Kutubxona > Alisher Navoiy asarlari
Alisher Navoiy. Xamsa: Sab'ai sayyor (nazm)
Andalus:
[XXV]
Панжшанба куни Баҳромнинг сандалосо хилъат била гулшани сандалбўйда ором тутуб, сарви сандал-насим била бодаи сандал шамим ичмак ва ул сандаллар лахлахасидин димоғи муаттар бўлуб, кўзи уйқу майли қилмоқ
Панжшанбаки субҳ чархи маҳал,
Сувади кўк жабиниға сандал,
Сандалосо насими лахлаха сой
Кўк димоғиға бўлди атрфизой.
Еу сифат атри сандалосодин,
Тун мизожи қутулди савдодин1.
Сандалий қилди шоҳ борча либос,
Сандалосо уй ичра тузди асос.
Сандали қўйди осмон соя,
Анга сандал йиғочдин поя.
Жилвагар бўлди сарви сандал бў.
Сакдалигун либоси тў-бартў.
Ҳулла сандал насими турфа сижоф,
Сар-басар даврасида сандал боф.
Базм атриға зоҳир этти бухур,
Ўт уза курси сандалу кофур.
Чун қадаҳ доир ўлди, қилди видоъ,
Кечаги майдин улча эрди судоъ.
Майда соқий магар қилиб эди ҳал,
Дардисар дафъиға қизил сандал.
Чунки хуршеди сандали боғи,
Қўнуб очти қанот тун зоғи.
Шом очиб мушкфом чодири шаб,
Қурси сандал анга ёйнб кавкаб2.
Сандали3 ёнидин қўпуб гулчеҳр,
Юз ёшурди нечукки сандал меҳр.
Яна ком этти шоҳи фарзона,
Уйқу майли қилурға афсона.
Қилдилар ҳозир уйла сайёҳе,
Балки сўз баҳри ичра маллоҳе
Ки, кеча ўлтуруб фасона дегай,
Ғойибидин магар нишона дегай.
Нуктагў бошлади дуо аввал,
Бериб анфоси нафҳаи сандал.
Деди: «То чарх бўлғуси дойир,
Қилғуси давра анжуми сойир,
Чархдин маснадинг рафиъ ўлсун,
Нажмдин ашҳабинг сариъ ўлсун».
Олтинчи иқлим йўлидин келтурган мусофир нуктатирозлиғи
Фориғ ўлғоч бу дур нисоридин,
Дедиким: «Бохтар диёридин
Қилдилар азми Ховар икки киши,
Туну кун сайр ўлуб аларнннг иши.
Бириси Муқбили биёбонгард4,
Яна бир Mудбири биҳор навард5.
Раҳрав ул иккидек бу кўҳна саро,
Қилмай эҳсос барру баҳр аро.
Муқбил озодаи ҳумоюн фол,
Элга мақбул этиб ани иқбол.
Мудбир андокқи борса ҳар сори,
Ултуруб юзда гарди идбори.
Йўлда бир води эрди асру махуф,
Қилмай андин мурур аҳли вуқуф6,
Тикану шўра — сабзау боғи,
Нафту гўгирд — суву туфроғи7.
Чун бухору уфун ҳужум айлаб,
Ийси анфосини самум айлаб8.
Ели ўтким, киши таниға уруб,
Чун кул айлаб ҳам ўзи-ўқ совуруб.
Анда йўқ жонварнинг имкони,
Қирибон чун ўзи чиқиб жони.
Дебон эл «Водийи Ҳамим» отин,
Ҳирқати айлаб они исботин.
Ул иков йўлдин ўлмайин огоҳ,
Буйла водида бўлдилар ҳамроҳ.
Кўрдилар чунки йўл суубатини,
Ул бало даштининг уқубатини
Ки, нечаким анинг канораси йўқ,
Қатъ қилмоқтин ўзга чораси йўқ.
Ҳар бало қўйса юз таҳаммул этиб,
Кирдилар дашт аро таваккул этиб.
Чун ҳарорат шарора кўргузди,
Мудбири хас шароратин тузди
Ки, дер эрди: «Бу не.ҳаво бўлғай?
Халқ қилмоқ бу не раво бўлғай?»
Гоҳ дер эрди масту беҳушвор:
«Сув яратмоқ магар эрур душвор?»
Йўқ эди майл қилса ҳар сўзга,
Тенгрига эътироздин ўзга.
Чунки ул поядин таназзул этиб,
Таъну ташниъи ҳамраҳиға етиб
Ким: «мени нотавони хастаға кош,
Сен киби бўлмағай эди йўлдош!
Сени кўрмак не шум кун эрди
Ки, ёмон мунча хосият берди».
Муқбил эрди худой ила машғул,
Зикру тасбиҳи тенгрига мақбул.
Сўзи Мудбирға ғайри панд ўлмай,
Лек анга панд судманд ўлмай.
Чекти Муқбил басе азоби алим,
То анга қатъ бўлди дашти ҳамим.
Чунки ул дашт нопадид ўлди,
Баҳрн дарду ано падид ўлди.
Ҳамраҳидин батанг эди Муқбил,
Хайрбодиға табъ этиб мойил.
Чун кўп эрди азоб шайни анга,
«Қола ҳозо фироқу байни»9 анга.
Яна Мудбир тилаб қилурға сафо,
Айлабон қилғонидин истеъфо.
Айлагон тавридин қироқ тутуб,
Ер уза бош қўюб қулоқ тутуб.
Бўлубон тавба бирла узр овар
Ки, ани Муқбил айлабон бовар.
Жавридин хотирини айлаб соф,
Унутуб ҳар неким, деб эрди газоф.
Сув қироғиға бўлдилар оён,
Кема эрди тенгизда бепоён.
Ҳар тараф соҳил ичра гом урубон,
Ховар аҳлини топтилар сўрубон.
Ҳар бир ўз муздини қилиб таслим,
Кирдилар баҳр ичига қилмай бийм.
Берди маллоҳ аларға бир сандал
Ки, бор эрди ҳамул иковга маҳал10,
Тоқтилар олиб ихтиёрин анинг,
Бир улуқ кемага маҳорин анинг11.
Қилдилар чунки баҳр азмини жазм,
Бир неча кема бир ён айладн азм.
Ховар аҳли ҳам ўлдилар сойир,
Кема суръатда уйлаким тойир,
Яна Мудбир ўзин тутуб бадҳол,
Майл қилди демакка ҳарза мақол.
Ёри чун мазҳари саодат эди,
Иши тасбиҳ ила ибодат эди.
Анга ҳам ёвадин бўлуб мониъ,
Бўлмайин ул бу манъ ила қониъ.
Онча куфр айта бошлади фар-фар
Ки, дамидин аён бўлуб сарсар.
Тенгиз узра зуҳур этиб кўлок,
Кема аҳлини айлади ғамнок.
Буйла сўзлар хитоби ҳаққа мудом,
Букн: «Йўқ ишларингда ҳеч андом.
Қуму даштингда онча сўзу гудоз,
Баҳру мавжунгда бу қадар таку тоз.
