Bir ma’shuq to‘satdan daryoga tushib ketdi, oshig‘i uni qutqarish uchun darhol o‘zyni suvga otdi. Ular ikkalasi bir-biriga yetishgach, ma’shuq oshiqdan so‘radi: «Ey bexabar, men bu oqar daryoga tushib ketdim, sen nega o‘zingni suvga otding?» Oshiqdedi: «Men o‘zimni sendan ayri bilmaganim uchun seni daryoda ko‘rib, o‘zimni tashladim. Ko‘p yillar o‘tdikim sen mensan va men senman — ikkalamiz bir kishimiz. Sen mensan yoki men sendurman - qachongacha ikkilik fikridasan. Ikkimiz bir odammiz. Agar mudom sen men bo‘lsang va men sen bo‘lsam, ikki tan bir tan bo‘lamiz, vassalom. Toki ikkilik bor ekan, sheriklik (shirk) nishonasi bor bo‘ladi. Ikkilik yo‘qolib, birlik vujudga kelsa - tavhid paydo bo‘ladi. Sen unda yo‘qolib ket — tavhid shudir.

Dedilarkim, saodatli xursandchilik bir kunda sulton Mahmud o‘z lashkarlarini safga tortib nazardan o‘tkazmoqchi bo‘ldi. Keng dalada adadsiz fil va otliqlar, piyoda sipohilar saflandi, shoh otga minib lashkarni ko‘zdan kechirdi. Ayoz bilan Hasan unga hamroh edilar. Go‘yo olam jang fillari va nayza ko‘targan sipohlarga to‘lganday edi. Dunyo bunday haybatli lashkarni ko‘rmagan edi. Mahmud xursand bo‘lib, Ayozga qarab dedi:
- Ey o‘g‘il, qo‘rdingmi, bularning hammasi meniki, ammo bularning hammasi seniki, sen esa mening sultonimsan». Ammo Ayoz bu so‘zga e’tibor qilmadi, qanday bo‘lsa, shunday holatda turaverdi. Shohga o‘z paytida tashakkur demadi, go‘yo sultonning so‘zlari unga taalluqli emasday edi.
Shunda Hasanning jahli chiqib, Ayozga qarab dedi:
- Ey G’ulom, shohsenga bu qadar ehtirom ko‘rsatmoqda. Sen esa hech narsa eshitmaganday jim turibsan, bu hurmatsizlik axir. Sen yerga egilib ta’zim qilishing va minnatdorchilik bildirishing kerak. Sen hurmatni bilmayapsan, shoh oldida o‘zingni munosib tutmayapsan.
Alqissa, Ayoz Hasanning bu so‘zlarini eshitgach, dedi:
- Bunga ikki sabab bor. Birinchisi shuki, yo‘l-yo‘riqni bilmasdan podshoh oldida ta’zim va xizmat qilgan kishi yoki xor bo‘lib, uning oldida tuproqqa bosh qo‘yishi kerak yoki uning oldida zor-zor iltijo qilib so‘z aytishi lozim. Shohdan qo‘p bo‘lish yoxud unga teng bo‘lish — johillikdir. Men kim bo‘libmanki, bu dargohga bosh ursam, o‘zimni unga teng deb bilsam? Men uning bandasiman, meni bandam deb siylagan bo‘lsa, bu uning himmati. Men kimmanki, farmon berayin, farmon — uning farmonidir. G’olib shoh har kungiday, bugun ham o‘z bandasi Ayozga marhamat qiddi. Ikki olam uning nomiga xutba-duo o‘qisalar ham, bilmadim, unga arzirli mukofot bo‘larmikin? Men bu namoyishu ko‘rgazma maydonida qaerda ham qo‘rinardim, men hech kimman, nega paydo bo‘layin? Unga xizmat qilish, oldiga kelishga menda jur’at qani, kim bo‘libmanki, u bilan barobar tursam?

