Allergiya



Muallif: U.K.Beluxa
Hajmi: 258 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

Аллергик касалликлар кейинги йилларда кенг тарқалиб кетди ва жуда хавфли бслиб қолди. Шунинг учун ҳам бу замонавий медияинанинг асосий муаммоларидан бири бслиб қолмоқда. Хусусан, аллергик касалликларнинг кспасётгани саноати ривожланган мамлакатлар учун хосдир. Атроф-муҳитнинг ифлосланишида саноат чиқиндилари сгона манба бслмай қолди. Инсон организмига доимо таъсир ксрсатувчи бошқа жуда ксплаб аллергенлар ҳам мавжуд. Буларга, масалан, аҳоли томонидан унчалик сҳтиёж йсқ бсла туриб ксп миқдорда турли дори препаратларидан, жумладан, антибиотиклардан кенг фойдаланиш, аёлларнинг косметик воситаларни ксп ишлатиши, аҳолини сҳтиётдан смлаш ва ортиқча вакяинаяислар мисол бсла олади. Озиқ-овқат маҳсулотларига ҳар хил синтетик бирикмаларни қсшиш ҳам муҳим роль сйнайди.
Баъзи ссимлик чанги (чанг аллергенлари) таркибига кирувчи моддалар ҳам сз аҳамистини йсқотгани йсқ. Маълумки, бир қанча стлар, буталар, дарахтлар, ғсза гуллари аллергик касалликларнинг мавсумий кспайиб кетишига сабаб бслади.
Ҳозир қишлоқ хсжалигида турли-туман химикатларни кенг қсллаш туфайли ҳам снги моддалар — аллергенлар пайдо бсла бошлади.
Одам организмида, хусусан, унинг ичагида сшовчи паразит гижжаларнинг ҳаёт фаолисти маҳсулотлари ҳам кучли аллерген ҳисобланади. Аиҳост, қатор касалликлар (товон микозлари, ревматизм, мохов ва бошқалар) аллергиснинг пайдо бслишида катта роль сйнайди.
Табиийки, ҳар қандай бошқа касалликлар каби аллергисни ҳам даволашдан ксра олдини олиш осонроқ. Бунинг учун кенг халқ оммаси аллергик касалликларнинг келиб чиқиш сабабларини ва унинг олдини олиш чораларинигина билибгина қолмай, балки аллергик реакяиснинг зсрайишига қарши организм ҳимос кучини ҳам мустаҳкамлаш борасида конкрет тушунчаларга сга бслишлари лозим. Аллергиснинг кенг тарқалганлиги айрим вақтларда унинг кспгина касалликларнинг келиб чиқишида асосий восита деб фикр юритишга олиб келади. Биз китобхонларга сзларида бслмаган аллергик белгиларни қидирмасликни маслаҳат берган бслур сдик. Аллерген сақлайди деб, овқатланишни, дорилар истеъмол қилишни чеклаб қсйиш, ссимликлардан сзингизни олиб қочишингиз шарт смас. Бироқ саломатликни мустаҳкамлаш, касалликларга қарши курашиш учун оддий гигиена қоидаларига амал қилишингиз лозим.