Анда тафриту мунда бу ифрот,
Эл ҳиссу ақлини қилур исқот».
Шум анфосининг шаоматидин,
Баҳр чайқалди мавж офатидин.
Тушти дарёда ул сифат ошуб
Ки, су амвожи бўлди гардун кўб.
Солди онинг риёҳи идбори,
Ҳар киши кемасини бир сори.
Узди заврақчанинг маҳорини ҳам,
Ташлади жунг рахту борини ҳам.
Кемаларнинг ичинда онча фариқ,
Қолди баъзию, баъзи ўлди ғариқ.
Қолғони доғи ҳар тараф тушти,
Борчадин амн бир тараф тушти.
Ул иков заврақида сайру шитоб,
Мудбир аҳволи заврақ ичра хароб.
Муқбил айлаб дуо тазарруъ этиб,
Тенгридин ёрлиғ таваққуъ этиб,
Мунча офат тенгизда бир сори,
Бир сори ҳамдамининг идбори.
Ҳам дуоси анинг қилиб таъсир,
Топти таскан тенгизда, ул ташвир.
Ел тиниб баҳр топти чун ором,
Заврақ айлар эди су узра хиром.
Қилибон етса баҳр уза юз бийм,
Ўзни тенгри қазосиға таслим,
Буйла ҳолатда боқти озода,
Бир саводе кўрунди дарёда.
Ранги онинг сипеҳри хазродек,
Хайъату даври чархи минодек.
Эсти андоқ насим улёндин
Ким, хабар берди нафҳаси жондин.
Сандалосо шамиму рийҳ анда,
Елга бориб дами Масиҳ анда.
Баҳр исидин димоғи фарсуда,
Бўлди Муқбилға бир дам осуда.
Саждаи шукр айлагач филҳол,
Ул тараф сурди заврақин иқбол.
Чунки иқбол заврақин сурди,
Тонг йўқ ар бир нафасда еткурди.
Гўйи ул бир дарахт эди олий,
Рангу рифъатда чарх тимсоли.
Ул дарахт эрди гўйиё сандал,
Барги кўзгулари топиб сайқал.
Кимки ҳар кўзгуни қилиб манзур,
Шоҳиди бахт айлаб анда зуҳур.
Рифъати кўкка тегуруб поя,
Баргидин баҳрни ёпиб соя.
Соясидин су гарчи анбарфом,
Сандалосо топиб исини машом.
Онча тупроқ сув юзини тутуб
Ки, фазосида ул дарахт бутуб.
Танаси ичра бир азим шигоф,
Чашмас жавфи ичра беҳад соф.
Сийми маҳлулдек суйи тоби,
Жўшида изтироби сиймобий.
Ғулғули баҳр эли ишига кулуб,
Ғулғул айлаб тенгиз аро тўкулуб.
Етгач анда ики ситамдида,
Бир дам ором эди писандида.
Зоҳир эрди йиғочқа бир реша,
Чиқибон Муқбили хирадпеша,
Боғлабон заврақи маҳорнн руст,
Майл қилди дарахт жавфиға чуст.
Кўрди ул чашма бошида бир тош,
Хатлар этган анинг юзида харош.
Кирди Мудбир доғи шитоб қилиб,
Сувдин ичмакка изтироб қилиб,
Тош эди зеб бирла қозилғон,
Турфа хатлар юзида ёзилғон.
Ўқуди Муқбил, они Мудбир ҳам,
Бу ҳадис эрди ул хужаста рақам
Ким: «бу манзилға ул кишики етар,
Бу ғаройибниким тафарруж этар.
Муни билдикки симиёдур бу!
Ҳис қошида ғалатнамодур бу!
«Сандали симиё» мунунг лақаби,
Эл хаёлотидин фузун ажаби.
Мундаким етса содиқу козиб,
Табъи бўлғай сув ичгали жозиб.
Сувдин ўлғон замонда соғаркаш,
Айлагай манъи жуу дафъи аташ12.
Содиқ ўлғай бир онғача хурсанд,
Бўлмайин ер-ичарга ҳожатманд.
Лек козибқа уч кун ўлғач ком,
Тилагай уч кун ўтса, суву таом.
Баҳра бу чашма суйидин олғон,
Тилига ногаҳ ўтса бир ёлғон
Қорни ул навъ чок бўлғусидур
Ки, ҳамул дам ҳалок бўлғусидур.
Ичмагининг бу навъ эди жиҳати,
Кирмагинингдур ўзга хосияти:
Кирса ёлғончи куйгай андоми,
Пишгай ул сувда пайкари хоми.
Ростгў кирса, бўлмағай анга жўш,
Суйи бергай ҳавоси чашмаи нўш.
Чунки ғусл айламакка кўз юмғой,
Қулоғу бурнини тутуб чўмғой.
Бош чиқорғоч не кўрса кўргай ўзи
Ки, демак бўлмас ул фасона сўзи.
Лек бир чўмғон улча кўргай ҳол,
Яна чўммоқ эрур бу сувға маҳол
Ким, кириб ғўта истаса пайваст,
Сув бўлур паст, ул ўлса ғўтаға баст»
Ўқуғоч хатни содиқу козиб,
Бўлди козибқа ул ҳавас жозиб.
Ки, бир-икки дам ул судин ютқой,
Кизб ила ёва таркини тутқой.
Гарчи мумкин йўқ эрди ул услуб,
Бўлмоқ онинг мизожидин маслуб.
Лек жуу аташ ҳароратидин,
Зоҳир ўлди анинг иборатидин.
«Буки, ёлғон демакни тарк эттим,
Йўқ эса иртикоби марг эттим»,—
Деди бу сўзнию судин ичти,
Чашмасор ҳаётидин кечти.
Содиқ айлаб вузусиға таждид,
Қилди таждид шукри рабби мажид.
Сўнгра нўш этти ул зулоли ҳаёт,
Анга жуу аташдин ўлди нажот.
Истади Мудбир ул суға кирмак,
Тийра жисмиға шусту шў бермак.
Авр ўлуб сувға чун илик урди,
Қайнабон илгини сув куйдурди.
Лек содиқ белига боғлаб лунг,
Сувға кирди нечукки баҳрға жунг.
Сув яқосида тўлмуруб йўлдош,
Акси яиглиғ чўмурди ул суға бош.
Бош чикорғоч суға чу боқти қуйи,
Кўрди сув эрмас эрди чашма суйи,
Ҳавзи эрди суйи нечукки зулол,
Лаб-балаб ҳавз ичинда моло-мол.
Йўнулуб тоши софию мавзун,
Ярақон ранг, балки сандалгун.
Даврида гулшане нечукки Эрам,
Олида манзаре нечукки ҳарам.
Чиққоли ҳавздин чу қўйди аёқ,
Кўрдиким неча сарви сиймин соқ
Еттилар хизмати амриға чолок,
Очибон қўлда фўталар бори пок.
Тан қурутмоққа ҳулла бирла ҳарир,
Борчаси дилнавозу табъпазир.
