Solih payg‘ambarning mo‘‘jizalaridan, Tog‘u tosh ichidan tuya chiqib, bir vaqtda teva tug‘ib, sut bergan. («Qur’oni karim».)
«Naba» («Xabar») surasida Yer, Osmon, tog‘lar, Quyosh, Oy, Kecha, Kunduz sifatlari aytvdganiga ishora. («Qur’oni karim».)
«Havo... hech narsa ustidan turmaydi» - bu so‘zlar moddiy olam, Yer yuzidagi hayot o‘tkinchi, omonat degan ma’nolarni bildiradi.
Odamlar esa ko‘rinmasdirlar — olam kattaligi shu qadar cheksiz va Alloh shu qadar ulug‘, qudratliki, bularga nisbatan odamlar shu qadar ojizki, ularni yo‘q desa ham bo‘laveradi.
Rim shoiri Lukretsiy Kar ham «Narsalar tabiati» asarida olam ulug‘vorligi oldida odamlar, urishayotgan jangchilar ko‘rinmasdir», deydi.
«... Ammo u sening nishoning emas», odamlar akli shu qadar cheklangan-ki, Allohning buyukligini bilsa ham, bu bilimi shu qadar kamki, go‘yo Ul zotdan zarra nishona topmagan bilan tengdir. Hatto, falak shuncha ko‘zlari -yulduzlari bo‘lsa ham Allohning ulug‘vorligini ko‘rishdan ojizdir. Yulduzlardan behad kichik bo‘lgan inson esa Allohning naqadar ulug‘ligini tasavvur ham qilolmaydi. Bu so‘zlarni Fariduddin Attor ilohiy ilhom holatida aytgan.
«... aqldan emas». Fariduddin Attor fikricha, Haqtaoloni va ruhiy olamdagi go‘zallik va buyuklikni akl bilan anglab bo‘lmaydi, uni dil bilan, musaffo qalb bilan anglash mumkin.
Payg‘ambarlarga, shaksiz, ilohiy olam sirlari-dan ayrimlarini anglab, kelajakni bashorat qilish zakovati, qobiliyati berilgan, lekin barchasini (kullni) Allohdan o‘zga hech kim bilmaydi.
«Lo»dan boshqa hech narsa topmadi...» Inson to‘lib-toshgan hayot daryosining ustida «mavjlangani» bilan maqtanadi, lekin hayotning asl durru javohirlari mavjda emas, daryo tubidadir.

Lablaringni bog‘la... Yaratuvchining olamlarni, hayotni qanday yaratganligini bilishga inson aqli ojizdir, yaxshisi - inson o‘zini turli illatlardan poklab, Yaratganga shukronalar aytib yashashi kerak.
Inson ilohiy sirlar olamidan tashqaridadir. Agar, ichkarida bo‘lsa, bu olamda axmoqona, gunoh ishlar bilan, vayrongarchilik bilan, jabr-zulm qilish bilan o‘zini do‘zaxga tayyorlamas edi. Shu sababli, sofdil insonlar bu dunyoda mashaqqatda yashaydilar.
Fariduddin Attorning sirli so‘zlaridan: Hatto Shayton ham kibru havosini tashlab, Allohning qudrati bilan, payg‘ambarning da’vatiga quloq solib, oxiri musulmon bo‘lishi mumkindir, lekin inson o‘zi gunoh ishlarni ko‘paytirib, o‘z aybini shaytonga to‘nkamoqda. Bu so‘z shariat peshvolari nazarida kufrday ko‘rinadi. Aslida Shayton la’natlangan bo‘lsa ham, Allohdan o‘zgaga sajda qilmaganini Ibn Arabiy, Jaloliddin Rumiy kabi avliyolar to‘g‘ri deb hisoblaydilar. Buni anglashga ko‘pchilikning aqli yetmaydi va bu haqda hammaga gapirib bo‘lmaydi.
Muhammad rasululloh s.a.v. o‘tmishdan va kelajakdan xabardor edi, ma’nosida.