Аллергис тушунчасини медияинага 1906 йилда австрислик олим Клименс фон Лирке киритган. «Аллергис» термини бирон-бир ёт моддага нисбатан организм сезгирлигининг кескин ошиб ёки сусайиб кетишини билдиради. Бундан аллергик реакяисни ривожлантириш қобилистига сга бслган модда — «аллерген» тушунчаси кириб келди.
Аллергис турлича намоён бслиши мумкин. Масалан, бир бола бсғма касаллиги билан оғриб қолади, уни даволаш учун касалхонага жойлаштирилади ва даволаш мақсадида бсғма токсин (заҳар)ларини зарарсизлантириш учун унга зардоб юборилади. Аатижада унинг аҳволи анча енгиллашади ва касалхонадан чиқаришга тайёргарлик ксрилади. Тссатдан унинг ҳарорати сна кстарилади, бсғимлари шишади, лимфа безлари катталашади, терида тошмалар пайдо бслади ва бу ҳолат 7—8 кун давом стади. Сснгра соғайиш даври бошланади, лекин бир неча кундан кейин сна касалликнинг олдинги белгилари юзага келади. Бу белгиларнинг бсғма касаллигига ҳеч қандай алоқаси йсқ бслиб, у дифтерисга қарши от қонидан тайёрланган зардобни юбориш натижасида содир булган сди.
Бу зардоб одам учун ёт ҳисобланади. Айни шу ҳолат ушбу болада юзага келган асоратга сабаб бслгап, съни организмга зардоб юборилиши оғриқли реакяисни пайдо қилган ва бу сса аллергик ҳодиса ҳисобланади.
Яна бир мисол келтирамиз. Баҳор ва ёзнинг илиқ кунларида далада гуллар очилган, ст-сланлар кскарган, дов-дарахтлар барг чиқарган ва буталар хушбсй ҳид таратаётган беғубор ҳавода ёшлар дарё бсйида дам олишга қарор қиладилар. Тссатдан улардан бирида сткир тумов бошланиб, ксзи қизариб ёш оқа бошлайди, бурун ва ксз шиллиқ қавати қаттиқ сллиғланади, ҳарорати кстарилади, нафас қисиши билан бирга кучли йстал азоб беради. Аима учун у бирданига ва тез бундай дардга чалинди? Бунинг сабаби шундакй, гуллаётган стлар, дов-дарахтлар бу фаслда сзларидан жуда ксп миқдорда чанг (гулчанги) ажратади. Гулчанги ссимлик оқсили ҳисобланади ва бсғмага қарши от қонидан тайёрланган зардоб каби одам организми учун ёт ҳисобланади. Аатижада худди зардоб касаллигидаги каби гулчанги одамнинг шиллиқ қаватига тушганда унинг сезгирлигини оширади, съни аллергис пайдо қилади.

Демак, организм реакяиссини ошириш қобилистига сга бслган моддалар аллергенлар дейилади. Улар организмга турли йсллар билан — оғиз, нафас йсллари, тери орқали, баъзида ҳар хил дориларни уколь қилган вақтда тушади. Улар одам организмида махсус модда — антителолар ҳосил қилади. «Антитело» ссзининг сзидан ксриниб турибдики, бу маҳсулотлар уларни ҳосил қиладиган моддаларга қарши қаратилгандир. Антитело физик-химисвий хоссасига ксра қон оқсили бслган гамма-глобулияга схшайди. Аллерген (антиген) таъсирида антитело қонда, лимфада ва организмнинг бошқа тсқималарида ҳосил бслиши мумкин. Антителолар қон оқими билан бутун организмга тарқалади ва қон ҳужайраларида жойлашиб олади. Агар аллерген-оқсил ёки бошқа ёт модда организмга қайта тушса, антителонинг аллерген билан бирикиши содир бслади. Бу ерда қатъий қонунист кузатилади. Организмдаги мавжуд антителолар фақат уларни юзага келтирган аллергенлар билангина бирикади. Ташқаридан тушган бошқа биронта аллерген мазкур антиген билан бирикиши натижасида реакяис содир бслади ва у қон хужайраларига ҳалокатли таъсир ксрсатади — улар емирилади. Бунда ҳужайралардан махсус моддалар (гистамин, серотонин, аяетилхолин ва бошқалар) ажралади, булар сса заҳарлилик хусусистига сга бслиб, касаллик пайдо бслишига олиб келиши мумкин.
Аллергик касалликлар ҳар хил намоён бслади. Кспинча нафас органлари касалликка чалинади — аллергик трахеит, аллергик тумов, бронхиал астма ва ҳоказолар келиб чиқади.
Юрак, томирлар (васкулит, миокардит), меъда-ичак йсли (колитлар, гастритлар ва ҳоказо) да аллергик зарарланишлар кузатилиши мумкин.
Барча аллергенлар шартли равишда икки асосий группага бслинади: организмга атроф муҳитдан тушган аллергенлар (скзоаллергенлар) ва одам организми тсқималаринипг шикастланиши оқибатида ҳосил бслган аллергенлар (сндоаллергенлар) ёки аутоаллергенлар.
А­ндоаллсргенлар ёки аутоаллергенлар терининг катта қисми куйиб қолганда ҳам пайдо бслади, чунки бунда тери ва тери ости тсқималари шу қадар сзгарадики, оқибатда у организм учун ёт тсқимага айланиб қолади, натижада аллергик реакяис вужудга келади.
А­кзоаллергенларнинг сзи бир неча группаларга бслинади: уй-рсзғор, гулчанги, овқат, дори препаратлари, микроб аллергенлари, ювувчи ва косметик воситалар таркибидаги аллергенлар.

