Yurtdosh > Xorazm viloyati
Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
muxbir:
ХОА АЗМ ВИЛОЯТИ - Ўзбекистон А еспубликам таркибидаги вилост. 1925 й. фев.дан 1938 й. снв.гача Хоразм округи. 1938 й. 15 снв.да ташкил стилган.
А еспубликанинг шим.ғарбида, Амударё қуйи оқимининг чап соҳилида. Шим. ва шим.шарқдан Қорақалпоғистон А еспубликаси, жан. ва жан.ғарбдан Туркманистон, жан.шарқдан Бухоро вилости билан чегарадош. Майд. 6,1 минг км2. Аҳолиси 1412,7 минг киши (2004). Таркибида 10 қишлоқ тумани (Боғот, Гурлан, Урганч, Хива, Хонқа, Шовот, Янгиариқ, Янгибозор,Қсшкспир, Ҳазорасп), 3 шаҳар (Урганч, Хива, Литнак), 7 шаҳарча (Гурлан, Хонқа, Чалиш, Шовот, Янгибозор, Қсшкспир, Ҳазорасп), 100 қишлоқ фуқаролари йиғини бор. Маркази — Урганч ш.
Табиати. Вилост чсл зонасида, Хоразм воҳасининг ғарбий қисмида, сртача 100 м баландлиқда жойлашган. А ельефи пасттекисликдан иборат. Амударё қад. дельтасининг бир қисми бслиб, дарё ётқизиқларидан ташкил топган. Қорақум чслига туташган ғарбий ва жан.ғарбий қисми қум билан қопланган. Фойдали қазилмалардан оҳактош, қум, гил ва б. қурилиш материаллари бор. Иқлими кескин континентал. Қиши мсътадил совуқ, қор кам ёғади, снв.нинг сртача траси —5°, снг паст тра —32°. Ази иссиқ, қуруқ, июлнинг сртача траси 30°, снг юқори тра 45°. Вегетаяис даври 200—210 кун. Йилига 78—79 мм ёғин тушади, асосан, мартапрель ойларида ёғади. Шим. ва шим.шарқий шамоллар ссади. Ягона дарёси — Амударё вилост ҳудудида кенг водий бсйлаб оқади, қирғоқлари паст, шу сабабли тошқин бслиб туради. Тошқинга қарши дамбалар қурилган. Амударё сувидан йирик каналлар ердамида скинларни суғоришда фойдаланилади. Вилост жан.да майда шср ксл, ботқоқлик ва шсрхок ксп. Тупроқлари Амударёнинг аллювиал ётқизиқларидан ташкил топган. Дарё водийсида стлоқи, стлоқиботқоқ тупроқлар, ғарбида қумликлар учрайди. Суғориладиган ерларда, асосан, бсз тупроқ бслиб, кучли шсрланган. Вилост ҳудудининг асосий қисми ҳайдаладиган ерлар. Амударё қайирларидаги тсқайзорларда терак, тол, жийда, юлғун, кандир, қумликларда саксовул ва б. ссади. Аввойи ҳайвонлардан, асосан, кемирувчилар, судралувчилар, тсқайзорларда тсқай мушуги, чисбсри; қушлардан тсрғай, срдаклар, кулранг ғоз, оққуш, бирқозон, балиқчи, деҳқончумчуқ, қизилиштон, зарғаддоқ ва б. бор. Сув ҳавзаларида ондатра ва нутрис иқлимлаштирилган.
muxbir:
Аҳолиси, асосан, сзбеклар (96,3%), шунингдек, туркман, рус, қозоқ, татар, корейс, қорақалпоқ ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. Аҳолининг сртача зичлиги 1 км2 га 231,6 киши. Шаҳарликлар 321,7 минг киши, қишлоқ аҳолиси 1091 минг киши (2004).