Хожаға бандавор туттилар,
Суртубон жисмини қуруттилар.
Кийдуруб хилъат анга тў-бартў,
Борча сандал насиму сандал бў.
Бошиға қўйдилар амома доғи,
Анда сандал била шамома доғи.
Бўлғоч ороста тутуб қўлини,
Касри сандалға бошлабон йўлини.
Бериб онинг насими руҳиға қут,
Хожани ҳайрат айлабон мабҳут.
Кўрубон солса ҳолиға кўзини,
Узга оламда ҳар замон ўзини.
Кирди чун қаср ичига беҳушвор,
Ҳайрат ичра не масту не ҳушёр.
Кўрди қасре равоқи гардунсой,
Умр қасри киби нишотафзой.
Сақфи сандал, равоқи ҳам сандал,
Эшигу фаршу тоқи ҳам сандал.
Атриким солибон ҳирадға хуруш,
Гаҳ бериб ҳушу гоҳ этиб беҳуш,
Қаср аро тахти сандалиойин,
Кўп жавоҳир била топиб тазйин.
Тахт устида бир ажаб тимсол,
Жину инс ичра йўқ юзига мисол.
Пайкари ҳайъат ичра руҳоний,
Бошидин то аёғи нуроний.
Ҳуснидин олам аҳли руҳиға қут,
Юзи хуршеди олами малакут.
Нурдин қадди равзанинг нахли,
Йўқ вужудида моу тин дахли13.
Жисми боштин-аёқ латофати маҳз,
Бўлуб элга бу ҳолат офати маҳз.
Даврида юз кавокиби саҳарий,
Жилва айлаб нечукки ҳуру пари.
Хожа солғоч кўз ул дилороға,
Ҳуши ул навъ борди яғмоға
Ким, қуруб қони ранги сорғорди,
Йиқилиб ерга ўзидин борди.
Сарви гулрух келиб бошиға анинг,
Лутф ила ўлтуруб қошиға анинг,
Келди гулрух насимидин ҳуши,
Бўлди кўргач яна фаромуши.
Кўнглидин маҳв ўлуб нишони хирад,
Гоҳ ўзида эдию гаҳ бехуд.
Кўргузуб лутф сарви ҳур нажод,
Лутфиға айлади ани муътод.
Токи топти рамида кўнгли қарор,
Кўнглининг ўтидин гум ўлди шарор.
Юз тамаллуқ била хужаста арус,
Ўзини қилди хожаға маънус.
Бемуҳобо ёниға ёндошти,
Шавқ ўти хожа бошидин ошти.
Айрилиб сабр ила қароридин,
Уйла фард ўлди ихтиёридин
Ки, яқин эрди сийна чок ўлғой,
Шавқи туғёнидин ҳалок ўлғой,
Маҳваш илгин тутуб қўпорди ани,
Олибон тахти узра борди ани.
Хожа ер ўптиким: «Манга не ҳад,
Бўлғали такягоҳим ул маснад».
Маҳваш ул навъ тутти они азиз
Ки, дегайсен ўзидур анга каниз.
Андоқ ўлди аён маоши анга
Ким, яна қолмади таҳоши анга.
Тахт уза тутти ер бути гулрухг
Анга ёндошти хожаи фаррух.
Чектилар шарбату таом аввал,
Иккисидин етушти ком аввал.
Атъима ул сифат латиф сиришт
Ким, дегайсен эрур наими биҳишт14,
Чун ғизодин етушти табъиға ком,
Базм аро жилва қилди бодау жом.
Қўйдилар турфа шира сандалдин
Борча нақшу нигори зарҳалдин,
Устида шиша, ёнларида сабў,
Борча анбар сиришту сандал бў,
Қўпти гулчеҳраи дилоройи
Атри базм ичра сандалосойи,
Ичибон тахт сори қилди хиром,
Тутти, маҳвашқа жоми сандалфом.
Маҳваш олиб чу бир-ики ютти,
Оғзидин олди хожаға тутти.
Хожа худ андоқ ўзидин борди
Ки, олиб бехудона сипқорди.
Уйла эврулди жоми нўшо-нўш
Ки, тарабдин етушти кўкка хурўш.
Килди май хожанинг димоғин гарм,
Рафъ бўлди ҳижобу пардаи шарм.
Онча мардумлиғ айлар эрди пари
Ким, бўлур эрди хожа парда дари.
Хожа забт айлай олмайин ўзини,
Сарви гулрухдин олмайин ўзини,
Бошлади нукта беҳижобона
Ким, пари қилмиш эрди девона.
Сўз дебон ҳар замон талабангез,
Ҳаракат айлабон тамаъомез.
Шўхи аблаҳ фиреб манъ этмай,
Илги хожа илгидан кетмай.
Хожанинг қолмади таҳаммули ҳеч,
Солди шаҳват ҳужуми жисмиға печ.
Ғалаёни қувойи жисмоний,
Уйла бетоқат айлади они.
Ким, чекиб хурвашни беҳушвор,
Деди: «Ҳолимни айладинг душвор,
Раҳм этиб дардима даво айла!
Васл ила ҳожатим раво айла!»
Лобалар бирла сарви шаккарханд,
Деди: «Бўл мунчаға букун хурсанд
Ки, букун онча майпараст ўлдуқ
Ким, кетиб ҳушу ақл маст ўлдуқ,
Тонгла бўлғон замон бир ишга шуур,
Хисравона қилай таҳийяи сур.
Ақд этиб сурати салоҳ била,
Ҳарамингға кирай никоҳ била.
Чун муяссар бўлур ҳалол наво,
Бу ҳарамда харом кўрма раво.
Сурубон шаҳват этма беҳуда,
Пардаи исматимни олуда».
Хожаға шаҳват эрди муставли,
Қилмади суд лобагар қавли.
Яқин эрдики юз фиғон этгай,
Жаҳд қнлдики комиға етгай.
Айлабон шаҳват они нафсоний,
Қўлни бир ерга сунди пинҳоний
Ки, иши уқдасидин очиб банд,
Ож сандалға айлагай пайванд.
Деди маҳвашки: «Саъй бўлса неча,
Ул иш имкони йўқтурур бу кеча.
Бера олмас эсанг ўзунгга сукун,
Дейки, бир сарв қомати мавзун,
Тонгға тегру бўлуб парасторинг,
Айласун ўзни ҳамдаму ёринг,
Бу ўтунгким, аён қилур бас кин,
Топсун онинг зулолидин таскин».
Хожа фаҳм айладики, ҳол недур.
Арода посуху савол недур.
Мутаҳаййир бўлуб бу суратдин,
Яна дам урмади заруратдин.
Бути маҳвашким, они топти хамўш,
Анга бир онни қилди ҳамоғўш.
Икки човуши эрди маҳ сиймо,
Ноз ила андоқ айлади иймо
Ки, иков хожа сори бордилар,
Лоба кўп кўргузуб қўпордилар
Хилват ичра тузуб сару корин,
Ҳамдами қилдилар парасторин.
