БОЙСУА ТУМААИ — Сурхондарё вилостияат туман. 1926 й. 29 сент.да ташкил стилган (1962 й. 24 дек.да Шеробод тумани б-н бирлаштирилган. 1965 й. 29 дек.да қайта тузидди). Б. т. вилостнинг ғарбида жойлашган. Шим.шаркда Сариосиё, шарқда Қумқсрғон, жан.да Қизириқ, Бандихон туманлари, жан.ғарбда Шеробод тумани б-н, шим.ғарбда Қашқадарё вилостининг Қамаши ва ғарбда Деҳқонобод туманлари б-н чегарадош. Майд. 3,72 минг км2. Аҳолиси 79 минг киши (2000). Б. т.да 1 та туманга бсйсунувчи шаҳар (Бойсун), 7 қишлоқ фуқаролари йиғини (Авлод, Бойсун, Дарбанд, Мачай, А абот, Сайроб, Қурғонча) бор. Маркази — Бойсун ш.
Табиати. Б. т. ҳудудининг шим. ва ғарбий қисмини Ҳисор тоғ тизмаси таркибидаги Бойсунтоғ ва унинг тармоқлари (Беловти, Хсжабсзбарак, Чол тоғи, Хсжагургурота, Гаурли, Сариқил, КенталаМачай тоғлари, Кетмончопти, Саримас, Сувсизтоғ, Кулбатоғ ва б.) сгаллаган. Жан. ва шарқи тоғ олди ва адирлардан иборат. Тоғлар орасидаги сойликлар, тоғ олдилари сзлаштирилган. Уконит, керамзит, карбид, оҳактош қазилма бойликлари топилган. Иқлими қуруқ субтропик иқлим. Ўзбекистоннинг бошқа тоғли туманларидан иссиклик ресурсларининг анча баландликкача юқорилиги б-н ажралиб туради. Янв.нинг сртача т-раси 850 м баландликда 2°, 3200 м баландликда —6°, июлники 830 м баландликда 30°. Ўртача йиллик ёғин миқдори 500—1200 м баландликда 150—400 мм, 1200 м дан баландда 450—800 мм. Вегетаяис даври 230—240 кун. Маҳаллий шамоллар, фён шамоли, афғон шамоли ссади. Б. т. тоғларидан жуда ксп даре ва сойлар бошланади. Уларнинг снг муҳимлари: Шерободдарё ва унинг ирмоқлари Мачайдарё (Ўрмонча, Жаканди, Олчасой), Шуроб, Хсжабулгансой, Ланжоб, Лайлагансой; Хсжаипок дарёси ва унинг ирмоқлари: Қсрғончасой (Хсжабсзбарак, Қизилсой, Чиндон, Ўртанаго сойлари қсшилувидан ҳосил бслган), Ҳалқажар (Олачопон ва Қайроқсой). Булардан ташқари Ҳангаронсой (Бойсун), Лулҳакимсой ва б. бор.
Б. т.да қадимий қалъашаҳарлар ксплаб топилган. Анг йириклари: Лойксрғон, Қозимуллатепа, Сарибандтепа, Ялангтсштепа, Дарбанд, Мунчоқтепа, Бсйрачи, Қизилжартепа, Муллатепа, Каллақсрғон. Ибтидоий одамлар сшаган ғорлар, манзиллар: Тешиктош, Мачай, Катта Сулувкамар, Дсконхона, Амир Темур, Искандархон ва б. Сайроб чинори (Сайроб қишлоғида), Темир дарвоза (Дарбанд қиш
лоғида), Тешиктош гори (Мачай қишлоғида), Динозавр излари, Бибишох шотиси, Бойбулоқ ғори (Қсрғонча қишлоғида), Лоёнқсрғон (А абот қишлоғида) каби тарихий обидалар бор.
Тупроқлари бсз тупроқ, чимли, қснғир ва оч қснғир тоғ тупроқлари, шурхок тупрок/iap. Аввойи ссимликлардан шсра, снтоқ, жинчак, қизғалдоқ. бойчечак, слтирбош, нсхатак, тоғрайхон, кийикст, гулхайри, шувоқ; доривор ссимликлардан алкор, хартол, занжовул, слмасст, қонтепар, оқшаир; арча, ёввойи мевали дарахтлар ва б. усади. Жайрон, тоғ счкиси, ёввойи чсчка, силовсин, суғур, бсри, тулки, чисбсри, қснғир айиқ, жайра, қушлардан каклик, калхат, бургут, лочин, қарчиғай, бойсғли, олашақшак,, чил ва б. сшайди.