Muhammad rasululloh s.a.v. ga me’roj kechasi to‘rtinchi osmonda barcha payg‘ambarlar ta’zim qilganlar (Qarang: Muhammad G’azzoliy. Kimiyoi saodat.)
Me’roj kechasi Muhammad s.a.v. narigi dunyo-oxiratga borib, do‘zaxlar va jannatlar ahlining ahvolidan xabardor bo‘lib qaytganiga.ishora. Payg‘ambarni na’t aytib ulug‘lash adabiy an’ana bo‘lib7'Su sohada ham Fariduddin Attor barcha mutafakkirlarga, valiylarga ham ustozdir. Alisher Navoiy ustoz Attorni behudaga nasf etmagan.

Hijrat boshlanishida Muhammad s.a.v. safdoshi Abubakr Siddiqbilan yashirin yo‘lga chiqqanlar. Mushriklar buni bilib qolib, bularni quvib yetayozganida ikkalasi g‘orda yashiringan, Allohning qudrati bilan bir o‘rgumchak to‘r to‘qib, g‘orni yashirgan. Dushmanlar o‘rgumchak to‘rini ko‘rgach, bu yerga hech kim kirmagan, deb o‘ylab qaytib ketganlar. Bu yerda yana hazrat Abubakrning kam so‘zlashi ham maqtalmoqda.
Qur’oni karim hazrati Usmon ibn Affon davrida kitob holiga keltirilgan va mukammal to‘rt nusxadan boshqalari yo‘qolgan.
Hazrat Ali ibn Abu Tolib tib ilmida ham mohir bo‘lgan. Uning tibbiy maslahatlari hozirgacha saqlanib qolgan. (Qarang: Sarvar Ochil. Hazrat Ali - she’r va ilm sarvari. Eron Islom respublikasi. «Al-Alloh»; Minhoj. Tehron—Toshkent. 2004.)
Umrining oxirlarida Fariduddin Attordan payg‘ambar sahobalaridan Hazrat Alidan boshqasini tan olmaydi, deb, shialikda ayblamoqchi bo‘lganlar. Ammo, bu sahobalar haqidagi bu ajoyib so‘zlar ayblovchilarning nohaqligini ko‘rsatadi.
Fariduddin. Attor qudratli podshohlarga yo‘l ko‘rsatuvchi qush Hudhud timsolida payg‘ambarning yo‘lboshchiligini tasvirlaydi.
Solih payg‘ambardan kofir qavmlar mo‘‘jiza ko‘rsat deb talab qilganlarida, u Alloh qudrati bilan tog‘ ichidan urg‘ochi tuyani chiqarganiga ishora. (Qarang. Rabg‘uziy. Qisas ul-anbiyo», T. Yozuvchi, 1990 yil, 55-bet.)
Fariduddin Attor Simurg‘ timsolida o‘ttiz qushdan -o‘ttiz vaziri bo‘lgan adolatli podshohning majoziy tasviri-ni beradi. Bu timsolda go‘zallikni, san’atni ulug‘lovchi Moniy ta’limotining ta’siri ham borga o‘xshaydi (tarj).
Bu yerda gul o‘tkinchi, zohiriy, tashqi go‘zallik timsoli. F. Attor zohiriy emas, ma’noga oshiqlikni yoqlaydi.

Mazkur hikoyatda ham Fariduddin Attor o‘tkinchi, bebaqo va bevafo go‘zallarga oshiqbo‘lishni qoralaydi. Bu yerda soqol hajvi o‘tkinchi go‘zalning oshiqni masxara qilishini ko‘rsatadi.
Jannat ahlining jigar yeyishi. Tasavvuf falsafasiga ko‘ra, oshiq jannatni emas, Haq jamolini orzu qiladi. Jannatni orzu qiluvchilarning shu haqda qayg‘urib, jigar-bag‘ri ezilishiga ishora bo‘lsa kerak.
Bu fikr ikki olamdan ham voz kechuvchi rindlar, xarobotiylar ta’limotiga aloqadorga o‘xshaydi.
Hazrati Sulaymon va uzugi timsolida bu dunyodagi eng qimmatbaho javohir ham mangu hayot oldida arzimas ekanligi aytiladi.
