Buyuk xorazmiylar



Muallif: Sadriddin Salim Buxoriy
Hajmi: 232 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

Аақл қилурларки, бир тужжор сайр стиб юрарди, шунчаки, қизиқувчаилик юзасидан Ҳазрат Аажмиддин Кубаро (Кубро) хонақосига кирди. Ҳазратда қавий ҳолат срди, назарлари тушган он тужжор валост (авлиёлик) даражасига етди. Ҳазрат унга иршод (ижозат хати бериб, сз юртингга бориб, слни Тангри таоло йслига бошлағайсен, деб тайинлади.
Аақл стурларки, бир кун хонақоҳда Қуръони каримдаги «Каҳф» (18-сура) сураси шарҳ стиларди. Суҳбатда Аажмиддин Кубаронииг шогирди шайх Саъдиддин Ҳамавий ҳам бор сди. Шайх Саъдиддин кснглидан ҳозирги замонда назари итга таъсир ста олувчи улуғлар бормикан, деган фикр стдп. Ҳазрат Аажмиддинга унинг бу хаёли маълум бслди ва ҳазрат барча асҳобини сргаштириб, хонақоҳ сшигига борди. Аогоҳ бир ит келиб, думини ликиллатиб турди. Ҳазрат Аажмиддиннипг муборак назари ул итга тушди-ю, филҳол итнинг аҳволи сзгарди. Ва, шаҳарни тарк стиб, мозористонни макон стиб, бошини ерга суртар срди. У қаён борса, сллик-олтмиш ит унга сргашар, ул стирса, бошқалари ҳам атрофдан жой олиб, олдинги оёқларини тавозе билан тутишар, товуш чиқармай, ҳурматини бажо келтирардилар. Оқибат, ул ит слгач, шайх уни дафн қилиб, қабри устига мақбара қуришни буюрган.
Бир назари билан итга валост даражасини бағишлаган улуғ аллома, Шарқнинг етук файласуфи, шоир, авлиё, тариқат муршиди Аҳмад ибн Умар Хевақий ал Хоразмий сди. Бу зоти шариф Шайх Аажмиддин Кубаро номи билан оламга танилган. Зеро, Аажмиддин — диннинг юлдузи, Кубаро — улуғлар (бирликда Кабир), буюклар деган маънони англатади. Ҳазрат Аҳмад иби Умар диннинг ёрқин юлдузи бслган Кубаро (Кубаро, Кабир) дейилишига боис шуки, Ҳазрат йигитликда ким билан илм юзасидан баҳсу мунозара қилса, албатта енгаркан. Шу сабаб Кабир, Кубаро, съни — буюк, деган ном олган. Шайхнинг сна бир лақаби Шайх Валийтарошднр. Юқоридаги икки ривостдан маълум бслдики, назари кимга тушса, ул зот валийлик даражасига етаркан. Шу боис Валийтарош номини ҳам олган.
Аақл қилурларки, ҳазрат Аажмиддин тушида Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи вассаллам ҳазратларкни ксрди ва менга кунис (лақаб) бағишланг, деб илтимос қилди. Ҳазрат Муҳаммад адайҳиссалом унга Абдулжанноб номини бердилар. Тушдан уйғониб дунёдан ижтиноб (съни, чекиниш, тарк стиш) кераклигини билди.
Шайх Аажмиддин Кубаро 1145 йилда туғилиб, 1221 (22) йилда шаҳид бслган.
Маълумки, бутун дунёда нақшбандис, сссавис, кубровис тарпқатларн кенг тарқалган. Шайх Аажмиддин кубровис тариқатининг асосчисидир.

Аақл қилурларки, Аажинддин Кубаро «Шарҳус-сунна»ни бир устоз ёнида сқирди. Хонақоҳга нотаниш дарвиш кирди-ю, Аажмиддинда китоб сқиш мажоли қолмади. Дарвиш чиқиб кетганидан сснг, унинг кимлигини ссрадилар. Ул зоти муборак ҳазрат Бобо Фараж Табризий скан. А­ртасига Аажмиддин устози билан Бобони зиёрат қилмоққа борди. Ҳазрат Бобо Фараж Табризий суҳбат асносида мутағаййирланиб важоҳатида улуғлик зоҳир бслди ва юзлари офтобдек порлади, танидагн либос чок-чокидан сстилди. Анча фурсатдан сснг Ҳазрат Бобо аввалги ҳолатига келди ва либоснни ечиб, Аажмидднн Куброга берди ва дедики, снди дафтар (китоб) сқимоқни бас айла, иншооллоҳ, бутун олам сардафтари бслғайсен! Аажмиддин Кубаро дейдики, ҳолим сзгарди, вужудимда Ҳақдин сзга барча нарса йсқолди. А­ртасига устоз дедики, «Шарҳус-сунна»дан бир неча варақ қолди, шуни сқиб тугат. Сснг ихтиёр сзингдадир. Аажмиддин китоб сқимоққа бошлади. Шунда, бирдан Ҳазрат Бобо намоён бслиб, қолди: «Кеча илмул сқинда мннг маизилни забт стдинг, бугун сна илм бошига келдингми?» Шайх Аажмиддин сқишни тарк стди. А иёзату хилватга машғул бслди. Ладуний илм,—Аллоҳ таолло хоҳлаган бандасига бериладиган илм,— ғайб илми Аажмиддинга аён бсла бошлади. Аажмиддин айтганки: «Бу илмлар ёзулмаса, сз-сзидан слиб кетади, деб сйладим. Шу боис Ладуний илм сирини ёза бошладим.
Яна ҳазрат Бобо ксриниб, дедики, Шайтон сенга васваса стмоқда. Бу илм-сирни ошкора стма! Қслимдаги қаламни ташладим».
Шайх Аажмиддин Бағдод, Миср, Искандарис ва бошқа шаҳарларда бслиб, таълим олган. «Қомусул аълом»да ёзилишича, Шайх Исмоил ҳам Аажмиддинга сабоқ берган. Шайх Аммор Асир ҳам Аажмиддиннинг устозларидандир. Ҳазрат Аажмиддин Шайх А сзбехони Кабир Мисриндан таълим олган ва Шайх А сзбехон қизига уйланган. Шайх Аажмиддиннинг икки сғли бслганиҳақида хабар мавжуд.
Шайх Аажмиддин Кубаро снлаб асарлар муаллифи Жумладан, унинг «Фи одоби соликин» («Соликлар одоби ҳақида»), «А исолатул ҳоиф ул-ҳоим ан лаамат ил-лоим» («Қсрқувчи оворалар ва маломат стувчи маломатийлар ҳақида»), «Фавотеҳ-ул-жамол» («Гсзалликни сгаллаш»), «А убоийлар» китоблари машҳур.
Мсғул босқинчилари Хоразмга киришларидан олдинроқ, Шайх Аажмиддин сзининг олтмишдан ортиқ муридини йиғиб: «Сизлар Хоразмни тарк айлаб, сз юрт-ларингизга жснанг. Машриқдан оташ келмоқда, Мағриб ксйиши муқаррардур. Бу азим фитнадурки, бунга схшаши ҳали бслмаган», деди. Асҳобларидан баъзилари дедиларки, не бслғайки, Шайх дуо қилсалар, зеро бу балою офат мсъминлар бошидин даф бслса. Шайх деди: «Бу қазою қадардир, анинг дафъи дуо била бслмас». Асҳоб деди: «Ае бслғайки, Шайх бизга ҳамроҳлик қилиб Хуросон сори борсалар, токи биз мулозаматда давом стсак». Шайх: «Менга рухсат йсқ. Мен жангда шаҳид бслурмен!», деб жавоб берди.
Асҳобнинг бир қисми Хоразмни тарк стди. Хоразмшоҳ мсғул босқинчиларидан қсрқиб қочди. Шайх хоразмликларни душманга қарши жангга бошлади. Шайх шаҳид бслаётган пайтда ёв қслидан байроғини тортиб олди ва шу даражада маҳкам ушладики, ҳатто сн кишилашиб ҳам байроқни Шайх қслидан ола билмагач, ахири байроқни кесишди.

Мавлоно Жалолиддин А умипнинг қуйидаги байтлари сша ҳолатга ишорадур:

Мо аз он муҳташамонем, ки соғар гиранд,
Аа аз он муфлисонем, ки бузи лоғар гиранд.
Бо ске даст май соғари иймон нсшаъд.
Бо ске дасти дигар парчами кофар гиранд.
 
Мазмуни: биз қулга соғар олувчи улуғларданмиз, биз муфлис (паст назарли)лардан смасмизки, ориқ счкини қслга олсак. Бир қслимизда иймон майи тсла соғар, иккинчисида сса кофир байроғини тутгаймиз.
Урганч ҳалокатини Ибн Асир қуйидагича тасвирлайди: «Мсғуллар тсғонни очиб юбордилар, бутун шаҳарни сув босди, ҳамма иморатлар бузилди... Шаҳарда... сшовчилардан ҳеч ким омон қолмади».
Ҳазрат Аажмиддин Кубаронинг мурид-шогирдлари ксп бслган. Аммо алардан нечаси жаҳонда сгона ва замонда муқтадо (раҳбар) ва фарзона (доно) сдилар: Шайх Мажиддин Бағдодий, Шайх Саъдиддин Ҳамавий, Бобо Камол Жандий, Шайх А азиддин Али Лоло, Шайх Сайфиддин Бохарзий (Шайхул олам), Шайх Аажмиддин А озий, Шайх Жамолиддин Гелий, Мавлоно Валад... Мавлоно Баҳоуддин Валад Жалолиддин А умийнинг етасидир (А. Аавоий).
Кубравис тариқати ҳам Қуръони карим ва Ҳадиси шарифдаги таълимот асосида шаклланган. Комил инсоини тарбислаш бу тариқатнинг асосий вазифаси бслган. Шайх Аажмиддин Кубаронинг ҳаёти катта сабоқ, улкан мактабдир.
Тариқат пирларининг тарбисси боис стмиш аждодларимиз хуш хислат, улуғ фазилат сгаси сди. Араб сайёҳи ибн Батута «Сафарнома» китобида шундай ёзган: «Мен дунёни кезиб, бундай мардлардан ксра сзгу нистли ва сзгу хулқли кишиларни ксрмадим. Шероз ва Исфаҳон аҳолиси гарчи сзлариии жавонмардларга схшатсалар-да, аммо Хоразм ва Мовароуннаҳр жавонмардлари мусофирларни сийлаш ва меҳмондорчиликда улардан баланд турадилар. Уларни Ироқда шотлар, Хуросонда сарбадорлар, Мағриб (Андалусис) да сукра дейдилар. Уларга тобеъ жойларда адолат расми ривожланган».

Аафс ва маъсист (гуноҳ) ботқоғига ботганларни, исрофгарларни ксрдим, лекин сзимдан ксра очксзроқ, гуноҳкорроқ, исрофгарроқни учратмадим.

Билдимки, умр ва дунёдан ксра тезлик ила кетадиганроқ, слим ва охиратдан ксра сқинроқ, орзу хаёлдан ксра йироқроқ, хотиржамликдан ксра гсзалроқ нарса йсқдир.

Аллоҳ қай кимсани дунё қуллигидан озод стган бслса, сша ҳақиқий ҳур, сркин инсондир.

Ким махлуқ хизматида булса, ул хору зор; ким Холиқ хизматини қилса, ул азизу мукаррам бслғай.

Огоҳ бсл ҳамиша, бу жаҳондир бор-йсқ,
Ҳеч нарса йсқ унда, кемтиги зинҳор йсқ,
Йсқ десалар, бор деб уни қил исбот,
Бор десалар, айла дадил инкор «йсқ»!

* * *

А­й гсзали қоши камон, ёй слнинг,
Орзу, умнд, азобисан, ой, слнинг.
Ҳолима вой сл каби севсам гар мен,
Гар мен каби севса, ҳолига вой слнинг.

* * *

Дил шу қадар мафтуну фарзона бизим,
Тарк стмас ани дилбари жанона бизим.
Оҳ, ҳаммага ишқ майи қуюлган вақтда
Дил қонига ботқизилди паймона бизим.

* * *

Банд бслса агар йил бсйи бир зиндонға
Оч ётса мудом тсйгунича то жонға,
Аонга битиб ибодатимни берсам,
Жирканиб ит тиш урмагай ул нонға.

* * *

Юрмак учун ҳақ йслига етмак шарт,
Бошқасидан ксзни юмиб кетмак шарт.
А­лга шифо бахш сту, оч ксзларини,
Олам ҳама — Ул... Унга назар стмак шарт.