То саҳар хожа масту уй хилват,
Не буюрғонни билмади шаҳват,
Чарх чун тун ливосин этти нигун,
Бўлди тун обнуси сандалгун
Уйқудин анда очти кўзки сипеҳр
Ёрга ёймиш эди чу ашиъаи меҳр.
Кирди ёдиға ул қазия тамом
Ки, бўлуб эрди воқеъ андин шом.
Топти ўзни ажаб хижолат аро,
Кўнглин ул ҳолдин малолат аро.
Борча тақдир ила қўпуб ноком,
Айлади ҳавз жонибиға хиром
Ким, кириб сувға пок ғусл этгай,
То жанобат кудурати кетгай.
Боғлабон белга сандали фўта,
Урди чун ҳавз аро кириб ғўта.
Бош чиқорғоч ҳамул булоғ эрди
Ким, йиғоч жавфида суға кирди.
Ҳавлдин бўлди ҳар сари нозир,
Бўй боши ўрнида эди ҳозир.
Яна бир неча ғўта айлади фош,
Ушбу ер эрди чун чиқорди бош.
Чархн танноз таън этиб асру,
Дер эди: «Ул гузарни элтти сув»,
Кавкабин тийра айлаб иқболи,
Чиқти нокомдин ўлум ҳоли.
Музтару лол қолиб ўз ишига,
Ҳоли андоқки бўлмасун кишига.
Бир тараф онча дарди жон коҳи,
Бир тараф нохужаста ҳамроҳи.
Ул уқубат аро урар эди печ,
Ҳолин изҳор айлай олмай ҳеч.
Яна ул тош сори тушти кўзи
Ки, битилмиш эди бу чашма сўзи.
Гўшасида битилмиш эрди бу сўз
Ки, бурун солмамиш эди анга кўз
Ки: «биравким бу симиё кўрди,
Кирибон сувға юз бало кўрди.
Чиққоч-ўқ тутмамоқ керак ором,
Айламаклик керак сув узра хиром.
Бўлса лахте азиматида даранг,
Дев ани ўлтурур, йўқ эрса наҳанг».
Деди: «Турғум кечиб нажотимдин
Ўлганим яхши бу ҳаётимдин».
Чунки фикр этти жон азиз эрди,
Ул мақом асру фитнахез эрди.
Биззарурат азимат айлади жазм,
Ешибон заврақини қилғали азм.
Кўрубон Мудбир анда кўп тағйир,
Холин англарға қилди кўп тадбир.
Қилмади ошкор мутлақ анга,
Бўлди оромгоҳ заврақ анга.
Бўлди Мудбир доғи яна йўлдош,
Буйла йўлдош йўлда бўлмаса кош.
Сурдилар сув юзига заврақни,
Ўзларига паноҳ этиб ҳақни.
Муқбили нотавон хароб эрди,
Хажр ўтидин ичинда тоб эрди.
Шайну ошуби эрди ҳамвора,
Мудбир айлаб ишига наззора.
Сўрса эрди, жавоб бермас эди
Ким, ғами шарҳ этардек эрмас эди.
Дер эди: «Эй рафиқи зебохўй,
Бўлма мендин бу сўзга посуҳ жўй!
Буки, ҳолимни шарҳ қилмасмен,
Айб эмас, чун ўзумни билмасмен.
Санга ҳоллмдин гар малолат эрур,
Сен муҳиқсен, манга хижолат эрур.
Қилса бехудлуғум сени ранжур,
Не дейин, чунки борсен маъзур.
Нафасингни манга дилосо қил,
Лутф ила неча.кун мувосо қил.
Бахтдин ком агар бўлуб ҳосил,
Бўлса бир кун мақомимиз соҳил,
Ҳажрима хотирингни шод айлай,
Упуб илгингни хайрбод айлай»,—
Деб бу сўз олиға қўюб бошин.
Кўзидин юммайин тўкуб ёшин,
Заврақ ичра хўруш солур эди,
Ути дарёға жўш солур эди.
Мудбир аҳволидин бу навъ огаҳ
Ким, анга қўйди юз жунун ногаҳ.
Чашма узра бўлур чу деву пари,
Урунуб бўлди бу сифат асари.
Кўрунуб бу анга ғариб нима
Ки, аён бўлди бир азим кема.
Чун ел ўз эътидолидин ошти,
Заврақ ул кема бирла ёндошти.
Кемага қўйдилар иковла қадам,
Бўлғали мавж хавфидин беғам.
Кема аҳли тамом ўлуб эдилар,
Жон ғамидин халос ўлуб эдилар.
Кема ичра йўқ эрди ғайри ўлук,
Анда сандал йиғочидин тўла юк.
Мундоқ эрмишки хусрави Ховар
Ки, эмиш ул тараф жаҳон довар.
Бир қизи бор эмиш пари янглиғ,
Не пари, меҳри ховарий янглиғ.
Шоҳ умриға зеб ила зайн ул,
Шоҳға балки қурратул-айн ул.
Воқеъ эрмиш судоъ доим анга,
Кўрунуб умр номулойим анга.
Ҳукамо айлабон иложин кўп,
Келмай онинг мизожиға бири хўб.
Ғайри сандал исики нофиъ ўлуб,
Бошининг оғриғиға дофиъ ўлуб.
Бу жиҳатдин шаҳи сипеҳр маҳал,
Қасри олий бино қилиб сандал.
Борча азжоси сандали пайванд,
Рифъат ичра нечукки чархи баланд.
То тутуб маҳваш ул уй ичра мақом,
Етгай андин судоиға ором.
Олам ичра тушуб бу овоза,
Руҳи тужжорнинг бўлуб тоза,
Анда сандал соторға жозим ўлуб,
Ҳинд мулкига борча озим ўлуб,
Тошибон онча сандали хушбў
Ки, бутуб ул иморати дилжў.
Гўйиё ул гуруҳдин нечаси,
Бўлғон иш саъйи кундузу кечаси
Бу кема ичра топибон ором,
Юклабон сандал айламакда хиром,
Кема гирдоб аро бўлуб доир,
Йиллар ул даврада эмиш сойир.
Туганиб чун алар захираси пок,
Бўлубон кема аҳли борча ҳалок.
Бу маҳал ел эсиб тенгиз уза тез,
Зоҳир айлаб тенгизда рустохез.
Баҳрни чунки ел қилиб раққос,
Чарх урардин бўлуб сафина халос.
Киргач ул кемага ики ҳамроҳ,
Бор эди Муқбил иши нолаю оҳ.
Тутубон кунже ўз фиғони била,
Қолибон баҳр ичинда жони била.
Мудбир ул ўлган элни суға солиб,
Кемау моли ихтиёрнн олиб.
Кема амволини қилиб ўзининг,
Кемани балки ҳам билиб ўзининг.
Ул бу амвол забтиға машъуф,
Ёриға йўқ анинг ишида вуқуф
Ким, кўрунди йироқтин соҳил,
Кема соҳилға етти мустаъжил.
Бу тарафким кема шиновар эди,
Гўйиёким диёри Ховар эди.