Humoy, Humo qushi podshohlar, tojdorlarga mulku saltanat berishi ham bu olamda oliy baxt ko‘rinsa-da, Fariduddin Attor fikricha ahamiyatsiz va hatto azoblarga sababchi-dir — bu ham tasavvuf ta’limotining muhim g‘oyalaridan biri.
Bu hikoyatda dunyo podshohining sevimli quliga munosabati barcha olamlar podshohi — Haq taoloning sevimli quliga mehribonchiliklari oldida arzimasligi, hatto jabr-zulmdan xoli emasligi ochib beriladi.
Bu hikoyatda zarga, tilloga hirsu havas kufr va butparastlik ekanligi ma’nolari ochiladi.
Mazkur hikoyatda olamdagi barcha mavjudotlar Oliy Ruhning soyasi, zarralari deb hisoblanuvchi panteizm falsafasi tasavvufga ham xosligini ko‘ramiz.

Tasavvufiy ishqdagi kufr ma’nolari shariatda kufr sanalsa-da, tariqat va ma’rifatda kufr emas, ilohiy ishq ahlining aql-xushdan ayrilishi deb tushuniladi. Shu sababli bo‘lsa kerak, Ibn Sino dunyoviy ishqni illat, kasallik deb, ruhiy ishqni esa hayot javhari deb biladi. (Qarang: Ibn Sino. Ishq risolasi.)
Shayx San’on qissasi - Fariduddin Attor va A.Navoiy asarlarining eng go‘zal sahifalarini tashkil etadi. Mazqur qissada — vujudiy va ruhiy go‘zallikning ilohiy, muqaddas ekanligi, oshiq uchun barcha din va mazhablarning farqi yo‘qligi, ishqning xalqaro va dinlararo ahillik va do‘stlik sababchisi ekanligi tasvirlanadi.
Aql-hushdan ayrilib, dildan sevish -tasavvufda fazilat, tibbiyotda esa illat, kasallik hisoblanadi. Erkak odamning go‘zal yigitni sevishi deganda tasavvuf tariqatida Allohning jamoliga oshiqlik tushuniladi. Shariatda bu kufr va illat, gunohi kabira. Tasavvufda go‘zal yigit — odamzod emas, Haq taolo jamoli ma’nosida keladi.
Bu hikoyatda buyuk saltanat bunyodkori, Hind elini musulmon qilish uchun 17 marta yurish qilgan sulton Mahmudning bir o‘ta kambag‘al oila bolasiga oliy himmati tasvirlangan. Nizomulmulkning «Siyosatnoma» asarida sulton Mahmud, goh zolim qaroqchilardan elni qutqaruvchi, goh turli unvon, martabalarni deb, nohaq ishlar qiluvchi sifatida tasvirlanadi. Aslida ham sulton Mahmud G’aznaviy turli fazilatlarga ham, nuqsonlarga ham ega bo‘lib, asosiy ishi — dini islomni keng yoygan qahramon — G’oziydir. «Mahmud va o‘tinchi chol» hikoyasida u olihimmat, insonpar-var, odil podshoh sifatida tasvirlangan.

Avliyolardan Habib Ajamiy karomatiga bag‘ishlangan bu hikoyada aytilgan pirni ulug‘lash fikri shariatda oqlanmaydi. Qotil pir nazari tushsa ham qotildir, uni jazolash adolatlidir.
Bu hikoyat ma’nolari juda murakkab. Butparast odamning ne sababdan okdanishi tushunarli emas. Bu ishdan hazrat Jabroil ham ajablangani tabiiydir. Lekin Alloh taolo barcha sirlarni bilguvchidir.
Bu hikoyatda vujud ham, ruh ham muqaddas, pok bo‘lishi kerak, degan g‘oya ilgari surilgan.
Shibliyning bu ishi ramziy bo‘lib, mardlikni unutgan erkaklarga tanbeh uchundir. Keyingi hikoyat ham shu haqqadir.
Bu hikoyatlarda ba’zi odamlar o‘z gunohlari uchun Iblisni ayblab, nohaq tuhmat qilishi qoralanadi.