Аҳолиси, асосан сзбеклар, шунингдек тожиклар ҳам сшайди. Аҳолининг сртача зичлиги ҳар бир км2га 20,8 киши. Шаҳарликлар 23899 киши, қишлоқ аҳолиси 55099 киши.
Хсжалиги. Б. т.да саноат кам ривожланган. Туман Сурхондарё вилости саноат маҳсулотининг 0,8%ини беради. Муҳим фойдали қазилмалари: кумир (Бойсун), табиий газ (Гажак), полиметалл рудалари (Бойсунтоғ), боксит (Қайроқ), фосфорит, калий тузи (Бойсун), олтингугурт, ёнувчи сланея (Бойсун), қурилиш материаллари ва б. Асосий саноат корхоналари: «Ишонч» акяисдорлик жамисти, Бойсун (Туда) кумир кони, халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқарадиган кичик корхона ва яехлар. 1994 й. Бойсунда республикада карбид ишлаб чиқарувчи биринчи корхона ишга туширилди. Аҳолига хизмат ксрсатувчи тадбиркорлар уюшмаси, ҳунармандлар уюшмаси, 164 кичик корхона, 18 акяисдорлик жамисти, «Бойсун», «Бойсунқурилиш» ва 256ксчма механизаяислашган колонна, автокорхоналар, «Бойсун» бозори бор.
Қ. х.нинг асосий тармоқлари чорвачилик, дон хсжалиги, срмон хсжалиги, беда уруғчилиги, боғдорчилик ва токчиликдир. Б. т.нинг жами ер майд. 329,3 минг га, шу жумладан сугориладиган ерлар 6,1 минг га. Акинзорлар жами (шу жумладан лалми ерлар) 21,9 минг га, куп йиллик дарахтлар 1,5 минг га. Томорқалар, боғдорчилик, сабзавотчилик уюшмаларининг ерлари 2,2 минг га (1999). Б. т.да 9 жамоа хсжалиги (2 дончорвачилик, 3 чорвачилик, 2 беда уруғчилиги, боғдорчиликтокчилик, асаларичилик, қ. х. ширкат уюшмаси (бсрдоқичилик), 70 та фермер ва деҳқон хсжаликлари мавжуд. Асосий скин майдонлари дон, сабзавот, емхашак скинлари б-н банд. «Қсрғонча» ва «Мачай» жамоа хсжаликлари беда уруғчилигига, «А абот» жамоа хужалиги боғдорчиликтокчиликка ихтисослашган. Б. т.да 21,8 минг қорамол, шундан 11,2 минги сигир, 190,6 минг қсй ва счки, 41.7 минг парранда, 184 йилқи бор (1999). Чорвачилик асосан гсшт-ёғ берувчи думбали ҳисори қсйчилик, қоракслчилик, йилқичилик, гсшт йсналишидаги қорамолчиликка (барча хсжаликларда) ихтисослашган. Б. т.да 25 минг га срмон (арчазорлар) бор (1999).
Б. т.да туман маркази ва тоғ қишлоқларини Сурхондарё вилостининг асосий автомобиль йсли — Катта Ўзбекистон тракта б-н боғлайдиган йсллар бор. 1995 й.да қарийб 230 км узунликдаги Ғузор — Бойсун — Қумқсрғон т. й. курилиши бошланди.
1999/2000 сқув йилида 54 умумий таълим мактабларида 18869 сқувчи, 2 касб ҳунартехника лияейида 944 сқувчи, 1 ҳунартехника билим юртида 466 сқувчи сқиди. 83 оммавий кутубхона, 11 клуб, маданист уйи, санъат музейи бор. Туманда 370 сринли 5 касалхона, «Омонхона» шифо маскани, 5 амбулаторис, 30 фельдшеракушерлик, 3 қишлоқ врачлик шохобчаларида 138 врач, 491 срта тиббий ходим ишлаб турибди. 1932 й.дан «Бойсун овози» туман газ. чиқади (адади 2200).
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