Ўтмишда Хоразмда сшовчи сзбеклар қабилалари бир неча стник гуруҳлар бслиб, улар Абулғозий Баҳодирхон (1643—64) томонидан 4 гуруҳ (тсп)га бслинган. Ҳар бир гуруҳга 2 қабила (1 гуруҳга уйғур ва найман, 2 сига қснғирот ва қиёт, 3сига нукуз ва манғит, 4сига қанғли ва қипчоқлар) бирлаштирилган. Шунингдек, бир неча қабила қолдиқлари (жалойир, кенагас, дсрмон, юз, минг, ших, катагон) ва айрим стник гурухлар (алисли, хсжасли ва. сайидлар) мавжуд бслган. Амударёдан сув оладиган каналлар ва суғориладиган ерларнинг катта қисми шу қабила ва уруғларга тақсимлаб берилган ва улар астасекин строқлашиб, деҳқончилик билан шуғулланганлар. Қолган гурухлар Хоразмда жуда кам бслиб (булар қснғиротлар ва б.) вилостнинг Гурлан ва Шовот туманлари, манғитлар Гурлан тумани ва Шовот тумани (АнбарМанақ)да, қиётлар Шовот туманида, қипчоқлар Урганч, Шовот ва Қсшкспир туманлари, дсрмонлар Урганч ва Шовот (АнбарМанақ) туманларида, хидирсли Урганч ва Хивада, тама Хонқа ва Боғот туманларида жойлашган.
Хсжалиги. Х.в. иқтисодиётида қ.х. билан бирга саноат ҳам салмокди сринни сгаллайди. Лахта толаси, калава ип, гилам, озиқ-овқат маҳсулотлари, машина ускуналари скспорт қилинади.
Саноати. Вилостда пахта тозалаш саноати ривожланган (барча туман марказлари ва Урганч ш.да пахта тозалаш заводлари бор). Гурлан, Богот, Хонқа, Урганч, Хива ва Ҳазораспда тсқимачилик, пиллакашлик, тикувчилик; Хивада гилам фкаси, «Хива гидами» акяисдорлик жамисти ишлаб турибди. Фаолист ксрсатаётган жами корхона ва ташкилотлар 13748 та. Микрофирмалар сони 11340 дан зиёд (2004).
Вилостда 36 қсшма корхона ва уларнинг филиаллари ишлаб турибди. Ўзбекистон — Туркис «Багат Текстиль», «Хоразм—Ауртоп», «СемурғСанТе», «Хоразм Текстиль», «Мемгилам»; Ўзбекистон — АҚШ «Амерозиндустриес», «Хива маликаси», «Аурлайт», «А аҳнамо Hyp»; Ўзбекистон — Германис «Унихо», «ЎзОлмонХотелз», «Хива Карпет»; Ўзбекистон— Британис «Хива»; Ўзбекистон—А оссис «АамунаАгрофуд»; Ўзбекистон — Италис «Мева»; Ўзбекистон—Украина «КиевХоразм»; Ўзбекистон — Хитой «Азис Текстиль ЛТД»; Узбекистан— Туркманистон «ҒайратХумоюн» ва б. шулар жумласидандир.
muxbir:
Қишлоқ хсжалиги асосини пахтачилик ва ғаллачилик ташкил стади. Лолизчилик, сабзавотчилик, боғдорчилик, чорвачилик, пиллачилик ҳам ривожланган. Ширкат, ижаpa ва хусусий фермер, деҳқон хсжаликлари, акяисдорлик жамистлари фаолист ксрсатади. Вилостда жами скин майд. 232,1 минг га, шундан 129,4 минг га қ.ҳ. ширкатлари (69 минг га ер хусусий фермерлар, 33,7 минг га ер деҳқон хсжаликлари)га тегишли. Умумий ер фондининг 38,4% ҳайдалади, 18,2% сйлов, стлоқ, 1,3% боғ ва токзор; срмон ва чангалзорлар 9,6% ни, тутзорлар 0,9%ни ташкил стади.
1991—2003 й.ларда канал ва ариқлар реконструкяис қилиниб, сув йслларининг умумий узунлиги кспайди. Х.в.даги шср сувлар вилост ташқарисига захкашлар орқали чиқариб ташланади. Вилостда ирригаяис ва мелиораяис ишларига алоҳида сътибор бериб келинмоқда.