Muhammad payg‘ambar s.a.v. bir badavlat odam bilan gaplashib turganida kambag‘al — dinsiz savol so‘rashi, rasululloh uni mensimay yuz o‘girgani va Allohdan tanbeh eshitganiga ishora.
Aslida inson oxiratga borayotganida safar ozig‘i — uning bu dunyoda qilgan toat, ibodati, yaxshi, savob ishlari bo‘ladi.
Bu hikoyatda Haq taolo farmoniga asosan dunyo hayotitsa azob chekayotganlar yaxshi amal qiladi, davlatmand odamlar faqat maqtanish uchun ibodat qiladilar, degan ma’no yashiringan.

Qulning shohona to‘n yengiga yuzidagi changni artishi Alloh yetkizgan ne’matni mensimay, qadrsizlantirga-ni deb tushuniladi.
Hazrati Muso bilan Fir’avn sehrgarlari bahs-munozara qilgan vaqtida sehrgarlar haq dinga o‘tib imon keltirishi Tavrotda ham, Qur’oni karimda ham keltirilgan. 139-betga. Bu g‘oya (falak qo‘g‘irchoqboz, insonlar — qo‘g‘irchoq) Umar Xayyom va Pahlavon Mahmud ruboiylarida ham ravshan ifodalangan. Lekin Pahlavon Mahmudning javonmardlik, futuvvat tariqati chin insonlarni qo‘g‘ir-choq bo‘lmay, olamni yaxshilik tomonga o‘zgartiruvchi, faol inson bo‘lishga o‘rgatadi.
Imom Ahmad Hanbal — ahli sunna val -jamoaga xos to‘rt ilg‘or mazhabdan birining asoschisi. U go‘zal xulqli, o‘ta kamtarin bo‘lib, imom al-Buxoriyga ham ta’zim qilib, hadislar yozgan qo‘lini o‘pgan va uni turli ig‘volardan himoya qilgan.
Bu voqeaning tarixiy asosi bor. Yuz yillar davom etgan salb urushlari vaqtida musulmon bahodirlari masihiylarga va ularning bahodirlari musulmon jangchilarga ibodat vaqtida jangni to‘xtatib, imkoniyat berganlar. (Qarang: Usoma bin Munqiz. Ibrat kitobi. Arabchadan Ismatullo Abdullaev tarjimasi.)
Bu voqea ham haqiqatda bo‘lgan, shu haqda Tavrotda va Qur’oni karimda yetarli so‘zlar bor. Yusufning og‘alari oxiri xorlanadilar.
Devona bu so‘zlarni alam ustida aytgan. Aslida Arsh egasi — Alloh o‘z bandalarini siylashda bu yerda maqtalgan amid - lashkarboshiga nisbatan yuz ming chandon himmatliroqdir. Shu sababli Fariduddin Attor devonaning so‘zini gustoxlik deb to‘g‘ri aytadi.

Fariduddin Attorning bu HIKOYATIda Jaloliddin Rumiy va Alisher Navoiyda ham uchraydigan barcha millatlarga va g‘ayridinlarga Allohning bandalari deb hurmat bildirish, dinlararo bag‘rikenglik bor.
Mazkur hikoyatda sulton Mahmud G’aznaviyning qudratli podshoh bo‘la turib, gulxan yoquvchi bilan do‘stona suhbatlar qurishidan bu podshoh haqida ba’zi tarixchilarnnng ta’na, malomatlari nohaq bo‘lib ko‘rinadi. Sulton Mahmud shoir Fariduddin Attorning ustozlaridan biri — Abul-Hasan Haraqoniyga ham tavoze’ bildirib, ziyorat qilgan.
O’tmishdagi ba’zi atoqli ulamolar Iblisni faqat bir Allohga sajda qilib, boshqaga (Odamga ham) sajda qilmaganini Allohga faqat Shayton shirk keltirmagan deb, u haqda ijobiy fikr bildirilgan. Lekin Alloh bilguvchiroqdir!
