O'tkir ichak kasalliklari



Muallif: A.Obidov, Sh.Yoqubov, U.Bahodirova
Hajmi: 186 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

Касаллик қсзғатувчи микроорганизмлар пайдо қиладиган касалликлар юқумли касалликлар деб аталади. Улар одамдан-одамга юқиши, ксп кишиларни зарарлаши билан бошқа касалликлардан фарқ қилади.
Ҳар бир юқумли касалликнинг сз қсзғатувчиси бслади. Масалан, қорин тифини шу касаллик бактерисси, тоунни тоун қсзғатувчиси, дизентерисни дизентерис таёқчаси қсзғатади ва ҳоказо.
Юқумли касалликларга қарши курашиш медияина ходимлари олдида турган снг муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Барча юқумли касалликлар орасида сткир ичак касалликлари кспроқ учрайди, айниқса дизентерис муҳим срин тутади. Уткир ичак касалликлари дунёда йилига десрли 5 миллион боланииг слимига сабаб бслади.
Ўткир ичак касалликларига қарши курашда маълум ютуқларга сришилган бслса ҳам, улар ҳамон ксп учрамоқда, оқибатда мамлакатимизга анчагина иқтисодий зарар келтирмоқда.
Ўткир ичак касалликлари группасига бактериал дизентерис, сальмонеллёз, овқатдан бактериал заҳарланиш (стафилококк қсзғатган заҳарланиш, ботулизм ва бошқалар), амёбиаз ва бошқа протозой ичак касалликлари, бошқа қсзғатувчилар (касаллик қсзғатувчи ичак таёқ-чалари, аризон, яитробактерис, протейлар, снтеровируслар) келтириб чиқарган снтеритлар киради. Бундан ташқари, кейинги йилларда сткир ичак касалликларини кампилобактерислар ҳам қсзғатиши аниқланди.

Турли биологик турларга мансуб қсзғатувчилар келтириб чиқарадиган бундай жуда ксп юқумли касалликлар нималар асосида бир группага бирлаштирилади? Бунда аввало қсзғатувчиларнинг ичакда жойлашишига, сснгра касаллик юқиш механизмининг бир хиллигига сътибор берилади.
Бемор ёки микроб ташувчи организмидан чиқадиган касаллик қсзғатувчилари табиийки, унинг атрофидаги ташқи муҳитга (тупроққа, тувакка ва бошқаларга) тушади ва овқат ёки ичимлик сув билан соғлом одам организмига стади. Қсзғатувчиларнинг бир организмдан бошқасига стишига имкон берадиган ташқи муҳит слементлари медияинада инфекяисни стказувчи омиллар, тегишли касалдикни тарқатадиган бу омиллар мажмуи сса инфекяисни стказувчи йсллар деб аталади.
А­пидемиологик прояесснинг ривожланишида қайси омил етакчи роль сйнашига қараб, ичак инфекяисси асосан учта йсл орқали: сув, озиқ-овқат маҳсулотлари ва турмушда ифлос қсл, уй-рсзғор буюмлари (идиш-товоқлар ва бошқалар) орқали стади.
Бундан ташқари, ёз-куз ойларида ичак инфекяислари тарқатишда пашша, суварак ва арилар ҳам катта роль сйнайди.
Қсзғатувчилар соғлом одам организмига тушгач, паразитлик қилиш учун меъда-ичак йслининг турли бслимларидан қулай шароит топади. Шунинг учун ичак касалликларида овқат ҳазм қилиш системаси фаолисти бузилади, бу касалликнинг асосий белгиси ҳисобланади.
Шундай қилиб, бактерислар меъда-ичак йслига тушганида киши сткир ичак инфекяислари билан зарарланади. Қасалликнинг дастлабки аломатлари у юққандан кейин бирмунча вақт стгач намоён бслади. Бу сширин давр бир неча соатдан бир неча кунгача (2—3 соатдан 7—9 кунгача) давом стади.

