Аресдан шаркда, Ҳерируд ва Ҳилманд дарёларининг юқори ҳавзасида жойлашган (сна қ. Хоразмийлар). Шубҳасиз, хоразмийлар массагетлардан фаркди слароқ, парфснлар, марғиёналиклар, бохтарийлар, аресликлар, гирканисликлардек суғорма деҳқончилик ва унинг асоси ҳисобланган суториш иншоотлар барпо стишда бой асрий тажрибага сга сдилар. Уларнинг ксп асрлик бинокорлик ва хунармандчиликдаги тажрибалари ва амалий ксникмалари туфайли асрлар оша Амударё стаклари обод стилиб, йирик суғориш тармоқлари ва сув иншоотлари— дамбалар барпо стилган, ҳунармандчиликнинг барча соҳалари кенг ривож топган.
Мил. ав. 4-а.нинг 2-срмида Х.да мустақил давлат қарор топади. Абу А айҳон Берунийнинг ёзишича, X. давлатига афсонавий қаҳрамон Сиёвуш (Сиёвахш) асос солган. Мил. ав. 328 й. баҳорида Ўрта Осиёга юриш қилган македонислик Александр (Искандар) қароргоҳига музокара қилиш учун X. ҳукмдори Фарасман 1500 суворий билан ташриф буюрган. Фанда массагетлар конфедераяисси (туркуми) номи билан тилга олинган X. давлатини афсонавий сиёвушийлар, аслида сса африғийлар сулоласи бошқарган. Давлат пойтахти дастлаб Тупроққалъаас бслган. Кейинчалик (305 й.) сса Кот ш.га ксчирилган. Беруний хоразмшохлардан 22 тасининг номини қайд қилади. Аверси (бети)да тождор хукмдор, реверси (сирти)да суворий тасвири туширилган дастлабки кумуш танга Тупроққалъадан топилган. Танга мил. ав. 1-а.га мансуб. Аумизматик маълумотлардан аён бслишича, бундай шаклдаги тангалар мил. 8-а.гача зарб стилган.
X. давлати Ўрта Осиёда ташкил топган сзига хос снг қад. давлатлардан бири бслиб, унда строқ зироаткор ва ксчманчи чорвадор аҳолининг удумлари, деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик каби хсжаликлар бошқарувини асрий тизимлари мужассамланган сди.
Демак, X. аҳолисининг иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида юз берган тадрижий ривожланиш унинг шим. ва жан. қисмларида, аввал бири иккинчисидан тубдан фарқланувчи 2 турдаги маданистлар шаклланган. Сснгра сса уларнинг қоришуви оқибатида Х.нинг сзига хос юксак даражадаги маданисти юзага келиб, равнақ топган.
Қадимги Хоразм маданисти. Кадимдан Ғарбий Осиё, хусусан, шим.шарқий Арон ҳудудлари билан бевосита алоқадор бслган Х.нинг қад. муштарак маданистининг кспгина жиҳатлари, хусусан, бадиий маданисти — аҳолисининг тили, урфодатлари, уйжойларининг тузилиш тартиблари, рсзғорбуюмлари, зебизийнатларида сз ифодасини топган. Мас, Х.нинг жан. кисми қадимги обидаларида (мил. ав. 6—3минг йиллик) сомонли гуваладан бино қилинган саҳни, ганч аралаш лой сувоқли бир хонали уйлар ичида счоқ, супа, ғалла учун сра (тсла) бслган. Чақмоқтош қуроллари қирғич, сроқ, ранда, пичоқ; сускдан ссалган игна, бигиз; срматош; сомонли лойдан ссалган сопол идишлар, баъзиларининг сиртига қизил ранг (ангоб) берилган; тош ва сополдан ссалган аёл ва турли хил ҳайвон ҳайкалчалар; тош суск ва чиғаноқлардан ссалган тумор, мунчоқ каби тақинчоклар учрайди.
Мил. ав. 4—2минг йилликларда сса турар жойлар майдони ниҳостда кенгайиб хом ғиштли ксп хонали уйлардан иборат қишлоққа айланган. Уларнинг гирди мудофаа девори билан сралиб, оташгоҳ, ҳовлилар, тор ксчалар ва марказида майдон пайдо бслган. Қуролларининг аксаристи тош ва сускдан, қисман мисдан ссалган, қслда ссалган сопол идишлар сиртига қора рангли геометрик ва жимжимадор (гилам нусха) нақшлар, ҳайвон ва парранда тасвирлари туширилган. Сснгра кулолчилик чархи кашф стилиб, биконик нусха идишлар, қадаҳ ва вазалар пайдо бслган. Бинокорликда монументал иморатлар [ибодатхона, миёнсарой (зал) ва б.] қад кстариб, қишлоқлар сса илк шаҳар шаклини ола бошлаган.
X. шим. қисмининг моддий маданист обидалари (мил. ав. 4—3минг йиллик), асосан, овчи ва балиқчи қабилаларнинг улкан чайлалари чақмоқтошдан қадама (микролит) қуроллар, таги тухумсимон сопол идишлар, чиғаноқ ва жилвир тошлардан ссалган тақинчоқсардан иборат. Мил. ав. 2минг йилликда гарчи суғорма деҳқончилик хонаки чорвачилик ва подачилик пайдо бслиб, турли зот (майда ва йирик шохли ҳайвонлар) билан бир қаторда от, тус хонакилаштирилиб, йилқичилик анча ривож топган бслсада, турар жойлар срим ер тслабостирма шаклида бслган. Тақинчоклари (узук, билагузук, исирғалар) жез ёки мис каби маъдан бслсада, қуролларининг аксаристи чақмоқтошлардан ссалган. Бу даврда Х.нинг шим. қисмида шубҳасиз, на мисдан ссалган қурол ва на гувала ёки хом ғиштлардан бино қилинган турар жой мавжуд сди.