Bu hikoyatda boshqalarning aybini topib jazolovchilarning o‘zlarida ham ko‘p gunohlar borligi, ammo ular o‘ziga jazo bermasliklari qoralanadi.
Fariduddin Attor bu hikoyatda Alloh do‘zaxlar va jannatlarni oqilona maqsad bilan yaratgani haqida Alloh so‘zlarini keltiradi, ammo, hikoyat xulosasida bu fikrga qo‘shilmay, Robiya Adaviya kabi «Do‘zaxlar va jannatlarni yo‘q qilishni ma’qullaydi. Sofdil musulmonlarning ko‘pchi-ligi do‘zaxdan qo‘rqib, jannatni orzu qilishi, shu sababli yomonliklardan tiyilishi Qur’oni karim suralarining asosini tashkil etadi. Ammo, do‘zax va jannatga beparvo qarab, Allohni sevish - ayrim xoslarning fikridir. Xoslar juda ozchilikni tashkil etadi.
Ilm o‘rganish* ayniqsa iymon va ruhni poklaydigan, ma’rifatni ziyoda qiluvchi foydali diniy, ma’naviy ilmlarni o‘rganish barcha musulmonlar uchun farzdir. F.Atgor bu hikoyatda mashaqqatli sharoitlarda ham ilm bilan fidokorona shug‘ullangan odamni majozan, o‘ziga haykal qo‘ygan, qahramon deb ulug‘laydi.

Bu g‘aroyib hikoyatda oshig‘ini og‘ir dard, qiynoqdan xalos etishni istagan ma’shuqaning ruhiy kechinmalari tasvirlangan. Ammo bu ish islomiy shariatda oqlanmasa-da, hozirgi vaqtda butun dunyo olimlari o‘lishga qiynalayotgan odamga «yordam berish» (extenaziya) masalasida bahslashmoqdalar.
Mazkur hikoyada yosh, hali o‘n gulidan bir guli ochilmagan o‘smirning chohga yiqilib o‘lishi tasodif bo‘lsa-da, uning sog‘-omon yurganida zarur, muqaddas so‘zlarni (ayniqsa, iymon-e’tiqod kalimasini va boshqa go‘zal ma’nolarni aytolmay ketishi juda qayg‘uli ekani dilimizga kuchli ta’sir qiladi. Hikoyaning yana bir, yashirin maqsadi inson qisqa umrida juda ko‘p yengil, sayoz, behuda, zararli so‘zlarni aytishi baxtsizlik ekanligini bildirishdir.
Mir Alisher Navoiy ustoz Fariduddin Muhammad Attorning shu fikrlari ta’sirida bo‘lsa kerak, Nizomiy, Dexlaviy, Jomiy ijodi abadiy yashashiga umid bildirar ekan, agar bu ustozlarning nomi yo‘qolsa yoki ular -foniy bo‘lib, yo‘q bo‘lib ketsalar, men ham ularning izidan yo‘qolay, deb lutfu sadoqat biddirib, «Qur’oni karim»ning «Kahf» surasida 300 yil g‘orda uxlab qolgan g‘arib o‘smirlar taqdiriga ishora qilib, yozadi:
Kahfi fano ichra alar bo‘lsa gum, Men ham o‘lay arbaahum, kalbuhum...
Ya’ni, «Ular fano g‘orida yo‘qolsalar, men ham bularning to‘rtinchisi - iti bo‘lay» ma’nosida.
Fariduddin Attorning «Mantiq ut-tayr» asarining yana o‘zgacha, «Maqomati Tuyur» («Qushlarning manzillari») nomi bilan ham atalishi faqat shu faslda tilga olingan. Daho mutafakkir, avliyolar ustozi Fariduddin Attor «Tazkirat ul-avliyo» asarida o‘zini kamtarona tutib, faqat aziz avliyolarni zikr-yod etuvchi bir kotib deb bilgan bo‘lsa-da, kelguvchi avlodlar, xususan Alisher Navoiy «Nasoyim ul-muhabbat min-shamoyim ul-futuvvat» asarida uni avliyolarning eng komil rahnamolaridan biri deb bilgan va bu eng adolatli bahodir.