Шаҳ букун майл этиб тамошоға,
Айлар эрди назора дарёға.
Кўргач ул кемани деди: «Юрунгуз,
Элидин бир кишини келтурунгуз!
Кема кайфиятини фаҳм этайин,
Фаҳм этиб, ёниб уй сори кетайин».
Кўрдилар икки кимса эрди қарин
Бу бири шоду ул бири ғамгин.
Шаҳ сўзи ул иковга чун етти,
Мудбир ул ён равон хиром этти.
Ер ўпуб айлагач дуо филҳол,
Шоҳ анинг ҳолатинн қилди савол,
Дсди: «Тожирмену тижорат ишим,
Қолмади бу сафарда ҳеч кишим.
Бўлубон сув уфунати мақрун,
Ўлдилар борчаси бўлуб тоун15.
Эмдиким бўлди манзилим соҳил,
Мен мену бир қулум оти Муқбил».
Ул бу янглиғ суруб фусун била дам
Ким, бўла бошлади таниға варам.
Варамидин либоси чок ўлди,
Кўкси ҳам чок ўлуб ҳалок ўлди.
Шоҳни ҳайрат айлади ожиз,
Буйла иш кўрмаган учун ҳаргиз.
Муқбили нотавонни қилди талаб,
Кўргач-ўқ кўнглига юз урди тараб.
Олндин ҳамраҳини ёшурди,
Сўрди ул сўзки, ёридин сўрди.
Муқбил андоқки бор эди бир-бир,
Қилди ондоқки бор эди тақрир.
Шаҳ деди, кемау неким иҳмол,
Борчаси бўлди жамъ байтулмол.
Ҳар не Муқбилғаким баён бўлди,
Чинлиғи шоҳға аён бўлди,
Деди: «Аҳсанта, мухбири содиқ,
Сидқ аро кимгаким десак фойиқ,
Тузлугунг кўнглумизни сайд этти,
Жонимизни асири қайд этти.
Иста, биздин неким санга дилхоҳ»,
Муқбил айлаб дуо деди: «К-эй шоҳ,
Шоҳнинг умру жоҳин истармен,
Чарх авжида комин истармен.
Яна матлуб ҳақ ибодатидур
Ким, улус мужиби саодатидур.
Шоҳ агар қилса бандасин озод,
Туну кун айлагум дуо била ёд».
Чунки Муқбил сўзи эди дилкаш,
Ҳусн хулқию ҳусни хулқи хуш.
Шаҳ кўруб ул сифат ҳамида хисол
Ки, башар хайлидин эрур бу маҳол.
Муқбили хуш баёну зебо чеҳр,
Уйла гарм этти шоҳ кўнглида меҳр
Ки, анга хизматин ружуъ этти,
Шаҳ деганда бу ҳам шуруъ этти.
Қилди қуллуғни уйла табъпазир
Ки, шаҳ этти ани қошида вазир.
Сўнгра хизматдин ўтти поя анга
Солди давлат ҳумойи соя анга.
Шаҳ бўлуб вуслат амриға машғул,
Они фарзандлиққа қилди қабул.
Гарчи ул қилди узрлар ангез
Ки, ўти ўзга барқдин эди тез
Ким, анга қилмиш эрди ғорати ҳуш,
Бути сандал насими сандалпўш.
Боқмайин шоҳ эътирозиға ҳам,
Қўймай они ўз ихтиёриға ҳам.
Харж этиб махзан ошкору нуҳуфт,
Қурратул-айнин айлади анга жуфт.
Кийдуруб ҳулла борча сандал бўй
Ким, парқваш бу ишга қилмиш хўй.
Қасри сандалға чектилар они,
Топшурурға гули сумансони.
Чунки боқти ҳамул ғаройиб эди
Ки, анга мужиби масойиб эди.
Қаср ул, сақфу остона ҳам ул,
Тахт ул, офати замона ҳам ул.
Ҳайрат ўти солиб димоғига дуд,
Айлаб ул ўт вужудини нобуд.
Оҳу афгон чекиб йиқилди яна,
Жони чиқмоққа майл қилди яна.
Ўзига гар келур эди гоҳи,
Яна борур эди чекиб оҳи.
Атри сандал топиб димоғи анинг,
Ёрубон гар кўзи чароғи анинг.
Кўзин очқоч яна кўруб аҳвол,
Нола айлаб бўлур эди беҳол.
Кўрубон буйла ишқи дилкаш анга,
Меҳрибон бўлмиш эрди маҳваш анга,
Токи тадриж ила топиб ором,
Топти маҳваш висоли бирлан ком.
Лек ҳайратдин эрди доим лол.
Сурди бир кун бути ҳумоюн фол:
«Ким санга ҳайрати эрур ғолиб?
Бормен онинг вуқуфиға толиб».
Чўн анга нукта йўқ эди жуз рост,
Кўрганин шарҳ қилди бекаму кост.
Шажару чашма можаросини ҳам,
Сандалу қасри симиёсини ҳам.
Мутабассим бўлуб бути маҳваш,
Анга афсона бошлади дилкаш
Ким; «мени хўблиқ аро тақдир,
Чун жамол ичра қилди оламгир,
Тушти ҳуснум сўзи жаҳон ичра,
Не жаҳон, балки инсу жон ичра.
Манзаримдин ўтарда ногоҳе ,
Ҳуснума вола ўлди жин шоҳи.
Қаср уза тушти жин алолоси,
Мени девона қилди савдоси.
Шаҳға чун қилдим они жилванамо,
Бошим устига келтуруб ҳукамо.
Яна ромию соҳири ҳунарий,
Дафъ этардек зиёни деву пари.
Қилдилар иттифоқ ила чора
Ким, алар дафъ бўлди якбора.
Лек гоҳе қанот садоси келур,
Қулоғимға пари нидоси келур,
Буйла дерларки, жин шаҳи ёна,
Чунки бўлмиш ғамимда девона.
Баҳр уза симиёйи этмишлар,
Манзари дилкушойи этмишлар.
Сандалий қасру даврида боғе,
Сандалий тахт уза мени доғи,
Сен нечукким кўруб аён эттинг,
Манга кўрган киби баён эттинг.
Нақш қилғон эмишлар анда тамом,
Кўрубон хаста топқали ором.
Сен ҳамоноки анда етмишсен,
Ўзни нақшимға вола этмишсен.
Анда вола эдинг мисолимға,
Мунда еткурди ҳақ висолимға»
Рафъ ўлуб Муқбил олидин мушкил,
Бўлди гулрух хаёлидин хушдил.
Касри сандалда комрон бўлди,
Тўни ҳам сандалий нишон бўлди.
Сандал осойиши равон англа,
Атри онинг ҳаёти жон англа.
Сандал исинда тек туруб бўлмас,
Мушкни кимса ёшуруб бўлмас».
Чун бу афсона сурди нуктасаро,
Уюди шаҳ насими сандал аро.