Hasan Ayozdan bu so‘zlarni eshitgach dedi:
- Ofarin senga, ey haqgo‘y Ayoz! Insof bilan aytganda bu zamonda shohning har qanday in’omiga loyiqsan.
Keyin Hasan dediki:
- Ikkinchi sababni ham gapir.
Ayoz dedi:
- Bunisini sening oldingda aytish nojoiz. Agar podsho bilan men birga bo‘lsak, bu so‘zni aytarman, chunki bu ikki mahramga taalluqlidir. Sen bunga mahram emassan, senga qanday qilib aytaman, axir sen sulton emassan-ku.
Shundan keyin shoh Hasanni lashkar tomon jo‘natdi. Shoh va Ayoz ikkalasidan boshqa kishi yo‘q edi, xilvat hosil bo‘ldiki, unda «biz» va «men» qolmagandi (begona yo‘q edi). Hasan bu orada begona soch tolasiday edi, lekin bu soch tolasi olib tashlandi. Mahmud dedi:
- Ikkalamiz xilvatdamiz, sirringni ayt, o‘shal aytmoqchi bo‘lgan xos so‘zingni menga ayt.
Ayoz dedi:
- Shoh lutf kamoli-la har kachon men miskinga karar ekan, bu qarashning porlashi nurida vujudim bus-butun yo‘qolib, erib ketadi. Shohning oftobi shu’lasi ziyosidan shu dam poklanib nurga aylanaman. Menda vujud degan narsa, nom qolmaydi, shu ahvolda qanday qilib sajda qilayin? Agar sen o‘sha damda oldingda meni qo‘rib tursang-da, biroq u men emas, balki sensan. Sen bir emas, agar yuz lutf ko‘rsatsang ham, buni sen go‘yo o‘zingga qilasan, chunki men — men emasman, senman. Oftob shu’lasida yo‘qolgan soya qachon va qanday qilib xizmat qilishi mumkin? Sening bu Ayozing sening, qo‘yingda bir soyaday gap, u Sening yuzing oftobida yo‘qolpi Banda o‘zligi va o‘zidan foniy bo‘lgach, demak, undan nishon qolmaydi, sen uni nima qilsang qil, chunki u endi yo‘qdir.

Shundan keyin oldinda Hayrat vodiysi boshlanadi. Bunda dard va hasrat seni chulg‘ab oladi. Bu yerda har nafas bir tig‘day sanchiladi, har damda yuz pushaymonlik yuz beradi. Oh, dard, o‘rtanish bor bunda, kecha va kunduz borday, ammo na kecha bor, na kunduz. Har kimning sochlari tubidan hech bir tiyig‘siz qon sizib chiqib, yerga tomadi. Bunda solik g‘amu anduh olovi ichida qoladi, dard ichra tahayyurda o‘rtanadi. Solik qanday qilib manzilga yegishni o‘ylab hayronu parishon buladi, tahayyur ichra yo‘lini yo‘qotadi. Hayrat yo‘lida mahvu mot bo‘lib, o‘zini yo‘qotadi, o‘zining borligini ham, koinot-ni - dunyoni ham unutadi. Kimnikim joniga tavhid^aqam ursa, butun borliq mahv bo‘lib, o‘zi ham yo‘qoladi. Agar unga: «Bormisan yo yo‘qmisan, olamda mashhurmisan yo tubandamisan — kimsan, o‘rtalikdamisan yoki barchadan tashqaridamisan, dengizdami, sohildamisan, ayonmisan yoki berkinganmisan, har ikkisi bo‘lsang, yo sen u emassan, yo u sen emas-ku?» deb so‘rasalar, u bunday javob beradi:
- Aslida men hech narsani sezmayman (bilmasman), buni ham, uni ham bilmayman. Oshiqman, ammo kimga oshiqligim bilmayman, musulmon ham, kofir ham emasman, bas kimman? Ammo ishqimdan ogoh emasman, ko‘nglim ishq bilan to‘lgan, ayni vaqtda u bo‘m-bo‘sh ham.