Касалликнинг клиник манзараси уни келтириб чиқарган қсзғатувчига боғлиқ. Ўткир дизентерисда касаллик яиклик равишда кечади, бир неча кундан 3 ойгача давом стади. Уткир дизентериснинг кечишида бир неча давр: сширин давр, бошланғич, авж олган, касаллик аломатларининг йсқолиб бориши ва соғайиш даврлари тафовут қилинади.
Яширин давр 12 соатдан 7 кунгача (срта ҳисобда 2—3 кун) давом стади. Бошланғич даврда киндик соҳаси бураб оғрийди, қорин дам бслиб, қулдирайди, беморнинг ичи сувдек кетади, бадбсй бслади. Ҳарорат бирдан кстарилиб кетиши, ст увишиши, бош оғриши мумкин, бу аломатлар грипп ёки терлама касаллигини ҳам сслатади.
Касаллик авж олганда нерв, юрак-томир системалари ва меъда-ичак йсли зарарланади. Бош оғриб, уйқу ва иштаҳа бузилади, қорин соҳаси оғрийди, беморнинг дармони қурийди, кснгли айнайди, кучанади. Тана ҳарорати субфебрилдан 40—4ГС гача кстарилиши, қорин тутиб-тутиб, қаттиқ оғриши мумкин.
Кекса кишиларда коллапс ҳодисаси кузатилиши, баъзан у слимга олиб бориши мумкин. Беморнинг иштаҳаси пасасди ёки йсқолади, кснгли ҳеч нарсани тусамайди.
Аввалига шилимшиқ аралаш тез-тез ич келиб, қорин оғрийди. Ҳар сафар ич келганида шилимшиқ кспас боради, ахлат массаси камасди ва шилимшиқнинг сзи кетади, баъзан ахлатда ипир-ипир қон ксринади. Ич бсшагандан кейин бемор енгиллик сезмайди ёки бир пас-гина схши бслиб туради. Тез орада қорин сна тутиб-тутиб оғриб, бемор ҳожатга боришга мажбур бслади ва ичи сувдек кетади. Кспинча бемор тез-тез сисди ва бунда ачишиш сезади. Баъзан сийдик тутилиб қолади. Аёллар дизентерис бслганида ҳайз яикли бузилиши, агар бемор ҳрмиладор бслса, оғир ҳолларда боласи тушиши ёки ҳомила чала туғилиши мумкин.

Касалликнинг авж олиш даври унинг оғир-енгиллигига, беморнинг ёшига, даволаш бошланган муддатга ва бошқа омилларга қараб 1—2 кунгача давом стади.
Бемор соғас бошлаганида тана ҳарорати нормага тушади, бош оғриғи босилади, уйқу ва иштаҳа схшиланади, қориндаги оғриқ камасди ёки йсқолади. Ич кетиши қабзист билан алмашинади.
Сальмонеллёзнинг клиник аломатлари хилма-хил бслиб, гастроинтестиналь, терламасимон ва бошқа турлари фарқ қилинади. Сальмонеллёзнинг гастроинтестиналь турида сширин давр қисқа — 6 соатдан 24 соатгача давом стади. Баъзи беморларда бу давр 6 соатдан кам бслиши мумкин ёки аксинча, 2—3 суткага чсзилади.
Касалликнинг бошқа тури — овқатдан заҳарланиш 80—90 % ҳолларда учрайди. Бирданига ксп одам заҳарланиши ёки бу бир-икки кишида учраши мумкин. Бунда заҳарланиш аломатлари зсрасди ва меъда-ичак йсли зарарланади.
Гастроснтерологик тур сткир, шиддатли ва камдан-кам ҳолларда аста-секин бошланади. Беморнинг бирдан сти увишиб, тинкаси қурий бошлайди, боши оғрийди, боши айланади, юрак уриши тезлашади, ҳарорати 38— 39Â°С гача, баъзан сса бундан ҳам юқори кстарилиб кетади. Баъзи беморларнинг мускулллари оғрийди. Бу аломатлар 1—2 сутка давомида росмана намоён бслади. Беморнинг одатда ранги синиққан бслади, лекин юзи қизариши (гиперемис) ҳам мумкин. Айни пайтда ёки бир неча соатдан кейин меъда-ичак йслининг зарарланганини билдирадиган аломатлар бошланади: беморнинг қорни оғрийди, кснгли айнайди, қайт қилади ва ичи кетади.

Оғриқ асосан киндик атрофида бслади, лекин у бутун қоринга тарқалиши ҳам мумкин. Оғриқ одатда қаттиқ, доимий бслади ёки тутиб-тутиб туради.
Бемор қорни оғриётганида ёки бирмунча кейинроқ кснгли айнайди ва қайт қилади. Бемор жуда ксп, аксарист дам-бадам қусади, аввалига овқат массаси, кейин сса сшил рангли қуруқ сув келади. Шундан сснг бемор сзини енгил ҳис қилади. Бу диагноз қсйиш жиҳатидан аҳамистга сга, чунки, масалан, дизентерисда қайт қилиш беморнинг аҳволини енгиллаштирмайди, аксинча оғирлаштиради.
Бемор қайт қилганидан кейин ичи сура бошлайди, жуда ксп, суткада 10—15 мартагача ичи кетади. Аввал ичи жуда сассиқ келади, кейин шилимшиқли, сувдек бслиб кетади. Бунда қорин дам бслиб қулдирайди ва оғрийди. Ич келгандан кейин қоринда оғриқ камасди, кучаниқ ва сохта ич қисташи кузатилмайди.
Заҳарланиш ва диспептик аломатлар беморнинг тин-касини қуритиб қссди. Унинг ранги оқариб, дармони қолмайди. 1—3 кундан кейин умумий заҳарланиш аломатлари камайиб, кейин аста йсқолади, қайт қилиш, қорин оғриғи ва ич кетиши тсхтайди ва 5—7-куни одатда бемор соғасди.
Сальмонеллёз енгил кечганда касалликнинг ҳамма аломатлари унчалик намоён бслмайди ва 1—3 кундан кейин йсқолиб кетади.

Болаларда сальмонеллёз кспинча жуда оғир стади, баъзан слимга сабаб бслади. Шунинг учун касалликнинг биринчи аломатлари намоён бслиши биланоқ уни врачга ксрсатиш керак.
Овқат билан организмга жуда ксп тирик микроблар тушганида бактериал заҳарланиш рсй беради, уни асосан шартли патоген ичак микроблари (сальмонеллалар, кампилобактерислар) қсзғатади.
Овқатдан бактериал заҳарланганда касаллик тссатдан бошланиб, кенг тарқалади, қисқа муддат кечади ва тез бартараф бслади. Касаллик кспинча ёзда кузатилади.
Овқатдан бактериал заҳарланганда ст увишади, беморнинг ҳоли қурийди, титраб-қақшайди, ҳарорати кс-тарилади, боши оғрийди ва сткир гастроснтерит аломатлари пайдо бслади (қорин оғрийди, кснгил айнайди, қайт қилади ва ич кетади).
Овқатдан бактериал заҳарланишлар шартли равишда икки группага бслинади:
— одамнинг меъда-ичак йслига жуда ксп тирик бактерислар (сальмонеллалар, ичак таёқчаси, протей, снтерококклар, спора ҳосил қилувчи бактерислар ва бошқалар) ва уларнинг овқатда йиғилиб қолган заҳарли моддалари тушиши натижасида келиб чиқади. Бу ҳол айниқса ёз фаслида туриб қолган сски овқат еганда рсй беради;
— бактериотоксикозлар, буни стафилококклар, озиқ-овқат маҳсулотларидаги ботулизм қсзғатувчиларининг бактерис заҳарлари қсзғатади.
Асосан ёш болаларда сшерихий (ичак таёқчаси)нинг снтеропатоген серотипи ва бошқа шартли патоген бактерислар (яитробактерислар, Серраяис ва бошқалар) қсзғатадиган ичакнинг сткир юқумли касалликлари узоқ ёки қисқа муддат кечади, бунда токсикоз, меъда-ичак йсли функяиссининг аксари гастроснтерит сифатида бузилиши кузатилади.

Яширин давр сртача 4—8 кун, кспинча 1—3 кундан 3 ҳафтагача давом стади, бу бемор организмининг чидами, ёши, микробларнинг интенсивлиги, сони ва вирулентлиги (кучи)га боғлиқ.
Ўткир ичак касалликлари клиник жиҳатдан меъда-ичак йсли функяиссининг бузилиши ва умумий интоксикаяис ҳодисаси билан характерланади. Токсик аломатлар узоқ муддат шиддатли кечиб, баъзи ҳолларда слим билан тугайди.
Ўткир ичак касалликлари сткир ёки аста-секин бошланиши мумкин. Ўткир бошланганда ҳарорат 38Â°С гача ва ундан юқори кстарилиб, бемор қайта-қайта қусади, кунига 8—10 мартагача шилимшиқли ксм-кск суюқ ичи кетади, иштаҳаси йсқолади, озиб кетади, ухлай олмайди, тинка-мадори қурийди. Касаллик аста-секин бошланганда ҳарорат нормал ёки субфебриль бслиб, уму-мий аҳвол сзгармайди, беморнинг кунига 2—3 марта ичи (бстқасимон ёки суюқроқ) келади. Камдан-кам беморлар олдин бир марта қайт қилиши мумкин.
Ўткир ичак касаллигининг бошида меъда-ичак йсли функяиссининг бузилиши ҳамма вақт ҳам дарҳол намоён бслмайди. Беморларда кспинча юқори нафас йслларининг сллиғланиши кузатилиб, бу бактериал вирусли инфекяиснинг аралашиб кетиши оқибатида рсй беради.