Andalus:
[XXVI]
Одина куни Баҳромнинг кофурий асвоб била қасри кофургун ичинда мушкин зулфи кофурий либос била тахти ож узра жоми биллуридин бодаи кофур мизож ошом қилғони ва ул кофуркорлиқдин ҳижрони ҳарорати таскин топиб, ўз ғазоли мушкбўсидин хабар топқони
Чунки одина бу рафеъ равоқ,
Қилди тоқин саҳар гачидин оқ,
Солиб эрди мушаъбиди гардун,
Нажм доналаридин оғзиға ун.
Субҳдин лек уйла жўшкурди
Ким, дамидин ул ўтни совурди
Субҳ савбини гозури афлок
Меҳр собуни суртубон юдн пок1.
Шоҳ айлаб либосин оқу ҳарир,
Жилва қилди нечукки меҳри мунир,
Қилди, оламни ёрутуб нури,
Азми гунбаз саройи кофурий.
Ҳулла бирла ҳарпринп бути Чин,
Бериб эрди бу ранг ила ойин.
Тахти ож узра шаҳ чу тутти мақом,
Шўх ҳам топти ёнида ором.
Яна ишрат учун тузулдп асос,
Мажлис аҳлиға оқ борча либос.
Яна бир гулрухи паризода
Тутти чини қадаҳ била бода.
Чини эрди валек фағфурий,
Чин буким, ранги эрди кофурий.
Шоҳ оқшомға тегру бода ичиб,
Лек ҳар кунгидин зиёда ичпб,
Меҳр чун даҳрднн ёшурди нур,
Сочти он чарх томидин кофур.
Яна уйқу нишоти истади шоҳ,
Солдилар оқ уй ичра маснадгоҳ.
Ҳозир зрди мусофири пурдон,
Нуктадин кўнгли ҳуққаи дурдон.
Қилди боғишда ўлтуруб бунёд,
Шаҳ дуосинки: «Чархи кўҳна ниҳод.
Бу оқ уюнгга боргоҳ ўлсун,
Боргоҳинг жаҳон паноҳ ўлсун!»
Еттинчи иқлим йўлидин келтурган мусофирнинг фасонасиголлиғи
Чун дуо қилди деди фарзона
Ки, дей ўз кўрганимдин афсона:
«Менки, тушмиш буён гузор манга,
Мулки Хоразм эрур диёр манга.
Санъатим анда соз чолмоқ ишн,
Билмайин мен киби ишимни киши.
Илми адвору фанни мусиқий,
Мендин ул илм аҳли таҳқиқий.
Элга таълим этмоқ вирдим,
Кимки устоди қавм шогирдим.
Ногаҳбн тушти мундоқ овоза,
Эл аро бўлди бу хабар тоза
Ким, келур тожири хитойи зод,
Биласи бир канизи ҳур нажод.
Хожанинг моли баҳру кондин кўп,
Ҳар неким эл гумони андин кўп.
Лек тожнрға ончаким амвол,
Моҳвашға юз онча ҳусну жамол.
Бовужуди жамоли фитнафиган,
Бор эмиш хуш навоу барбатзан2.
Бу хабар элни беқарор этти,
Неча кун ўтти хожа ҳам етти.
Қилди Хоразм аҳли истиқбол,
Фаҳм қилмоққаким недур аҳвол.
Хожа худ бор эди деганча ғани,
Зуҳду тақви анинг шиору фани.
Юзи сажжода узра матлаи нур,
Мушкининг чарх айлабон кофур.
Парда ичра маҳи фалак пайванд,
Асли нисбатда хожаға фарзанд.
Хожаи баҳр каф била гуҳари,
Ул сифатким, фаришта бирла пари.
Лек маҳваш юзи ниқоб ичра,
Меҳрдекким бўлур саҳоб ичра.
Ул ниқоби — ниқоби кофурий,
Меҳр узра саҳоби кофурий.
Йўқ ниқобики, ҳар не кийгани оқ,
Не кияр бўлса истабон ани оқ.
Ҳар куни икки қатла — субҳ ила шом:
Тузубон нағма сарви сиймандом
Парда ичра қилиб навозиш чанг
Унун ул чанг ила қилиб оҳанг.
Тузуб ул навъ руд бирла суруд
Ки, олиб жонлар ул суруд ила руд.
Пардадин тошқори улусқа ҳужум,
Пардаги ҳоли лек номаълум.
Пардада ҳол ошкоро йўқ,
Киши кўрмак тиларга ёро йўқ.
Субҳ ила шомқим тарона тузуб,
Халқ фарёди бехудона тузуб.
Элни алҳони нотавон айлаб,
Нотавонларға қасди жон айлаб.
Ўйла кун ўтмайинки бпр ғамнок,
Ўлмағай оҳу нола бирла ҳалок.
Ўлубон халқ ул навоға кўчун,
Жон бериб балки андоқ ўлмак учун.
Мулк шоҳиға тегуруб нома,
Ки, фалак буйла тузди ҳангомй.
Айлай олмай ани тиларга хитоб
Ким, эрур хожа ҳам рафиъ жаноб.
Бернбон ўз либссиға тағйир,
Шоҳни ишқ этиб фақиру ҳақир.
Сойирн халқ ичинда пинҳоний,
Шаҳни ҳам вола айлаб алҳони.
Солибон парда ичра маҳрамлар,
Зуафодин санамға ҳамдамлар.
Ҳуснин англаб навосидин афзун,
Бўлди бу қисса бениҳоят узун.
Қилиб ул парда ичра ком тамаъ.
Васлин истаб шаҳ ўлди хомтамаъ.
Айлаб ул навъ бўлъажаб ҳавасе,
Солди даллолалар ароға басе.
Истабон моҳваш била панванд,
Айламак хожаға ўзин фарзанд.
Ҳосил ўлмай бу.мақсади ноёб,
Хожадин шаҳға буйла келди жавоб
Ким: «бу сўзларки, шоҳи банданавоз,
Қилди бу қулға мужиби эъзоз.
Тийра туфроғни кўкка тегурди,
Зарра қадрин қуёшдин ошурди3.
Манга не ҳадки шоҳи давлатманд,
Пойим этгай бу ерга тегру баланд.
Лек мундин ҳам ортуқ айласа жуд,
Манга толеъ агар йўқ эрса, не суд?
Ҳосилан бу санамки маҳвашдур,
Жуфт амридин асру саркашдур.
Ҳақки қилди ягонан офоқ,
Жуфтидиц доғи они айлади тоқ»4,
Деди улким: «Анинг шиори бор,
Шоҳ ҳокимдур, ихтиёри бор».
Шаҳ муни тутмайин мусаллам ҳеч,
Сўзда кўп тушди тоб бирлан печ.
Сўз кўп уммиду бийм бирла деди,
Посухи хожанинг ҳамул сўз эди.
Кўрдиким, айлар они ишқ ҳалок,
Узи мағлубу ишқ эди бебок.
Шаҳват они чу беқарор этти,
Ғазабу зулм ошкор этти.
Ҳукм қилдикн, бордилар хашга,
Шаҳға андоқки бор эди майли.
Юклабон ҳурнинг амориснн,
Хожанинг луъбати ҳисорисйн.