Bir Husrav (shahanshoh) bo‘lib, ofoq (ufqlar), ko‘p mamlakatlar uning farmoni ostida edi. Uning qasri-ayvonida bir moh — qizi bulib, husn-jamolda parilarning rashkini keltirardi. U qiz dilbarlikda bahorni va sarv hamda gulni eslatardi. Uning dardida yuz dil majruh, nozik badanidagi har bir mo‘y ruhga o‘q bo‘lib sanchilardi. Uni ko‘rganlar jannat - firdavsga kirgandek bo‘lardi, ajmo qoshlarining qavsi-kamonidan tir boron-o‘qlar yog‘dirib, siynalarga dog‘ solardi. Qoshlari husniga sanoxon edi. Nargisday xumor ko‘zlari mijgonlari o‘qiga uchragan hushyorlar ham mast bo‘lib yiqilardi.
Bu oy yuzli uzrovash, xurshid chehra go‘zallikda sipehr-falak mohiday edi. Dur va yoqut lablari jonga qut-mador, bundan ruhul-quddus farishtalar ham mabhut-hayratda edilar. Xanda qilib jilmayganida lablarining obi hayoti tashna mardlar jonining zakoti edi. Yanog‘idagi kulgichining chuqurini ko‘rgan odam sarnigun bo‘lib, chohga qular edi. Bu mohchehraning tuzog‘iga sayd bo‘lib ilingan odam bearqon bog‘lanib, chohga tushar edi.
Shahanshoh xizmatida ham bir oy yuzli g‘ulom (navkar, soqchi) bo‘lib, uning jamolini ko‘rganlar quyosh va oyning zavolini ko‘rganday, olamni g‘avg‘oga to‘ldirar edilar. Bu xurshid yuzli (navkar) davrasida ko‘cha-ko‘yga chiqqanida odamlar nazarida quyosh ham xira tortganday bo‘lardi.
Bir kuni taqdirdan bo‘lib, shoh qizi ana shu oy yuzli g‘ulomni qo‘rib qoldi va qo‘nglida bir oh tortdi. Dili beqaror bo‘lib, qonga to‘ldi, boshidan aqlu hushi uchdi. Ul yigitning ishqida qizning aql-hushi ketib, ishq zo‘rligidan shirin jonida achchiqlik va sho‘rlik paydo bo‘ldi.
Qiz andisha, ibo bilan o‘zini qo‘lga olishga shuncha urinsa ham ishq va firoq otashida joni kuyib -  yonaverdi.

Ado qilmish qizni bu ishq va firoq, Jon bo‘ldi asiri dardu, dil pur - ishtiyoq.
Shoh qizining ikki go‘zal kanizagi bo‘lib, ikkalasi sozanda va xonanda — mutriba edi, ashula aytsalar, xush ovozlari oliy martabada edi. Saroy bulbullari bo‘lgan barcha sozandalar bu ikki mutribaning Dovudiy lahni go‘zal ovoziga jonfizoy edilar.
Jonu tanida qarori qolmagan oy yuzli qiz nomu nang (uyat, andisha)ni yig‘ishtirib, mana shu kanizaklariga mushkul hol-ahvolini bayon qildi. Jonon gar ishqini yaqinlariga oshkor qilmasa, joni tanini tark etish ehtimoli bor edi. Oy yuzli dedi:
- Agar g‘ulom yigitga ishqimni aytmasam, adoi tamom bo‘laman. Dabdaba, hashamatimda ziyon ko‘rsam ham, o‘shal g‘ulom yigitga yetishmasam holim og‘irlashadi. Agar holimni siz yaqinlarimga aytmasam, dilim qarori yo‘qolib, halokatga uchrayman. Sabr haqida yuzlab kitoblar o‘qiganim bekor bo‘lib, endi besabru beqaror bo‘ldim. Shunday bir chora-tadbir topinglarki, u yigitni yashirin qoshimga keltiring-lar, toki men u sho‘x sarvning vaslidan bahra olay. Lekin yigit bu yerga qanday kelganini o‘zi bilmasin. Agar shu maqsudim hosil bo‘lsa, jonimning kori bitar, dilim ti-lagi — komiga yetar edi.
Xush ovozli kanizaklar shoh qizining bu so‘zlarini eshitdilar va:
- Ey, bekamiz, dilingni xush qil, biz bu ishni uddalaymiz, bu kecha u yigitni qoshingga keltiramiz, dedilar va bir ajoyib ish qildilar. Kechasi go‘zal kanizaklardan biri g‘ulom yigitning hujrasiga borib, unga sharob jomini tutib, soz chalib, ashula aytib, ko‘nglini oldi. Yana va yana may tutib, yigitni payvasta mehmon qiddi. G’ulom yigit mast bo‘lib, aql-hushini yo‘qotganida, boshqa kanizaklar keldilar va siymbar, ikki olamdan bexabar g‘ulom yigitni ko‘tarib, yashirin yo‘llar bilan shoh qizining
huzuriga yetkazdilar.   
Yarim kechada yarim mast yigit biroz o‘ziga kelib, ko‘zini ochganida o‘zini jannatmonand qasr bog‘idagi bir chodir mehmonxonada, zarrin taxt ustida, shoh qizi — oy yuzli yori bilan yonma-yon o‘girganini ko‘rdi.