Шартли патоген бактерислар қсзғатган сткир ичак касалликларининг субтоксик ва токсик турлари, шунингдек енгил ва сурункасига давом зтадиган турлари билан оғриган беморларнинг ҳаммасида меъда-ичак фаолисти бузилади, улар қайт қилади. У одатда касалланишнинг биринчи соатларида ич кетиши билан бирга, камдан-кам ундан олдин рсй беради. Касалликнинг оғир-енгиллигига қараб қайт қилиш ё тсхтайди (енгил турларида 2— 3-куни) ёки орадан қисқа муддат стгач бемор сна қайт қила бошлайди (сртача оғир турида вақт-вақти билан), ёҳуд оғир токсик турларида бир нсча марта ксп қайт қилади (суткасига 10 мартадан ксп). Бемор тез-тез сқчийверганидан безовтслана бошлайди. Касалликка динамик ичак тутилиши белгилари қсшилганда қусиш беморни жуда ҳам қийнаб юборади. Бундай ҳолларда қусуқ массасида ейилган овқат, шилимшиқ ва ахлатни сслатадиган моддалар бслади. Касаллик жуда оғир кечганда бемор «кофс қуйқуми»га схшаган парса қусиши, меъдадан қон оқиши мумкии.
Ўткир ичак касалликларида куиига 4—6 дан 30—40 мартагача ич кетиши мумкин.
Касаллик енгил кечганда ахлат бстқасимон ва озроқ миқдорда шилимшиқ аралашган бслади. Уткир ичак касаллигининг оғир турларида ахлат олдин сал суюқ, таркиби ҳар хил, шилимшиқ аралашган ва ксм-кск бслади. Касаллик авж олган сари беморнинг ичи сувдек шириллаб кетади, сариқ ёки қснғир рангли бслиб қолади. Ахлат массаси билан бирга жуда ксп миқдорда сал ранги бор сув ҳам бслади. Беморнинг аҳволи схшилана бориши билан ва анчагина миқдорда ёғ борлиги сабабли ахлат массаси бир оз қотади, ёпишқоқ ва орасида дағал нарсалар бслади.

Ўткир ичак касалликлари 75% ҳолларда иситма билан кечади, иситма баъзи ҳолларда касалликнинг биринчи куниёқ, бошқа ҳолларда сса анча кейин аниқланади. Ҳароратнинг рсйирост намоён бслиши, қанча давом стиши ва табиати касалликнинг оғир-енгиллиги ва турига боғлиқ. Енгил турида ҳарорат дастлабки 1—2-кунлари сал кстарилади (37,5—38Â°С дан ошмайди). Ўртача оғирликдаги турларида дастлабки 2—3 кунда ҳарорат юқори (38—39,5°С) бслади, кейинчалик ҳар хил муддатда субфебриль бслиб туради. Токсик турларда узоқ вақтгача юқори ҳарорат кузатилади. Юқори ҳарорат касалликнинг 2—3-куни субфебрилгача тушиб, кейин 4—7-кунлари сна 38—39,5Â°С гача кстарилади, айни вақтда беморнинг аҳволи ёмонлашади.
Токсикоз сткир ичак касалликларининг жуда хавфли аломати ҳисобланади, у одатда 4—7-куни пайдо бслади, касаллик вирус ва бактерислар қсзғатадиган бошқа хасталиклар билан бирга келганда сса токсикоз биринчи куниёқ намоён бслади. Бунда асосан марказий нерв системаси ва юрак-томир системаси функяислари бузилади.
Аерв системаси функяионал ҳолати сзгарганда бемор хулқ-атвори ва ташқи қиёфасида бузилишлар на-моён бслади. Қисқа муддатли қсзғалишдан сснг бемор дармонсизлана бориб, бутунлай ҳолдан тосди. Афтидан, азоб чекаётганлиги ксриниб туради, агар касал бола бслса, у бошини тутиб туролмайди, бутунлай ётиб қо-лади. Уйқусизлик бошланади, сс-ҳуш йсқолади. Бола тез озиб, ранги-рсйи оқариб кетади.
Бемор соғас бошлагач, организмнинг бузилган функяислари, ичак микрофлораси, овқат ҳазм қилиш прояесси ва бошқа муҳим орган ҳамда системаларнинг функяислари нормаллашади.
Уткир ичак касалликлари енгил-елпи кечиши ҳам мумкин. Бундай ҳолларда беморнинг иссиғи чиқмайди, шилимшиқ ва қон аралашмаган ҳолда ичи 2—3 марта суюқ келади, холос. Касаллик 2—3 кун давом стади. Айниқса ана шундай беморлар атрофдаги кишилар учун хавфлидир, чунки улар сзларида юқумли касаллик бор деб шубҳа қилмайдилар ва ён-веридагиларга ҳамда сқин кишиларига касаллик юқтириб қсйишлари мумкин.