Элтибон шоҳи тийра рой сарн,
Мойил айлаб ҳарамсарой сари.
Қаср ичинда тушурдилар филҳол,
Шаҳни мағлуб этиб хаёлн маҳол.
Азм қилди санам сори хушдил,
Чун бу ҳолатни билди моҳи. чигил:
Чангини қўлға олиб айлади соз,
Чанг ила нағма айлади оғоз.
Нағма ул навъ ошкор этти
Ким, эшитгач шаҳ ўзидйн кетти.
Етса ҳар кимсанинг қулоғиға бу,
Ииқилиб элтибон ани уйқу.
Чун улус борча масти хоб бўлуб,
Шўхқа уй сори шитоб бўлуб.
Шоҳ чун уйғониб сипоҳ била,
Ҳайрат айлаб сипаҳни шоҳ била.
Кўзларидин юбон чу уйқуни,
Келтуруб ёна шўхи жодуйи.
Яна ул навъ нағмасоз айлаб,
Уйқу кўзларга турктоз айлаб.
Яна айлаб санам уйига хиром,
Тутубон пардаси аро ором.
Неча қатла шаҳ этти уйла жадал,
Анга маҳваш кетурди буйла бадал.
Оқибат иффати муассир ўлуб,
Шаҳ ишидин рамида хотир ўлуб.
Хожа олиға келди лутфомез,
Бошлабон юз ҳадиси узраигез,
Базм тартиб этиб аёқ тутти,
Ота айтиб ани қулоқ тутти.
Ойға ҳам инфиол этиб изҳор,
Қилғонидин малол этиб изҳор.
Парда тошида узрхоҳ бўлуб,
Узр айтурда хокроҳ бўлуб.
Тутубон чун бу меҳр айлаб фош,
Икки дунёда они қиз қардош,
Ота муни, сингил дебон они,
Айлаб улча риоят имкони.
Шўх чун шоҳдин бўлуб эмин.
Бўлубон ул диёр аро сокин.
Хожа боғи ясаб биҳиштосо,
Анда бир қасри тоқи гардунсо.
Яна ул кавкаби саодат учун,
Ясамиш хужрае ибодат учун.
Моҳ кофургун қабо пайваст,
Бўлуб ул ҳужрада худойпараст.
Бори кийган ҳарири субҳ нишон,
Кўзи тонг отқуча ситорафишон.
Тенгрига туну кун муножоти,
Биров уммиди бирла авқоти.
Лек они кимсага аён қилмай,
Чун аён қилман ул киши билмай.
Субҳ бўлғоч яна суруд чекиб,
Нағма бирла Навоий руд чекиб.
Ҳам анинг руди иштиёқангез,
Ҳам суруди келиб фироқомез.
Бир нафас чунки элни зор қилиб,
Савти тош кўнгли ичра кор қилиб.
Яна тоатқа юз қўюб то шом,
Шом айлаб ҳам ул ишига қиём.
Пэрда тошида элга нолау оҳ,
Шаҳ дағи анда ер тутуб гаҳ-гоҳ.
Ул гарсйибни истимоъ айлаб,
Ҳуш анинг кўнглидин видоъ айлаб.
Ясабон хожа хони меҳмони,
Улча бўлғой тгкаллуф имкони.
Кўргузуб юз туман латофат ила,
Узатиб шоҳни зиёфат ила.
Хожанинг суду моясиға газанд
Еткуруб, икки булъажаб фарзанд.
Менки ул шаҳр нағмасози эдим,
Базмлар достоннавозн эдим.
Ҳам кунум лаҳни руд бирла ўтуб,
Ҳам маошим суруд бирла ўтуб,
Чунки ул зоҳир этти руду суруд,
Офият мендин айлади падруд.
Топмадим элдин илтифот ўзга,
Талх бўлди манга ҳаёт ўзга.
Чун ишим мухтал ўлди якбора,,
Айладим ўз ишимга бир чора:
Айладим рағбат ул қадар кофур
Ким, ҳароратдин айлагай маҳжур.
Ражулият чу салб бўлди тамом5,
Хожа даргоҳи сори урдум гом.
Хожа маҳваш ҳаримида эди шод
Ким, йироқроқтин айладим фарёд.
Истади хожаи фаришта хисол,
Парда ичра нигори ҳур, мисол.
Сўрдиларким: «Недур бу фарёдишу
Ким сену кнмдин ўлди бу додинг?»
Айттим: «Зулм сиздин ўлди: манга,
Сен отоу бу қиздин ўлди манга»
Дедилар: «Туҳмат этма, эй мазлум
Ки, эмас бизга зулм даъбу русум!
Тонимоқта магар янгилмишсен,
Узга эл бизни фаҳм қилмишсен».
Дедим: «Андоқ эмас, сўрунг бир-бир,
То қилай ҳар не қилдингиз, тақрир.
Қнлингиз чора берсангиз инсоф,
Йўқса тортинг сўзумга ҳукми газоф»6.
Дедилар «Айт».— Айладим оғоз,
Сўзни аввал дуодин эттим соз.
Сўнгра ҳолим деднм шитоб этмай,
Сўз адосида изтироб этмай.
Кулубон туттилар мусаллам ани,
Хожа ҳам, сарви лоларух ҳам ани.
Токи бу ерга етти сўз охир
Ки, муродимни айладим зоҳир
Ки: «тиларменки улча бўлса ҳаёт,
Ушбу даргаҳда сургамен авқот
Ки, ишим ғайри лаҳну руд эрмас,
Узга иш шуғли даст ҳам бермас.
Қут берса фаришта эҳсони,
Қути руҳ ўлса ҳур илҳони7.
Буйла таълимким эрур ҳавасим,
Мингидин бирга бўлса дастрасим.
Умрум ар Нуҳ8дин кам эрмасдур,
Ҳосили умр ул манга басдур.
Менки бу навъ кўрдунгиз ожиз,
Йўқ бу фан ичра мен киби ҳаргиз.
Бу мамоликда кимга бу иш вирд,
Борча бордур манга камин шогирд.
Бор экандур менинг қошимда забун,
Арзи мусиқий этса Афлотун.
Лек бу ишки, эмди бўлди аён,
Сабтидин ожиз англа килки баён
Ким, кўрубтур чу нағмаи тузмак,
Гаҳ қилиб қатл, гоҳ тиргузмак.
Лаҳнким топти мояи эъжоз,
Андин ўлди менинг ишим носоз».
Кўрдилар чун бу ажзу хорлиғим,
Асар эттн аларға зорлиғим.
Лутф ила дилнавозлиғ айлаб,
Ҳолима чорасозлиғ айлаб,
Деди хожаки: «Еримиз бўлсанг,
Соз ила ғамгусоримиз бўлсанг,
Худ маишат санга эрур ҳосил,
Лек бир муддао эрур мушкил.
Сарви гулрухға хизмат этмак ҳам
Ки, яқин келмас анда номаҳрам».
Деди: «Ўзумни маҳрам айлабмен,
Сизни ул ишда беғам айлабмен.