Mushk-anbar hidi o‘n sha’mli chodirni yoritar, ud novda-lari yonib, atrofga xushbo‘ylik taratar edi. Yigit bu yerda samoviy sanamlarni ko‘rib, jonu tani aqlu joni bilan vidolashdi. Uning nazarida barcha eshiklar o‘rtasida shoh qizi sham’ nuriga chulg‘anib, xurshid turardi. Bu o‘rtada hamma shod va murodiga yetgan g‘ulom yigit qiz chehrasiga boqib, hushini yo‘qotgan edi. Qalbi ishq bilan limmo-lim, tili lol edi. Bu yerda jon ham, aql ham bu olamda ekanligini tushunmay, hayronlikda qolgandi. Ko‘z oldida dildor ruxsori, qulog‘ida musiqori - sozandaning xush ohanglari. Dimog‘ida mushk-anbarning xushbo‘yi, og‘zida dildor labining otashi o‘yi edi. Shu holatda shoh qizi g‘ulom yigitga may to‘la qadahni paydar-pay uzatar, yigit uni ichib, gazagi uchun qizning shirin labidan bo‘sa olar edi.
Yigit ko‘zlari gul yuzda, qiz esa seviklisiga yetishganidan sevinib yig‘lar, bularning ahvolini ko‘rganlar hayron edilar. Qiz goh uyalib yerga qarar, goh yigitga nigoh tashlab yig‘lar edi. Ko‘z yoshlari sel bo‘lib okar edi. Goh shakar labidan bo‘sa berar, goh bu bo‘sadan jigariga tuz sepilar edi.
Goh sarkash, o‘jar zulfi kabi holi parishon, goh ishq dardi uni sehr-jodu qilib, hushidan ayirgan edi. G’ulom, navkar yigit may ta’siridan va qizning dilnavozligi, mehribonligidan mast bo‘lib, gohhushini yo‘qotar, shohyana hushiga kelar edi.
Visol va may ta’sirida yigit mastu behush bo‘lib, o‘tir-ganicha, Mashriqdan subh kelganini, tong otganini ham bilmay qoldi. Tong otib, shabboda (gullar atrini sochganida, yigit qaerda o‘tirganini ham unutib uxlab qoldi).
Kanizaklar baxtiyor yigitni hech kimga bildirmay yana o‘z joyiga, hujrasiga olib borib qo‘ydilar. Bir muncha vaqt o‘tgach, yigit o‘ziga kelib, kechasi ko‘rganlarini eslab, ne voqea bo‘lganini tushunmay, hayron bo‘lib qoldi. Kechasi ko‘rganlari rostdan bo‘lganmi yo tushida ko‘rdimi, bilolmay, jigari xunga to‘lib, so‘ng boshiga yetdi. Yigit toqatsizlanib, o‘zini qo‘yarga joy topolmay, tanidagi libosini yirtib, tepa sochi tikka bo‘lib, alamidan boshiga tuproq socha boshladi. Tiroz sham’i (turkistonlik) bu yigit qissasini so‘raganlar-ga aytar ediki, bu qissani yana aytishga kuchim yetmaydi.