Уй-рсзғор аллергенлари. Уй чанги асосий аллергенлардан бири ҳисобланади. Уй чанги микроскоп остида қаралганда ксп ҳолларда кийимларнинг майда заррачаларидан, уй ҳайвонларининг туки, ёғоч қипиқлари ва бошқалардан иборат бслади. Шу майда заррачаларнинг ҳар бири ёки уларнинг бари биргаликда аллергис пайдо қилиш хусусистига сга. Уй ҳайвонларидан итлар, мушуклар, кемирувчилар, балиқлар, қушлар аллергенлар бслиши мумкин. Чунки бу ҳайвонларнинг туклари, тангачалари, қасмоқлари одам учун ёт модда ҳисобланади. Бошқа аллергенлар қаторига пат, момиқ, турли замбуруғлар (моғор, пспанаклар)ни киритиш мумкин. Булар шамол билан тарқалиб, киши организмига нафас йсллари орқали тушиши мумкин.

Гулчанги аллергенлари. Табиатда, бизни сраб турган атроф-муҳитда ссимликларнинг гулчанги аллергенлари жуда ксп тарқалган. Шамол ва ҳар хил ҳашаротлар гулчангини юзлаб километрга тарқатади, бу уларнинг тез тарқалишига имкон беради ва оммавий характер касб стиб, ксз шиллиқ қавати, бурун, трахес ва спка аллергиссининг келиб чиқишига сабаб бслади. Гулчанги терини ҳам зарарлайди: тери қизаради, тугунчалар, пуфакчалар ва қичишиш пайдо бслади.

Овқат аллергенлари. Овқат аллергенларига кспинча тухум, сут, пишлоқ, шоколад, ерёнғоқ, қисқичбақа, балиқ, икра ва бошқа маҳсулотлар киради. Шундай ҳам бсладики, одам озиқ-овқат маҳсулотларининг иккитаси, учтасига, ҳатто бирданига бир қанчасига сезгир бслиб қолади. Бироқ ҳар хил оқсил сақловчи маҳсулотлар (гсшт), сабзавот ва мевалар истеъмол қилиш билан ҳам нохуш аллергик ҳолатлардан қочиш мумкин.

Дори аллергисси. Бу аллергиснинг ривожланишида қуйидаги омиллар муҳим аҳамистга сга: дори моддаларига ва юборилган дори миқдорига организмнинг туғма мойиллиги. Кспинча аллергик реакяислар дори моддаларини катта дозаларда узоқ муддат қабул қилиб келган кишиларда юзага келади, Лекин айрим ҳолларда бу реакяис биронта дорини бир марта фойдалангандан кейиноқ содир бслади, масалан, пенияиллин, сульфидин мазлари ниҳостда оғир аҳволга туширишига, нафаснинг бсғилишига ва ҳатто шок ҳолатига олиб бориши мумкин. Ҳар хил дори моддалари билан ишлайдиган, контактда бслган медияина ходимлари, фармаяевтлар сртасида ҳам аллергис ҳодисалари содир бслиб туриши схши маълум.
«Дори аллергисси» ибораси дори моддаларини қсллаш оқибатида организм томонидан юзага келган ҳар хил ксринишдаги аллергик реакяисларни бирлаштиради. Ҳар қандай дори реакяисни вужудга келтириши мумкин, лекин у кспинча антибиотиклар, сульфаниламидлар (норсульфазол, фталазол, сульфадимезин ва ҳоказо), аспирин амидопирин, бутадион, аминозин, мишъск, йод препаратлари, зардоблар ва айниқса, қоқшолга қарши зардоблар, гаммаглобулин таъсири билан боғлиқ.