Жами скин майдонининг 102,3 минг гектарига пахта, 86 минг гектарига дон, 3 минг гектарига картошка, 9 минг гектарига сабзавот скилади (2003). Дон (асосан, буғдой, шоли) етиштириладиган майдонлар кенгайди. Х.в. мамлакатда шоли етиштириш бсйича 1сринда туради.
Вилост жамоа ва хусусий хсжаликларида 492,3 минг қорамол (шу жумладан, 202,1 минг сигир), 247,1 минг қсй ва счки, 1437,6 минг парранда боқилади. 6500 дан зиёд фермер хсжалиги чорвачиликка ихтисослашган. Урганч, Хива паррандачилик фкалари фаолист ксрсатади. Х.в.да Лахтачилик и.т. станяиссининг пахтачиликбедачилик зонал комплекс тажриба стсси (Урганч ш.да), Қорақум и.т. станяисси, пахта навларини тажриба қилиш участкаси (Хива туманида), мевали дарахтзорлар ксчатзори, срмон ксчатзори (Урганч туманида) ва б. бор.
1996—2004 й.ларда И. Бобожонов, М. Қувоқов, Б. Жуманиёзов, В. Б. Лак, А. Маҳмудова «Ўзбекистон Қаҳрамони» унвонига сазовор бслдилар.
Транспорти. Х.в. орқали Тошкент— Москва, Душанба—Москва т.й. стган, Урганч — Тошкент йсналишида поездлар қатнайди. Т.й. узунлиги 128 км (2004). Амударё устига қурилган Ҳазорасп т.й. ксприги ишга туширилиб (Ҳазорасп сқинида, 2004), Ҳазорасп — Мискин — Тошкент т.й. масофаси қисқарди. Ксприк ҳар суткада 14 поезд, 20 минг автомобиль стказиш имконистига сга. Ксприк стратегик аҳамистга сга. Вилостдаги қаттиқ қопламали автомобиль йслларининг уз. 2750 км (2004). Хива— Урганч йсналишида троллейбус қатнови (1997 й.дан) йслга қсйилган. Урганч, Хива ш.ларидан Тошкент, Самарканд, Аавоий, Бухоро, Аукус ва б. шаҳарларга автобуслар катнайди. Урганч ш. халкаро ва маҳаллий йсналишлар асропортларидан хорижий давлатлар (шу жумладан, Лариж, Токио, Мюнхен, ТельАвив, Москва, Симферополь ва б.) шунингдек, Тошкент, Аукус ва б. шаҳарлар билан мунтазам авиаяис алоқаси срнатилган. Вилост орқали Ўрта Осиё — Марказ, Бухоро — Урал, Туркманистон —А оссис халқаро газ магистрал қувурлари стказилган.
muxbir:
Маданий маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2003/04 сқув йилида 537 умумий таълим мактаби (шу жумладан, 47 ихтисослашган мактаб, гимназис, интернат мактаби) бслиб, 335,4 мингга сқин сқувчи таълим олди. 1997 й.да Хоразм тасвирий ва амалий санъати лияейи очилди. Вилостдаги 57 касб-ҳунар коллежи ва срта махсус билим юртларида 34 мингдан зиёд талаба сқийди (2004).
Ўзбекистон А еспубликаси Лрезиденти Ислом Каримовнинг ташаббуси билан Хоразм Маьмун академисси қайта тикланди, педагог кадрлар тайёрлашга ихтисослашган вилост пед. инти (1935 — 1992) АлХоразмий номидаги Урганч университетитл айлантирилди. Урганч давлат университети, Тошкент давлат 1тиббиёт интнинг Урганч филиалида 7460 талаба таълим олади (2004). Ўзбекистон ФА археологис регионал бслими, пахтачилик, Қорақум и.т. станяислари фаолист ксрсатади. Х.в.да Хива давлат «Ичан яалъа» тарихиймеъморлик музейқсрикхонаси ва унинг филиаллари, 424 жамоат кутубхонаси (5 млн. асар), 302 клуб муассасаси, маданист уйлари ва маданист саройлари, 10 га сқин маданист ва истироҳат боғи, Хоразмий, Беруний, Жалолиддин Мангуберди, Авесто ёдгорлик боғмажмуалари, «Оразибон», «Авазхон», «Достон» фольклорстнофафик халқ дасталари, «Муборак, «Юлдуз», «Аавбаҳор», «Хива нақшлари» ашула ва рақс дасталари, миллий дорбозлар гуруҳи, ксплаб бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Огаҳий номидаги вилост мусиқали драма ва комедис театри, вилост қсғирчоқ театри (Хива ш.да) ишлаб турибди.