Хоразмийларнинг жан.дан шим.га Амударё қуйи оқими томон силжиши, уларнинг маҳаллий қабилалар билан қоришуви оқибатида, тубдан снги маданист шаклланади. Амударё адоғи (дельтаси) сзлаштирилиб, слкада бир нечта монументал бинолар (Ксзалиқир ва Қалъалиқир каби) қад. кстаради. Мил. ав. 4—3-а.ларда X. иқтисодий ва маданий жиҳатдан равнақ топиб, йирик суғориш каналлари (60—70 км. сни 30— 40 м ли саёз) барпо стилиб, снги шаҳарлар, қсрғонқалъалар (Жонбос қалъа, Бозорқалъа, Қсйқирилган қалъа) қурилади. Ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдо ҳамда санъат ривож топиб, пойтахт (Тупроққалъа) барпо стилади. X. қалъа ва шаҳарлари тсғри тсртбурчакли ва доирасимон шаклларда аниқ режа асосида қурилган. Улар қалин ва баланд мудофаа девор билан сралиб, ташқарисидан кенг (10—15 м) ва чуқур хандақ қазилган. Қалъа ва шаҳарларнинг мудофаа қудратини стратегик жиҳатдан кучайтириш мақсадида уларнинг ташқи деворлари бир ёки икки қатор шинак (нишон, туйнук)лари, дарвоза оғзи сса, ғуломгардиш (лабиринт) — иҳота истеҳкоми билан мустаҳкамланган. Бундай мудофаа иншоотлари мажмуи, шубҳасиз, аниқ режалар асосида стратегик жиҳатдан ниҳостда мустаҳкам қилиб барпо стилган. Mac, тсртбурчакли қалъалар (Жонбос қалъа, Бозорқалъа) деворлари бсйлаб 2 қаторли шинаклардан нишонга 4 томондан сқ узиш учун мслжалланган бслса, доира шаклдаги қалъа (Қсйқирилган қалъа)дан қамал вақгида шинаклардан бир йсла 360 даража йсналишда сқ узилган. Бундай услуб, ҳарбий тактикада доира бсйлаб марказдан сққа тутиш деб юритилади.
Х.да шаҳарсозлик санъати, айниқса, монументал меъморлик мил. ав. 1-минг йиллик срталаридан то мил. 8-а. бошларигача стган давр ичида кенг ривожланган. Йирик қалъалар, хусусан, пойтахт шаҳар (Тупроққалъа, Кот) слка ибодатхонаси (Ҳазорасп), мақбаралар (Чирикработ) ва б. турдаги жамоат бинолари қад. кстарган. Тупроққалъада 3 минорали қароргоҳ, муҳташам шоҳона сарой (саҳни 280 кв.м), марказий ксчалар бсйлаб жойлаштирилган ҳунармандчилик турар жойлари ва бозор срин олган. Шаҳарда ҳунармандчиликнинг турли соҳалари: кулолчилик, темирчилик, мисгарлик, қуролсозлик, заргарлик, бинокорлик ва тсқимачилик юксак даражада ривож топган. Тупроққалъа харобаларидан топилган турли хилдаги ашёлар, хусусан, тасвирий санъат асарларининг айрим бслаклари, лойдан ишланган ҳайкаллар, деворий рангли тасвир (чилтор чалаётган аёл, қслида анор тутган маъбуда Аоҳид), табиат манзаралари ва сопол ҳайкалчалар, бадиий юксак даражада ссалган. Ағоч ва чармга қад. хоразмий ёзувида битилган ҳужжатлар слка аҳолиси маънавистини асоси бслган саводхонлик даражасидан далолат берарди.
Илк срта (4—8-а.ларда) меъморлик снада ривож топиб, қалъа, қаср ва ксшклар (Бургутқалъа, Уйқалъа, Қумбосган қалъа ва б.) квадрат ёки тсртбурчак шаклда бино қилиниб, бурчаклари доирасимон буржлар билан мустаҳкамланади. Бу даврда бунёд стилган қалъа ва ксшклар орасида меъморий жиҳатдан, айниқса, Тешикқалъа ва Якка Лорсон диққатга сазовордир.
Х.да бадиий санъат ҳам ривож топган. Айниқса, заргарлик (олтин, кумуш ва жездан турли хил тақинчоқлар: узук, билагузук, исирға ва б.) оҳангарлик ва саррожлик, оҳанжома (темир жиба, от анжомлар) ссалган, ип ва ипакли гулдор матолар тсқилган. Мил. ав. 6—5-а.ларда рсй берган юксалиш мил. 3-а. охири ва 4-а. бошида тушкунликка учраб, харобага айланган қатор шаҳару қалъалар 5— 6-а.ларда сна жонланган (Кават қалъа, Гулдурсун қалъа, Кот ва б), 10-а. охирларида Шимолий Х.да Урганч ш.нинг аҳамисти ортиб, унда қатор монументал бинолар қад кстарган. Бинокорликда пахса, хом ғишт билан бир қаторда пишиқ ғиштдан фойдалана бошланган (Ксҳна Урганч; Султон Такашнинг мақбараси, Фахриддин арА озийнинг мақбараси ва б. шулар жумласидандир).
Ад.: Толстов С. Л., Қадимги Хоразм маданистини излаб, Т., 1964; Толстов С. Л ., Ло древним дельтам Окса и Яксарта, М., 1962; Массон В. М., Среднсс Азис и Древний Восток, М., 1964; Историс Хорезма, Т., 1976.
Абдулаҳад Муҳаммаджонов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан