Lekin buni oddiygina qilib bola-chaqaga munosabat, deb ayta olmaymiz. Bu —  kelajak avlodga munosabat. Katta ajdodlarimizning o’z avlodiga bo’lgan munosabati.
«Oydinda  yurgan odamlar» qissasidagi bo’zbola tasviri yodingizdami?
«U mijozi xush ko’rmish odamlar bilan salom-alik qiladi. Bordi-keldi qiladi.Chin dildan gapirishadi, ochilib gurunglashadi. Ko’ngliga o’tirmaganlar bilan salomlashgisi kelmaydi!
Shunda u tizzalarini quchoqlaydi. Olis-olislarga — Bobotoqqa termulib-termulib aytadi: «Chin gaplar ko’ngilda bo’ladi. Tilga chiqsa, yolg’on bo’ladi-qoladi».
Qarang, «Chin gaplar ko’ngilda bo’ladi, tilga chiqsa, yolg’on bo’ladi-qoladi», deyapti. Mana, hayotiy mushohadayu baquvvat falsafa! Bunga har kim ham amal qila olmaydi.  Darvoqe, o’sha bo’zbolaning o’zi... Tog’ay Murod! Ha, men shunday deb bilaman.
«Oydinda yurgan odamlar» qissasi qahramoni — Bobomizning xudoga zorlangan joylari bor:
«Ey, xudo, esimni taniganimdan buyon xudoga sig’inib keldim, xudoga topinib keldim, xudoga ishonib keldim. Shunday ekan, har ne qilsang qil, pushtikamarli qil-da, ey, xudo! Dunyodan necha-necha podsholar o’tdi, necha-necha hokimlar o’tdi, necha-necha kattalar o’tdi... Pushtsiz umrim mobaynida ko’p-ko’p podsholardan qaytdim, ko’p-ko’p kattalardan qaytdim... Ammo yolg’iz sendan qaytmadim, ey, xudo! Dilimda-da xudo bo’ldi, tilimda-da xudo bo’ldi.
Bandalaring qay bir podsholarga sig’inmadi. Bandalaring nimalarga sig’inmadi, bandalaring nimalarga topinmadi... Bandalaring dinidan qaytdi, bandalaring xudosidan qaytdi, bandalaring imonidan qaytdi. Sen aynan ana shu bandalaringni zurriyotli qilib yaratding, ey, xudo! Ojiz qolmishlarimda, chor-nochor qolmishlarimda, xokisor qolmishlarimda:

— Ey, xudo, o’zing saqla! Ey, xudo, o’zing madad ber! — dedim. Aslo, aslo:
— Ey, partiya, o’zing saqla... Ey, komsomol, o’zing madad ber! — demadim.
Ammo shunday deguvchilar ko’p bo’ldi! Bandalaring shu darajaga-da bordi! Sen kelib-kelib ana shu bandalaringni zurriyotli qilib yaratding, ey, xudo».
Farzand — hamma millatning mentalitetida bor. Bizda farzandga nisbatan «qolajak jonim, oqayotgan qonim, davomchim»,  deb qaraladi. Tog’ay Murod, shu, farzandsizlikni — o’zbekning «kichkina» bir dardini katta maydonga olib chiqdi. Qissada insoniyat taqdirida mavjud umuminsoniy muammo — farzandsizlik, sevgi tilga olingan. Buni bir so’z bilan «tilga olingan», deb aytolmaymiz. Shu umuminsoniy muammolarning Tog’ay Murodona bitilishi qissaga beqiyos mazmun va umr¬boqiylikni tamg’a qilib bosdi.
Haqiqatan ham, bu asarni, boya aytganimdek, kasal bo’lmasdan o’qib bo’lmas ekan. Men kasal bo’ldim. Tog’ay akani tushunib o’qish kerak. Biz buyuklarni buyuk deymizmi? Aslida esa Tog’ay akadek yozuvchi haqiqatan buyuk. Men buni  doim ich-ichimdan his qilaman. Chunki u insoniy huzur-halovatdan  kechib, faqatgina adabiyot uchun yashab o’tdi. Shuning o’ziga haykal qo’yish kerak! U —  adabiyotni bola-chaqadan,  bu dunyo hoyu havaslaridan ustun qo’ygan adib!
Bundan besh-olti yil muqaddam «Oydinda yurgan odamlar» qissasini sahnalashtirmoqchi bo’ldik. Harakat boshlanib ketdi. Lekin asarni spektakl qilish uchun  avvalo muallif-yozuvchidan ruxsat olish kerak edi...
Yillar o’tib, men bir narsaga amin bo’ldimki, biz — teatr jamoasi vakillari, yozuvchining intellektual mulki bo’lmish asarini spektakl qilishda, hatto undan oqilona ruxsat so’rashning ham uddasidan chiqa olmagan ekanmiz. Yozuvchining roziligi olinmagani bois spektakl qo’yilmadi. Chunki teatr rahbariyatining to’porilarcha  xatti-harakati muallifga juda og’ir botdi va u  spektaklni bekor qildi. Chunki biz asarini undan imi-jimida ruxsat so’rab,  shartta sahnaga  qo’yvoravergan ekanmiz.