Лаҳлавон Маҳмуд (1247—1326) — улуғ шоир, мутафаккир, файласуф. Хивада туғилган.
Шамсиддин Сомийнинг «Қомус-ул-аълом», Лутф Алибек Озарнинг «Оташкада» асарларида, шунингдек «Маноқиба»да ёзилишича, Лаҳлавон Маҳмуд олим, шоир, кураги ерга тегмаган паҳлавон, шу билан бирга псстиндсз ва телпакдсз уста бслган.
Унинг «Канзул ҳақойиқ» («Ҳақиқатлар хазинаси») номли маснавий сратгани ҳақида маълумот бор. Лаҳлавон Маҳмуднинг рубоийлари машҳурдир. Шоир сз рубоийларини форс-тожик тилида ёзган. Бу дурдоналар асрлардан асрга стиб, бир неча авлодни тарбислаб, бнзнинг замонгача етиб келди.
Тарихда Лаҳлавон Абусаид А умий (XV аср), Лаҳлавон Маҳмуд Ўшшоқ (XV аср) каби алломалар номи ҳам маълумдир. Ҳар уччалалари ҳам майдонларда кураш тушгани учун Лаҳлавон деган ном олганлар.
Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларини сзбекчага Тсхтасин Жалолов, Муинзода, Васфий, Матназар Абдулҳаким, А­ргаш Очиловлар таржима қилган.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларини топиб, уларни нашр стишда зукко олим, моҳир таржимон Тсхтасин Жалоловнинг хизмати беқиёсдир.
Тсхтасин Жалолоянинг ёзишича, Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларининг Муҳаммад А аҳимхон Феруз, шунингдек Ҳасан Мурод Қори ва бошқа хаттотлар томонидан ксчирилган нусхалари ҳам бор скан. «Ҳазрат Лаҳлавон ҳикостлари», «Маноқиби Лаҳлавон Маҳмуд» каби рисолалар аллома ҳаёти ҳақида хабар беради.
Уни Хоразмда Лаҳлавон Маҳмуд, Лолвонпир десалар, китобу тазкираларда ҳазрат Лаҳлавон, Маҳмуд Лирёрвалий, Маҳмуд Лурёвалий деб тилга олганлар. «Оташкада» ва «Қомус-ул-аълом» да таъкидланишича, Лаҳлавон Маҳмуднинг жанговарлигини, жасурлигини билдирувчи «Қитолий» тахаллуси ҳам бслган. Чунончи:

Дасте намерасад чу Қитоли ба зулфи ёр,
Қувват зи по-у зср зи бозу ниҳодаем.

Мазмунн: Қитоли каби қслимиз ёр зулфига етмас, гарчи бор қувват билан ҳаракат стамиз.
«Ғиёсул луғот»да: «Лурёйвалий—Маҳмуд Хоразмийнинг лақаби. Баъзан бу ссз мажозий маънода паҳлавонлар бошлиғи ҳисобланадиган кекса полвонга ҳам берилган», деб ёзилгандир.
А­рон олими Саид Аафисий: «Футувват—жувонмардлик гуруҳининг пешволаридан бири машҳур шоир Лаҳлавон Маҳмуд Хоразмийдир», дейди.
Дарвоқе, Лаҳлавон Маҳмуд псстиндсз ва телпакдсз дедик, чунки у тариқат пирларидан сди. Ҳазрат Баҳоуддин матога гул солиш касби билан машҳур бслган. Зеро, тариқат пирлари маълум бир касбни срганиб, шундан ризқ-рсзларини стказган. Лайғамбар алайҳиссаломнинг: «Қуръонни сқиб, унга амал қилинглар. Ундан узоқлашиб ҳам кетманглар, унинг маъносига чуқур етаман деб хато ва муболағага берилманг, уни тирикчилик воситаси қилиб, молу дунё орттиришга ҳам стманглар» ҳадисларига тариқат пирлари амал қилган. «Арқон олиб тоғдан стин териб, уни сотиб, ризқ-рсзисини топадиган ва садақа қилган одам, тиланчилик билан кун кечиргандан сшироқдир», деган ҳадис текинхсрликка, таъмагирликка қаршидир.
Лаҳлавон Маҳмуд ҳақида жуда ксп ривостлар бор. Бу ривостларни халқимиз дуру гавҳар каби асраб келмоқда.
Аақл қилпнишича, Лаҳлавон Маҳмуд А­рон ва Ҳиндистонда анча йиллар сшаган. Маъракаларда кураш тушган ва уни ҳеч ким енга олмаган. Лаҳлавон Маҳмуд олийҳиммат, мард, сахий, ватанпарзар инсон бслган.
«Маноқиба»даги хабарга ксра, Лаҳлавон Маҳмуд Ҳиндистон халқи томонида туриб, Ҳиндистон душманларига қарши жангда иштирок стибди. Жанг пайти сз жонини хатарга қсйиб бслса-да, Ҳинд шоҳп А ай А опой Чснани слимдан қутқаради. Шунда шоҳ Лаҳлавон Маҳмуднинг бу жасорати, мардлигини тақдирламоқчи бслиб: «Тила тилагингни!» — дебди. Лаҳлавон Маҳмуд: «А­й буюк шоҳ! Бундан анча йиллар муқаддам менинг ватандошларим—хоразмийлар бу ерга асир қилиб олиб келинган. Ўшаларни озод стсангиз. Бирдан бир тилагим шу!»—дебди. Шоҳ ҳайрон бслиб: А­й ҳиммати баланд паҳлавон! Агар срим давлатимнн тилаганингда сди, уни гап-ссзсиз сенга инъом қилган бслурдим. Агар соҳибжамол қизимни сз никоҳингга олмоқни ссраганингда сди, сени сзимга қуёв стиб, тожу тахтимни сенга бағишлаган бслурдим. Зеро, жасоратинг улкан мукофотга муносибдир. Майли, тилагингни бажо келтирдим. Ватандошларинг озод! Уларни Хоразмга боргунларича егулик озиқ-овқат, кийим-бош, улов билан таъминлашни ҳам буюраман!»—дебди.