Хоразм мусиқий ҳаёти Хоразм воҳасида қад.дан сшаб келаётган халқларнинг турмуш тарзида муҳим срин сгаллаган. Қад. Хоразм ҳудудидаги Қсйқирилганқалъа, Тупроққалъа, Қирққизқалъа каби истеҳкомлардан топилган ва асл номлари сақланмаган торли (дуторсимон, чангканора, арфага схшаш), дамли (най, мизмар), зарбли (даф ва ноғорага схшаш) чолғу созларни ушлаган аёл ва сркаклар тасвирлари туширилган тангалар ва ганч ҳайкалчалар бу воҳа мусиқа санъатининг илдизлари жуда қад. сканлигидан далолат беради. 8-а. бошидаги араблар истилоси оқибатида Қад. Хоразм маданисти ва санъати харобаликка юз тутиб, ислом маданистининг снги анъаналари тараққий ста бошлади. Хоразмий, Беруний, Абу Абдулло ибн Юсуф Хоразмий (10-а.) ва б. олимларнинг қомусий асарларини мусиқага бағишланган қисмларида мусиқани ҳисоб илмининг таркибий бслаги ва уни инсон руҳистига таъсири таърифланади. «Мафотих улулум» асарида сша даврдаги мавжуд чолғулар: уд, чангканора, қанун, танбур, мизмар, арғанун, най, сурнайларнинг номлари келтирилган. Ўша даврда Гурганжда чолғу асбоблар ссовчи усталар маҳалласи бслган.
Муҳаммад Хоразмшоҳ даврида (1200—21) машҳур созанда устод Маҳмуд, Юсуфбек Дуторий каби созандалар сдда танилган. 14-а.да сшаган «Муҳаббатнома» достонининг муаллифи Хоразмий, Абдураҳим Ҳофиз Хоразмий, айниқса, Алишер Аавоийнинг «Сабъаи сайёр» достонида ва б. классик шоирларнинг ғазалларида сша давр мақомлари, созандалари ва чолғулари юксак дид билан таърифланади. Шунингдек, санъаткорлар ҳомийси Султон Вайис (Увайс), бахшилар пири Ошиқ Ойдинлар ҳам шу даврда сшаганлар. Муҳаммад А аҳимхон (1806—25) даврига келиб Аиёзжонхсжа ва унинг шогирдлари Маҳдумжон қози, Муҳаммаджон Сандиқчи, Абдусаттор махрам, унинг шогирди Худойберган косиб ва б. танбур мақомларини ривожланишига катта ҳисса қсшдилар. Комил Хоразмий Хоразм мақомларини сзи ихтиро кдлган « Танбур чизиғи» асосида қоғозга туширишни бошлаб берган етук мусиқашунослардан ҳисобланади. 1883 й.да дастлаб Хоразм мақомлари таркибидаги «А ост» мақоми, кейин, бу ишни давом қилдириб сғли Муҳаммад А асул Мирзо Хоразм мақомларидан Бузрук, Ааво, Дугоҳ, Сегоҳ, Ироқ ва А остларни қоғозга туширган. Бу даврда Оташ бахши, Ауржон бахши ва, айниқса, Ашвой бахши ҳамда унинг шогирди Муҳаммадниёз Гуржи каби бахшилар ном қозонганлар.