Men visol quvonchidan so‘ng hijron, firoq dardiga chiday olmay, mastu xarob bo‘lganimni ko‘rdim. Hech kimsa hatto tushida ham bunday ayanchli ahvolga tushmasa edi. Men boshimdan o‘tgan bu voqeani o‘ngimda ko‘rdimmi, tushimda ko‘rdimmi, bilolmay hayronman. O’sha ko‘rganlarim men uchun g‘aroyib sir bo‘lib qoldi, bu sirni hech kimga aytolmayman. Faqat shuni menga aytadilarki, o‘shanday bir oy yuzli bor va o‘shanday bir bog‘ bor, deb eshitganmiz, lekin o‘zimiz ko‘rmaganmiz.
Yigit aytar ediki, u voqeaning hammasini o‘zim ko‘r-dimmi, boshqa birov ko‘rdimi, bunday voqeani mastlikda ko‘rdimmi va yo hushyorlikda birovdan eshitdimmi, bilolmay, darmondaman va muztarman. Men ko‘rganlarimni hamma odamlar eshitmagan.
Oqillar aytar edilarki, yigit bu voqeani tushida ko‘rgan, so‘ng o‘ngimda ko‘rdimmi, yo tushimda ko‘rdimmi, deb devona va sho‘rida bo‘lib qolgan.
Yigit aytar edi:
- Men bu voqeani xayolimda ko‘rdimmi, tushimdami, uyg‘oqlikdami, ogoh emasman. Jahonda shunday ajabtovur voqealar bo‘lar ekanki, ular oshkorami, nihon-yashirinmi, bilish qiyin. Bu haqda aytolmayman, lekin aytmasdan ham turolmayman. Bu voqeani shu orada ko‘rdimmi va yo narigi dunyodami. Jonim qaysi zamonga borib, qaytib kelgan? Men o‘sha (baxtli) zamonimdan zarracha nishona topmadim.
Men u zamonda haq kamolidan bir sohibjamolni ko‘rgan edim, bu zamonda hech kimsa u holdan nishona ko‘rsatmadi. Uning oftobmonand chehrasiday go‘zal yuzning zarrasini ham topolmadim. Vallohi olam bis-savob (bunday sirni Alloh bilguvchidir)-
O’sha voqeani avval ko‘rganim haqida keyinchalik nima deyishni ham bilmay qoddim. Men u baxtiyorlikni qaysi olamda ko‘rdim ekan, har ikki olam orasida sarson-sargar-donliqqaman.

Bir devona aziz marddan so‘radi:
—   Bu olam va bu hasratxona haqida so‘zlab ber.
   Aziz javob berdi:
—   Bu olam nomlari ko‘p, dong‘i ham baland, uyatli, nomusli ishlari ham bor. Nihollari ham turli ranglarda meva beradi. Agar bir kishi barcha nihollarning mevalarini ezib, sharbatini chiqarsa, bir xil rangdagi mumga aylanadi. Agar kim bu sharbatni ichsa, har bir mo‘yi mast bo‘lib, boshqa hech narsani bilmay qoladi. Bu odam uchun endi turli-tuman ranglarning farqi qolmaydi. Unga hamma narsa bir bo‘ladi. Chunki bu yerda hamma bir holatda bo‘ladi, turlicha emas. U erda men ham, sen ham bir vaqtda (qabrdan) turamiz.


Bir ayol qiz farzandining qabri ustida yig‘lab o‘tirardi. Shu payt bir yo‘lchi shu tara'fga qarab, yig‘layotgan ayolni ko‘rdi va dedi:
- Ey ona, bu yig‘lashing Haq taologa xush kelmaydi, sen mard erkaklardan saboq ol va mardona bo‘l. Yo‘qolgan during endi juda uzoqda, inson qayg‘u-kulfatga sabr qilishi kerak. Sabrsizlik yaxshi emas. Agar bu holning nimaligini, ya’ni, tabiiy hol ekanligini bilganingda bu qizni yo‘qotganingda yig‘lamasdan, topganingda yig‘lashing kerak edi.

Bu qissa qayg‘uli, kechayu kunduz qabr oldida motamzada bo‘lib o‘tirish ahvolni yanada mushkul qiladi. Ona aytdi:
— Ro‘zg‘orimningduridan ayrildim, uningqaerga borishi ma’lum emas. Shu sirdan ogoh emasligimdan hayronman va giryonman.
Ayolning bu so‘zlaridan gumgashta yo‘qolgan farzandining bo‘ii-hidini olgani sezilardi. Qiziga qo‘shilib, o‘zi ham gum bo‘lgan - yo‘qolganday edi.
Men (Attor) bu Hayrat vodiysidan bo‘y ololmadim, hasratim oldida qon va o‘lim ham menga xushbo‘y tuyulardi. Bu Hayrat vodiysida dil tiyra va boradigan manzil ham noravshan edi.
Odam ko‘p yig‘lasa aql-hushidan ham ayriladi, lekin kibru havo - pindor eshigi yopiladi.
Bu joyda inson boshidan hushi uchadi, o‘zligini (manmanli-gini) ham yo‘qotadi. Agar inson bu vodiyda haq yo‘lini topib olsa, borliq olamning asl ma’nosini ham topadi.