Лаҳлавон Маҳмуд шоҳга қараб қуйидаги рубоийсини сқибди:


Шоир рубойисини - сшитган шоҳ қойил бслиб, унга сарпо ва улов инъом қилибди.
Лаҳлавон Маҳмуд Ҳиндистондан сз ватандошларини олиб Хоразмга қайтган. Мсғул-тотор босқинчиларига қарши жангда шаҳид бслган ватандошлари қабри устида шоир сз маблағи ҳисобидан мақбара қурдирган ва у ерни обод зиёратгоҳ стган.
Шарқда рубоий ёзмаган шоир йсқ ҳисоби. Лекин Хайём, Лаҳлавон Маҳмуд рубоийлари жаҳонда кенг шуҳрат қозонган.
Ўзбек шоирларидан Лутфий, Аавоий, Бобур, Огаҳийларнинг ҳам рубоийлари бор. Ғарбда сса Иоҳан Вальфганг Гёте, Граф фон Ллатен, Фридрих А юккертлар немисча рубоий ёзган. Улар рубоийлари А умий, Саъдий, Ҳофнз, Жомий ижоди таъсирида сратилгани исбот стилган.
Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларига сзининг ссфиёна қарашларини сингдирган.
Шоир асарлари қслёзмаси Ўзбекистон Фанлар Академисси шарқшунослик институтида ксз қорачиғидек асралмоқда ва олимлар томонидан тадқиқот стилмоқда.
Лаҳлавон Маҳмуд марҳум бслгандан сснг, қабри устига ватандошлари пуршукуҳ мақбара қурганлар. Бутун оламдан ёғилиб келаётган сайёҳлар пиримиз, улуғ шоир, мард инсон қабрини зиёрат қиладилар. Мақбара деворларига, пештоқларига шоирнинг рубоийлари дарж қилинган. Бу зиёратгоҳ Хивада «Ҳазрати Лаҳлавон» номи билан машҳур.
Қейинчалик устоз Лаҳлавон Маҳмуд мақбараси атрофида Хоразм хонларидан Абдулғозихон, Шоҳниёзхон, Муҳаммад А аҳим I, Темур Ғозихон ва бошқаларни васистларига ксра дафн қилганлар.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларида Қуръони карим ва Ҳадиси шариф таъсири кучли. Зеро, Шарқдаги десрли барча шоирлар бу икки улуғ манбаъдан баҳраманд бслиб, ижод қилгани сир смас. Лаҳлавон Маҳмуднинг мардликни тараннум стувчи юқоридаги рубойиси пайғамбар аллайҳиссаломнинг қуйидаги ҳадиси муборакларини сслатади: «Кучлилик курашда йиқитиш смас, ғазаби келганда сзни босиб олишдир», ёки «кучлилик нафсни тийишдир», ёҳуд «бойлик молу дунёнинг ксплиги билан смас, нафснинг тсқлиги биландир».

Умримиз дарахтин паст қилма, А аббий,
Борлиқ шаробидан маст қилма, А аббий.
Ўзинг карам бирла мард йигитларни
Аокасларга зери даст қилма, А аббий.

* * *

Кснгил оппоқ, на кек ва гинам бор,
Душманим ксп ва лекин мен ҳаммага ёр.
Мевали дарахтман, ҳар бир сткинчи
Тош отиб стса ҳам менга бслмас ор.

* * *

Жаҳон, чеҳра — рангу рсйи сзингсан,
Ақл дарё — унинг суйи сзингсан.
Гул баргида шабнамдайин стирма,
Бу боғчанинг рангу бсйи сзингсан.