Аомлари номаълум бслган устоз созандалар ва бахшилар томонидан Хоразм дутор йсллари жамланиб 11 та дутор мақоми шаклланган. Машҳур созанда ва нафис таъб сгаси Муҳаммад А аҳимхон Соний (Феруз) хонлик даври (1864—1910) га келиб Хоразмда мусика санъати снада ривож топди. Феруз саройида 40 дан ортиқ шоир, 20 га скин мақомчи созандаларни тсплаб мушоира ва мақом кечаларини стказиб турарди. Сарой мақомчилари орасида Лахлавон Аиёз Мирзабоши Комил, Муҳаммад Ақуб Девон Харрот, Ақуб фозачи, Қаландар Дснмас ва б. мақомларнинг чолғу ва айтим қисмларини бойитганлар. Ферузнинг сзи ҳам мақом чолғу қисмларига 14 га сқин куй басталаган. Бу даврда 40 дан ортиқ бахши, 32 созанда қсшлари (созандаларнинг жамланган дастаси) фаолист ксрсатган. Улар сайил ва байрамларда хоннинг ксригидан стар ва слюртнинг томошасини стказишга фатво олар сдилар. Бахшилар ичида машҳурлари: А изо бахши, Арназар бахши, Сусв бахши; созанда қсшларидан слга танилган намосндалардан Шомурод сурнайчи ва б. бслган.
1910 й. Хива хонлиги тахтига Асфандиёрхон стирганидан кейин сарой шоир ва созандалари тарқаб кетди.
Хоразмда шсролар ҳокимисти срнатилгач, мақом ва мусиқа ривожи бироз тсхтади. 1923 й.да Хива ш.да мусиқа мактаби ташкил қилиниб, скрипка, кларнет, танбур каби чолғу асбобларда ижро стиш бсйича синфлар очидди. 1925 й.да Москва ш.да Мулла Бекжон А аҳмон сғли ва Муҳаммад Юсуф Девонзодаларнинг «Хоразм мусикий тарихчаси» китоби чоп стидди. Бу даврда созандалардан Сафо Оллаберганов (Муғанний), Қурбон созчи Исмоилов, Мадраҳим Ақубов (Шерозий), Қурбонназар Абдуллаев (Бола бахши), Матюсуф Харратов (Чокар), Отажон Абдуллаев, Ҳожихон Болтаев; аёл халфалардан Онажон Собирова (Анаш махрам), Онабиби қори Отажонова (Ожиза) ва б. машҳур бслишган. Уларнинг издошлари ва шогирдлари ичида хонандалардан Комилжон Отаниёзов, Ваҳобжон Фаёзов, Коммуна Исмоилова, Султонпошша А аҳимова, Матёқуб А аҳимов, Қувондиқ Искандаров, Жуманазар Бекчонов, Олмахон Ҳайитова, А сзмат Жуманиёзов, Ортиқ Отажонов, Отажон Худойшукуров, Бобомурод Ҳамдамов; созандалардан дуторчи А. Болтаев, қсшнайчи Қ. Бобожонов, торчи Ҳ. Бобожонов, ғижжакчи О. Ҳасанов; бастакорлар А . Оллаберганов, Ш. А амазонов, Ш. Солаев, А. Отажонов, М. Юсупов, С. Ҳайитбоев, У. Мусаев, А . Абдуллаев, Қ. Лолвонов, М. Отажонов, А . Бекчонов, Ш. Файзуллаев, Қ. А ахимов; мусиқашунос О. Матёқубов ва б. маълум. 1958—60 й.лар орасида М. Юсупов томонидан тсплаб нотага олинган «Ўзбек халқ мусиқаси» (6,7 ва 9 жилдлар) чоп стилди. 1980—87 й.ларда Хоразм мақомларининг снги тслдирилган вариантлари нашрдан чиқяи.
Х.в.да 16 та болалар мусиқа мактаби (шулардан 3 таси санъат мактаби), мусиқа билим юрти, филармонис, вилост телерадиокомпанисси қошидаги мақомчилар ансамбли фаолист ксрсатади.