Endi boshdan do’ppini olib, o’ylab qarasam, bu borada muallif haq ekan. Axir bu yerda mualliflik huquqi degan gaplar ham bor edi-da... Bizda tsivilizatsiyaga erishgan ilg’or mamlakatlardagi kabi muallif bilan ishlash, yozuvchi bilan muomala qilish tajribasi yo’q ekan. Endi bilsam, buni biz — teatr xodimlariga Tog’ay Murod o’rgatib  ketgan ekan!
Xullas, spektaklni sahnalashtirish jarayoni juda qizg’in  davom etdi. Eh-he, har bir repetitsiya yig’i bilan boshlanib, yig’i bilan tugardi. Men Bobosi rolini o’ynadim. Qarang, O’zbekistonda aktyorlar ozmunchami? Bu rolni ijro etish menga nasib qildi, birodarlar, menga! Garchand asar ortiq sahnada namoyish qilinmagan bo’lsa-da,  men ana shuning uchun ham  baxtli  hisoblayman o’zimni.   
Repetitsiya jarayonida yana shuni bildimki, Tog’ay Murod asarlari qahramonlari rolini obraz o’ynash texnikasi yoki iqtidoring bo’lsa ham ijro etib bo’lmas ekan. To aktyorning o’zi o’sha rollarni vujudidan his qilib, ularning xarakteri to’g’ri kelmas ekan, agar shu aktyorning peshonasi yetti qarich bo’lsa hamki, o’ynay olmaydi! Buni men ich-ichimdan his qildim. Men hatto maqtanish bo’lsa ham aytay, o’z singlimning to’yiga bordim-u, tezda qaytib keldim. Boisi, sahnani, Qoplon rolimni qizg’andim! Buni singlimning to’yida qatnasha olmaganimni afsus chekib aytayotganim yo’q. Aslo! Faxrlanib aytyapman. Umrimda eng berilib, chin dildan o’ynagan rolim ham shu —  Qoplon obrazi bo’lib qoldi. Men bu rolimni boshqa rollarim bilan qiyoslay olmayman, hech  qaysisiga almashtirmayman.       
 Biz spektaklni mutaxassislar, jamoatchilik, jurnalistlar va san’at ustalariga taqdim etganimizda ular katta qiziqish bilan qarshi oldilar. Muqimiy teatriga kelganimga yigirma besh yil to’layotgan bo’lsa, bu davr mobaynida hali birorta asar bu qadar olqishga sazovor bo’lganini eslay olmayman. Teatr tarixida hali bunaqasi bo’lmagan edi. Spektaklni tomosha qilgan mutaxassislarning qariyb yuz foizi bir gapni takrorlashdi: «O’zbekning haqiqiy Layli-Majnuni bo’libdi. O’zbekning sevgisini kuylabdi».