Кспинча аллергик реакяис пенияиллин ишлатилгандан кейин пайдо бслади. Бунинг сабаби шундаки, пенияиллинни ҳатто бир неча соат сақлаганда пенияиллин кислотаси ксринишидаги парчаланиш маҳсулотлари ҳосил бслади. Улар шприя ва флаконлар деворига қаттиқ стириб қолади, қийин ювилади, қайнатилганда парчаланмайди. Шунинг учун ҳам пенияиллин инъекяисси учун ишлатилган шприялардан беморларга бошқа дориларни юбориш учун фойдаланилганда ксп ҳолларда аллергик реакяисларнинг рсй бериши кузатилган. Дори аллергисси сшакем, дерматит (терининг сллиғланиши), ринит, конъюнктивит, бронхиал астма, шок, мигрень ксринишларида юзага келади. Аллергик дерматитлар узоқ вақт химисвий моддалар ва дори-дармонлар билан мулоқатда бслганда, масалан, аминазин, антибиотиклар билан мунтазам ишлайдиган медияина ҳамширалари сртасида ксп учрайди.
Организмнинг антибиотикларга ста сезгирлигига антибиотикларнинг схши тозаланмаганлиги сабаб бслади. Бунда терига тошмалар тошади, қизаради ва қаттиқ қичийди, баъзида скземага схшаб сувчираб туради. Антибиотиклар ёки бошқа дориларни ичиш тсхтатилгандаи сснг бемор соғас бошлайди. Кспинча бундай тери касалликлари сурункали қайталаниб турувчи турга айланиб кетади.
Дори-дармонларга ста сезгирлик вазомотор ринит (бурун шиллиқ қаватининг сллиғланиши), бурун қичиши, бурундан нафас олишнинг қийинлашиши, бурундан мсл-ксл тиниқ суюқлик ажралиши, аксириш кабилар билан намоён бслиши мумкин. Баъзида бу белгилар бирон-бир дори-дармонни ҳидлаганда зсрайиб кетади. Дориларни узоқ вақт мобайнида ҳидлаш нафас йсллари сенсибилизаяиссини (ста сезгирликни) пайдо қилади ва бунинг оқибатида бронхиал астма белгилари пайдо бслади.

Доривор моддалар гулчанги, уй-рсзғор аллергислари ҳамда касбга оид ва бошқа аллергислар томирларнинг оғир зарарланиши (тромбофлебит, васкулит) билан кечиши мумкин. Дори аллергисси натижасида жигарнинг зарарланиши, гепатит ва жигарнинг бошқа фаолистларининг бузилиши белгилари, буйракнинг зарарланиши сса нефрит типи бсйича кечиши билан характерланади. Бироқ дори аллергиссининг снг хавфли асоратларидан бири шок ҳисобланади.
Агар шок антибиотиклар таъсирида рсёбға чиқадиган бслса, дори моддаси орғанизмга юборилгач, 10—15 минутдан кейин пайдо бслади. Шокнинг дастлабки белгилари: одам безовталанади, исиб кетади, юзига қон тепади ёки ҳушидан кетади, юз териси қизаради, нафас олиши қийиилашади, нафас қисади, кскариб кетади (яианоз). Кейинроқ қон босими кескин тушиб кетади, томир сезилар-сезилмас уради. Оғир ҳолларда бронхлар спазми (тортишиши), спканинг сткир смфиземаси ривожланада ва кспинча бемор слиб қолади.
Демак, дори касаллиги сзининг кечишига ксра турли-туман скан. Унинг асосий белгилари — ҳароратнинг кстарилиши, терига тошмалар тошиши ва шиллиқ қаватларнинг зарарлаииши, қон, бсғимлар, лимфа безлари, жигар, талоқ ва бошқа ичак органларининг сзгариши ҳисобланади. Дори касаллигининг снг ксп учрайдиган белгиларидан бири иситмалаш ҳисобланади.
Ҳозирги вақтда ҳароратнинг кстарилиши фақат инфекяион прояесс туфайли юзага келибгина қолмай, балки ҳар қандай аллергик ҳолат туфайли бслиши мумкинлигига ҳеч ким шубҳа қилмайди. Ҳарорат ҳар хил даражада кстарилиши мумкин. Фақат аллергик ҳолатга боғлиқ иситмани белгилаб олиш қийин. Дори моддаларни қабул қилишни тсхтатмаганда ҳарорат бирданига титраб-қақшаш билан кстарилиши ёки аста-секин авж олиши мумкин. Юқори ҳароратга баъзида узоқ ёки қисқа давом стадиган субфебрил температура қсшилиши мумкин.

Иситмалаш даври турлича давом стади. Ҳарорат қисқа муддат (бир неча соат) кстарилиши мумкин. Бундай иситма одатда дорини бехосдан бир ёки икки марта қабул қилганда рсй беради ва даволашни тсхтатиш биланоқ нормага тушади. Бошқа ҳолларда, айниқса дори ичиш давом сттирилганда иситмалаш узоққа чсзилиши мумкин ва даволаш тсхтатилиши билан ёки шундан кейин тезда йсқолади. Камдан-кам ҳолларда, айниқса ички аъзоларда сзгаришлар юз берганда дори ичиш тсхтатилгандан сснг ҳам тана ҳарорати маълум муддатгача сақланиши ва одатда ички органлар ҳолати схшилангандагина пасайиши мумкин.
Иситмани нотсғри баҳолаш беморларни даволашда хатолйкларга йсл қсйишга олиб келиши мумкин. Масалан, ҳарорат ва бошқа аллергик реакяисларни келтириб чиқарувчи дориларни тсхтатиш срнига, аксинча ошириш ёки шунга схшаш бошқа антибиотиклар билан алмаштириш нохуш оқибатларга, баъзида слимга олиб келиши мумкин.
Бемор Б. 27 ёшда, ангина билан оғриганда пенияиллин билан бир курс даво олган. Бир нечта уколдан сснг бутун бадан териси қизарган, тошма тошган, қичишиш пайдо бслган, ҳарорати кстарилган. Аллергик реакяис диагнози кстарилгандан сснг пенияиллин олишни тсхтатган, аммо бу ҳақда медияина ҳужатларида қайд қилинмаган. Бирмунча вақт стгач беморда фурункулез (чипқон чиқиши) ривожланиши сабабли унга қайта пеняиллин билан даволаш курси тайинлапади, бу гал оғир ҳолатдаги шок зсрасди ва бемор слиб қолади.

Баъзи ҳолларда иситманинг кстарилиши аллергиснинг сгона белгиси бслиши мумкин, лекин одатда у аллергиснинг бошқа оғир аломатлари билан бирга кечади. Биринчи галда терига ҳар хил тошмалар тошади, бу сса унга тсғри диагноз қсйишни осонлаштиради. Шиллиқ қаватлар ва теридаги тошмалар шакли ва оз-ксплиги турлича бслиши мумкин. Тошмалар бутун аъзойи-баданга ёки айрим жойларга тошади. Баъзан улар скарлатина, қизамиқ, қизилчада бсладиган тошмаларни сслатади, аммо уларнинг снг ксп учрайдиган тури сшакеми ҳисобланади. Одатда терининг бутун сатҳи бсйлаб устки қатламининг (спидермис) ксчиши, пировардида терининг чуқур некротик зарарланиши дори касаллигининг оғир турига киради (Лейл синдроми). Баъзида терининг ҳар хил участкаларида бир вақтнинг сзида ҳар хил ксринишдаги тошмалар пайдо бслади. Кспчилик беморларда тошмалар қаттиқ қичийди, буни баъзида қстир бслса керак, деб хато қилишади. Тошмалар шиллиқ қаватларнинг сллиғланиши билан бирга кечиши мумкин. Шиллиқ қаватларнинг сллиғланиши кспинча срозис-срали стоматит ксринишида бслиб, оғиз шиллиқ қаватининг ёки аъзойи баданинг бошқа жойларида (қовоқ, қин, ичаклар шиллиқ қаватларида) учраши мумкин. Зарарланиш даражаси, шакли ва чуқурлигига ксра ҳар хил бслади: бунга лунжнинг чуқур некрози, қин деворларининг ажралма ҳосил бслиши билан кечадиган некрозлари киради.
Геморрагик (қон аралаш тошмаларнинг пайдо бслиши, биринчидан, қон томир деворларининг сзгариши, съни йирик ва кичик томирларнинг сллиғланиши билан, ва иккинчидан, қоннинг сзининг чуқур сзгаришлари (тромбояитларнинг камайиши) билан кечади. Бунда ксп қон кетиши ва қон тупуриш кузатилади. Қон зарарланганда кспинча камқонлик ривожланади. Бундай ҳолатларни ажрата билиш махсус лабораторис текшириш методларини талаб стади ва одатда, касалхона шароитларида стказилади.