Х.в.дан Девонаи Ҳисобий, Аиёзжонхсжа, Аиёзий, Худойберган муҳркан, Комил Хоразмий, Матёқуб Харратов, М. Худойберганов, Сафо Муғанний, X. Девонов каби йирик санъаткорлар; Бола Бахши, Қ. Искандаров, А . Жуманиёзов, Ф. Давлетов сингари Ўзбекистон халқ достончи ва ҳофизлари; Матюсуф Харратов, М. Юсупов, А . Оллаберганов, Ш. А амазонов, Л. Абдуллаева, И. Аиёзматов, А . Абдуллаев, О. Матёкубов, С. Давлетов, У. Мусаев, О. Оллаберганов, Қ. А аҳимов каби Ўзбекистонда хизмат ксрсатган санъат арбоблари ва композиторлар; Шерозий (Акубов), К. Отаниёзов, Ҳ. Болтаев, К. А ахимов, М. А ахимов, Б. А аҳимова, С. Девонов, С. А аҳимова, Г. Ақубова, М. Ихтиёрова, О. Ҳайитова, Г. Матёқубова, М. Бобожонов, О. Отажонов, Г. А ахимова сингари Ўзбекистон халқ артистлари; Аорбек бахши, Қаландар бахши каби Ўзбекистон халқ бахшилари етишиб чиққанлар.
Х.в.да халқ амалий санъати ва ҳунармандчилик, айниқса, Хива, Ҳазорасп ва Хонқа ш.ларида кадимдан тараққий стган. Ағоч сймакорлиги, заргарлик, кандакорлик, гиламчилик, кулолчилик ва б. ривожланган. Хива гиламчилик фкаси, «Хива сополи» акяисдорлик жамисти ва б. ишлаб турибди. Ўзбекистон халқ рассоми А. Болтаев, халқ наққошлари ва ёғоч сймакор усталари О. Лолвонов, А . Машарипов, С. Боғбеков, машҳур кулол, кошинкор уста А . Матчонов ва б.нинг номлари машҳур.
muxbir:
Соғлиқни сақлаш. Вилостда 6269 сринли 36 касалхона ва 211 тиббий муассасаларда 3882 врач (ҳар 10 минг кишига 27,1 врач), 13337 срта тиббий ходим ишлайди. Давлат дастурига асосан, вилостда А еспублика шошилинч тиббий ёрдам марказининг вилост бслими ва барча туман марказий касалхоналари қошида унинг бслинмалари ташкил стилган ҳамда зарурий тиббий ва техник жиҳозлар билан таъминланган. Х.в.да 4010 сринли 20 санаторий фаолист ксрсатади.
2004 й.гача сз касби бсйича хусусий иш фаолисти юритиш учун 50 га сқин мутахассисга лияензис берилди.
Спорт. Х.в. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқда (кураш, футбол, қсл тспи, волейбол, теннис, бокс ва б.). «Умид ниҳоллари — 2003» спорт мусобақалари стказилиши муносабати билан шахар ва туманларда 17 та йирик спорт иншоотлари, «Олимпис захиралари» коллежи, 10— 15 минг кишилик стадион фойдаланишга топширилди.
Вилостда 14 спорт мажмуаси, шунингдек, 16 стадион, 8 сузиш ҳавзаси, 136 теннис корти, отчопар, спорт заллари, отиш тири, баскетбол, қсл тспи, футбол майдонлари бор. 389 минг киши жисмоний тарбис ва спорт билан шуғулланади. Турли миқёсдаги республика ва халкаро спорт мусобакаларида вилостнинг 9 спортчиси олтин, 8 таси кумуш медалларга сазовор бслишди. Хоразмда «Умид ниҳоллари—2003» тадбири катта байрам сифатида нишонланди. «Умид нихрллари», «Лрезидент кубоги учун», Лаҳлавон Маҳмуд хотирасига бағишлаб стказилган А еспублика ва халкдро спорт беллашувларида 6 спортчи республика ва жахрн чемпиони унвонларини олдилар.
Х.в.да 10 дан ортиқ халкаро тоифадаги спорт устаси, 100 дан ортиқ спорт устаси, 300 дан зиёд спорт усталигига номзод, шунингдек, ксплаб 1тоифадаги спортчи тайёрланди. Вилостнинг 30 дан ортиқ спортчиси Ўзбекистоннинг турли миллий терма жамоалари аъзоларидир.
Navigation
[0] Message Index
[#] Next page
Go to full version