Men esa eng sevimli rolim rad qilinganidan sira xafa bo’lmadim. Aksincha, muallifga nisbatan ixlosim oshdi.
Oradan vaqtlar o’tdi. Bir shum xabar tarqadi...
Bu o’ta qayg’uli xabar edi. Xuddi shu lahzada ko’z oldimdan ko’p  narsalar o’tadi: teatrda o’z muxlislarini ko’ra olmagan rolim — Qoplon,  biz  teatr  xodimlaridan qattiq ranjigan yozuvchi, armonga aylangan uchrashuv... Men o’zimni yo’qotdim. Men adib bilan bir zamonda yashab turib, uni bir... hatto bir martagina ko’rolmay qoldim. Mana, mening  armonim.
Shundan so’ng, men bor dardimni qog’ozga to’kib soldim. Matbuot, radio, televidenieda chiqishlar qildim, intervyular berdim. Ularning hammasi Tog’ay Murod va muxlislar ko’rolmagan rolim — Qoplon haqida bo’ldi.
Hali  san’atda  Tog’ay Murod ijodiga ko’p bor murojaat qilinadi. Men uning asarlari dunyodagi eng nodir asarlar qatoridan joy olishiga qat’iy ishonaman. Biz hali  o’zbek  adabiyotining klassik adabiyot  namunasi sifatida Tog’ay Murod asarlarini ham ko’rsatamiz. Ular shunday bahoga arziydi.

 
                                 
Men  mashhur  o’zbek  adibi  Tog’ay  Murod  bilan  bir  davrda  yashadim, uning betakror milliy  ruhdagi  asarlaridan  bahramand  bo’ldim.
Afsuski, menga  u kishi  bilan  tanishish, dildan  suhbatlashish  nasib etmadi. Tog’ay  Murod  haqida  xotiralarim  bo’lmasa-da,  qalamidan tomgan satrlar orqali uning didi, saviyasi, yurak taftini his qilib turaman. Ha, garchand men adib bilan ko’rishmagan bo’lsam-da, o’zimni u bilan juda yaqinday sezaman,  yozuvchi to’g’risida, uning o’lmas asarlari haqida yozishga haqli sezaman. Chunki men uning zamondoshiman. Ana shu zamondoshlik tuyg’usi ko’ngil  hislarimni izhor  etishga izn berdi.
 Talabalik davrida kitob do’konlarini aylanib, yangi nashr etilgan badiiy asarlarni xarid qilishga oshiqardik. Kunlarning birida «Ot kishnagan oqshom» kitobiga ko’zim tushdi. Sarlavhasining o’ziyoq e’tiborimni tortdi. Uyga kelib, asar mutolaasiga berildim. Aytish joizki, bu mening qissalar muallifi Tog’ay Murod bilan ilk muloqotim, tanishuvim edi. Qissalarni o’qir ekanman, unda yozuvchi borlig’ini, qalb haroratini sezib turardim. Adib qalbidagi ehtiros asarlariga joziba, jon bag’ishlagan edi. Xususan, uning inson botiniyu zohirini aniq-tiniq ifodalashi, tabiat nafosatini turfa rang, betakror ohang¬da yoritib berishi meni maftun etdi. Tog’ay Murod ilk «Yulduzlar mangu yonadi» qissasida Bo’ri polvon obrazi orqali imon-e’tiqod, or-nomusni talqin etdi. Men asarda kurash sahnasini, aniqrog’i, davrasini zavq bilan tomosha qildim, polvonlar mard¬ligi, g’ururini yuksak qadrlashidan faxrlandim.
Yozuvchi polvonlarning o’zini uch balo: ayolbozlik, ichkilikbozlik, nafs balosidan asrashiga urg’u berishida mantiq bor. Mazkur shartlar nafaqat polvonlarga, balki odamzotga, umumga taalluqli. Zero, bu illatlardan xoli insongina bu dunyoda halol, xotirjam kun kechiradi. Tog’ay Murod olam va odam uyg’unligini «Ot kishnagan oqshom» qissasida Ziyodulla kal va Tarlon ot misolida badiiy tadqiq etgan. Adib otni ta’riflabgina qolmay, uni yorqin bo’yoqlarda chizib beradi:

«Tarlon dumlari yoyildi, yollari hurpaydi. Yollari bir chap bo’ynida, bir o’ng bo’ynida o’ynadi! Bu yol emas, ipak, ipak! Bu yol emas, do’mbira tori, do’mbira tori!                                   
Gajak-gajak bo’yinlar bo’yin emas, do’mbira, do’mbira!»
Ziyodulla  otni darddoshi, qadrdoni bilib sirlashishi, so’zlashishi kishi ko’ngliga epkinlik olib kiradi. Qissa o’quvchida otga, atrof-olamga mehru muhabbat uyg’otibgina qolmay, jonzotlar qalbini his qilishga o’rgatadi. Asarlarini o’qib, o’zlashtirib borar ekanman, adib ijodining yangi qirralarini kashf qilishga intildim. «Oydinda yurgan odamlar» asarida yurak-yurakdan silqib chiqqan musiqani his qildim. Pok tuyg’ularni oy jilosida jilvalantirgan muallif iste’dodiga tan berdim. Qoplon va Oymomo timsolida vafo-sadoqat, muhabbat, sabr-bardosh nozik ifodalangan. Adib milliy qadriyat, an’analarni asar ruhiga mohirona singdirib yuborgan. Garchi asarda mahzun ohang yetakchi bo’lsa-da, har bir lavhada o’zgacha tarovat mujassam:
 «Ko’zlaringga boqishlarim"¦ boqishlarimizning o’zi bir dos¬ton, momosi. Bovujud  shoirlar  bilmadi, bilsa, elga yoyardi"¦ Men  senga  aytsam, momosi, boqishlar-da hali o’zimizniki"¦»
Qahramonning dil nomalari, sof muhabbati, ko’ngil rozlari o’quvchida lirik kayfiyat tug’diradi. Tog’ay Murod qissalaridagi aniq va izchil ifoda, musiqiylik, siqiqlik, ma’no va ohang uyg’unligi menda uning ijodiga katta qiziqish uyg’otdi.
Oz o’tmay, katta shov-shuvga sabab bo’lgan «Otamdan qolgan dalalar» romanini o’qishga muvaffaq bo’ldim. Romanning kino talqini ham menga manzur bo’ldi, ammo baribir, o’qish, uqish jarayoni ko’proq estetik zavq bag’ishladi. Shu paytga qadar men «oq oltin» mashaqqatini, dehqon, paxtakor mehnatini bilmas edim.

Matbuot orqali faqat plan bajarilganiyu necha tonna hosil olinganidan boxabar bo’lardim. Asarni o’qir ekanman, g’o’za, paxta parvarishi, o’zbek dehqonining tinimsiz og’ir mehnati, nochor turmush tarzidan voqif bo’ldim. Dehqonqul timsolida minglab zahmatkash, fidoyi mehnatkashlar fojiasini ko’rdim. Darhaqiqat, Dehqonqul — sho’ro «sindirgan», irodasi tamoman tuzumga itoat ettirilgan fojiiy inson. U o’z qadrini bilmaydi, haq-huquqini talab qilmaydi. Shu paytga qadar Tog’ay Murod g’ururli, o’zligini asray olgan mard kishilarni tasvirlagan edi. Dehqonqul esa ularga zid ifodalangan. Muallif insoniy o’zlikni boy berish qanday oqibatlarga, xo’rliklarga olib kelishini ko’rsatish  maqsadida Dehqonqul obrazini yaratgan. Roman kitobxonga qahramon dardini tuyish, his qilish imkonini beradi.
Adibning «Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi» romanida ongdagi mutelikni qahramon ruhiy-ma’naviy olamini yoritish orqali aks ettirilishi mohiyatni teran anglash imkonini beradi.  Asar qahramoni Botir firqa ham zamon qurboni, lekin u yoshligida dinu diyonatni ruhiga singdirgan. Umri davomida tiynatidagi poklik bilan qo’rqoqlik aro kurash davom etadi. Tog’ay Murodning ruhshunoslik mahorati kishi qalb tug’yonlari, iztiroblarini, tafakkurdagi evrilishlarni nozik tahlil qilishida ko’zga tashlanadi.
Asarni o’qib tugatar ekanman, miyamda bir fikr charx urardi. Kitobxon asarlarni o’qib, qahramon qayg’usiga sherik bo’lsa, g’amga botsa, dildan achinsa, uni yozgan, yurak qoni  ila bitgan ijodkor qay holatga tushgan ekan? Men muallif ijodiga qiziqqanimdan   Tog’ay Murod asarlari ritmini ilmiy tadqiq qilishni oldimga maqsad qilib qo’ydim. Adib qissa, romanlarida tez aytish usulidagi bir xil tovush takroriga asoslangan obrazli ifodalar ancha:
«Qizillar qulog’i qirqta bo’ladi.
Surxon saratoni saratonni  saratoni bo’ldi.
Ayolimiz ayollar ashulasini boshladi.
Atirgullar atriyot anqitdi.
Tabiatni to’lg’oq tutdi».    

 Mazkur satrlar ohangi uzluksiz, tez va shiddatli nutq hosil qiladi.
«Dalalarim kaftday-kaftday ko’chdi.
Dalalarim mushtday-mushtday ko’chdi.
Dalalarim toshday-toshday ko’chdi». 
Jumlalar qurilishi muvozanat (vazn, o’lchov jihatidan teng¬doshlik) usulini yodga soladi. Jumla boshi va oxirida  «dalalarim», «ko’chdi» so’zlariga urg’u berilib, takror so’zlar qofiyalanishida o’xshatish san’atidan foydalaniladi.
Yozuvchi shu  tarzda sinchkovlik bilan jumladagi so’zlar aro monandlik, muvofiqlik, bo’g’inlar tengligi vositasida ma’lum maromni yuzaga keltiradi. Bu o’z navbatida nutqning ichki tartibi, ritmini hosil qilib, har bir so’z, bo’g’in jarangdorligini oshiradi.
Tog’ay  Murod asardan-asarga ulg’ayib, mahoratini, badiiy didini o’stirib boradi. U mumtoz asarlarda qo’llanadigan san’atlardan biri — tardi aks orqali jumla jarangdorligini oshirishga  intiladi:
«Saraton balolardan sariq bo’ladi, balolar saratondan-da sariq bo’ladi».
«Dalalarim osti ustun bo’ldi, dalalarim usti ostin bo’ldi».
Adib birgina tovushga urg’u berib, satrdagi so’zlarni yangroqlashtirishga erishgan:
«O’zbek eli o’r keladi, o’zi o’jar, zo’r keladi».
Mazkur holatlar ohangdorlik,  ritmdagi shiddatning yuzaga chiqishiga turtki beradi.
Men mutolaa jarayonida maqol darajasiga ko’tarilgan iboralarni uchratdim, nazarimda adib qalbidagi asosiy gaplar, qarashlar shu jumla, iboralarga jamlangandek tuyuldi:

«Qari odamni enagasi — go’rkov.
O’lim mangu yashaydi.
Gul — qorni to’qlarni ermagi.
Jinnixona — tirik insonlar qabristoni».
Falsafiy teranlik, mantiqiy  asoslanganlik  hayotiy tajriba hosilasidir. Adibning asarlari bilan yaqindan tanishish asnosida menda u kishi bilan suhbatlashish, ijodiy izlanishlaridan voqif bo’lish istagi bo’lgan. Afsuski, bu baxt menga nasib qilmadi, yozuvchining bevaqt o’limi sababli barcha muxlislari kabi men uchun ham armon bo’lib qoldi.           
Ha, Tog’ay Murod adabiyotga lov-lov yonib kirdi. Har bir asari zamiriga xalqchillik va umuminsoniylikni singdirishga harakat qildi. Millat, xalq taqdiriga befarq bo’lmagan iste’dod sohibi uning dardini, armonlarini tuyib, his qilib yashadi. Tog’ay Murod musavvir nigohi-la millat qiyofasini, xalq ruhini tiniq tasvirladi. U ozginayu sozgina umrini xalqiga baxshida etdi. Xalq ham ana shu umrni baxsh etishday jasoratni munosib taqdirlaydi: milliy adibimiz xotiramizda mangu yashaydi.                       
 

Siz tonglarda, shomlarda xonadonimizga toza epkinday kirib kelardingiz. Bolalarim tong-la sizni yodlardi:
— Dada, yaxshi bola bo’lib yursam, «Domino tulki»ni o’qib berasiz-a?...
— Aya, biz bugun bog’chamizning oldida «Asl Analaston mushugi»ni ko’rdik!


Sizni bir ko’rmoq istardim!
«Tog’ay Murod — o’zbekning asl yozuvchisi» nomli  «Muxlis» ruknida yozilgan ikki qog’ozli qoralamani olib, poytaxtdagi bir necha nashr dargohlarida bo’ldim. Hammasidan bir xil javob bo’ldi: «Avval o’zlaridan ruxsat oling, haddimiz sig’maydi».
Ostonangiz ortida qo’ng’iroqchalarga jur’at topolmay, ba’zida esa o’zingizni topolmay kutib-kutib qaytib ketgan kunlarim ko’p bo’lgan.