Ҳунар уммидидин бўлуб маъюб,
Ражулиятни қилмишам маслуб.
Онча кофур иттифоқ эттим
Ки, ҳаво майлини йироқ эттим.
Чун эрур ушбу парда кофурий,
Ҳам бу ранг ичра парда мастури.
Манга ҳам ўзни қилғали ҳамранг,
Бўлди кофур жониби оҳанг.
Бўлмасам ушбу пардадин маҳжур,
Бир камин бандамен отим Кофур»9.
Сўз дедим чун бу навъ адо бнрлан,
Хожау сарви маҳлиқо бирлан.
Ҳайрат айлаб, чу қилдилар тафтиш,
Англадиларки, воқеъ эрди ул иш.
Илтифот эттилар ниҳоятсиз,
Кўргузуб хулқу лутф ғоятсиз.
Бўлубон лаҳзаи ишимда малул,
Хизматим иккисига тушти қабул.
Хизмат амрида ул сифат бўлдум
Ки, иккисига мултафат бўлдум.
Пардада гоҳ хожаға дамсоз,
Парда кейнида ойға ҳам ҳамроз.
Чун бор эрди муносабат мавжуд,
Асру кўи илтифот тутти вужуд.
Моҳрух чун тузар эди нағамот,
Мени бир ҳайрат айлар эрди мот:
Неки абёти жонфизоси эди,
Борчаси дарду ҳажр адоси эди.
Нағмаға кирса ҳар тарона анга,
Нолалар эрди ошиқона анга.
Англадим хилват ичра ҳам они
Ки, басе йиғлар эрди пинҳони.
Асру кўп музтар айласа эдн ғам,
Парда кейнида меи эднм маҳрам.
Ҳар нечук сўзкн, қнлса эрди хаёл,
Мендин ул сўзни айлар эрди савол.
Билганимча жавобин айтур эдим,
Бори сўзнинг савобин айтур эдим.
Тунлар ушгудян ўлса бегона,
Манга дер эрди: «Айт афсона».
Қайдаким бўлса эрди шарҳи фироқ,
Йиғлар эрди ягонаи офоқ.
Буйла аҳволидин тааққул ила,
Жазм бўлди манга тааммул ила
Ки, паривашки зору маҳзундур,
Гўйиёким бировга мажнундур.
Ҳажр хори ичин чу ковиш этар,
Савт ила тошқори таровиш этар10.
Чекмаса нағма туну кун они
Куйдурур ул шарора пинҳони,
Ҳоли чун мундоқ эрканин билдим,
Андин англарни орзу қнлдим.
Айтур эрдим ҳадис ҳар сориднн,
Сўз ўтар эрди хайру шар сориднн.
Токи топтим ўзумга беҳад ром,
Тавсани табъида басе ором.
Буйла ҳолатда дедим: «Эй маҳваш,
Тенгри тутсун ҳамеша кўнглунг хуш!
Хотиринг қайғудин йироқ бўлсун,
Айш ҳар лаҳза яхшироқ бўлсун!
Мушкиледур манга қилайму савол».—
«Қил!»—дегач, сўзнн бошладим фнлҳол
Ким: «неча вақт эрурки бандангмен,
Меҳрдек хоки раҳфигандангмен11.
Кузатурмен ҳамеша ҳолинг не?
Айш ёхуд ғаму малолинг не?
Ҳар тарафким етибдурур кў'нглум,
Ўйла маълум этибдурур кўнглум,
Ким, сенинг бир ғами ниҳонинг бор,
Халасидин хароши жонинг бор12.
Анга боис биров муҳаббатидур,
Балки андуҳу доғи фурқатидур.
Ки, чу андин етар алам чекмак,
Даъб этарсен суруди ғам чекмак.
Узни машғул этиб тарона била,
Нола айларсен ул баҳона била.
Чун кўнгул шарҳи ҳоли айларсен,
Хаста кўнглунгни холи айларсен.
Манга бу ғамни ошкор этсанг,
Мени бу сирда роздор этсанг.
Токи бўлғай ҳаётим имкони,
Кимса мендин эшитмагай они.
Лек мумкиндурур даво қилурум,
Саъй этиб ҳожатинг раво қилурум».
Чун эшитти сўзум бути гулрух,
Фикр этиб буйла айтти посух
Кн: «бу сўзким дединг йироқ эрмас,
Ростдин нукта яхшироқ эрмас.
Яхши бўлмиш ншим санга маълум,
Лек шарҳин сен айламак мафҳум.
Хирад олинда номувофиқ эрур,
Сўрмамоқ сендин они лойиқ эрур.
Санга йўқ суд англамоқ они,
Манга юз минг балият имкони.
Ишки таҳқиқи бежиҳат бўлғай,
Сўрмоқ онн не маслаҳат бўлғай?
Мунда гар истасанг ўзунгга нузул,
Икки ишдин бирини айла қабул:
Ё бу тафтиш таркини этгил,
Ёки билгач бошинг олиб кетгил,
Ўйлаким бўлмағил бу водида,
Балки бу мамлакат саводида».
Гарчи ул нуктадин етишти ҳарос,
Лек жон қасди айлади васвос.
Бир неча кун кезар эдим ғамгин,
Топа олмади хотирим таскин.
Ҳам замиримни ғамкаш этти бу фикр,
Ҳам димоғим мушавваш этти бу фикр.
Чунки сабру қарорсиз бўлдум,
Оқибат ихтиёрснз бўлдум.
Яна хилват топиб дуо қилдим,
Суди йўқ можаро адо қилдим.
Ки: «Хаёлимда фикр ўлуб пеша,
Мени савдойи эгти андеша.
Чун ҳадисингни истимоъ этайин,
Бошим олиб қаёи десанг кетайин!»
Деди маҳваш: «Ғариб зрур бу сўзунг
Ки, тиларсен бало ўзунгга ўзунг.
Шаҳрда турмасингға паймон қил,
Бошинс олиб кетарга аймон қил».
Хотириға не таврким етти,
Аҳд қилдим нечукки амр этти.
Кўнглида ваҳм қолмагач ёна,
Маҳваш оғоз қилди афсона
Ки: «мени чун ғамин хаёл зттинг,
Ул ғамимға жиҳат савол эттинг.
Сўзни аввалдин этмасам марқум,
Яхши бўлмас ғамим санга маълум.
Билки, Чин мулкидур диёр манга,
Утубон анда рўзгор манга.
Иккн хон кину размидин тақдир,
Тифл эканда биравга қилди асир.
Байъима хожа муштари бўлди,
Бандаси меҳри ховарий бўлди.
Гарчн мундоқ азиздурмен анга,
Сотқун олган каниздурмен анга,
Чунки йўқ эрди хожаға фарзанд,
Мисли фарзанд қадрим этти баланд,
Чун унум дилкаш эрди, лаҳжам хуш,
Чекар зрдим таронаи дилкаш.
Ҳукамоким бу фанда моҳир эди
Ким, маҳорат аларда зоҳир эдн.
Келтуруб уйга кўп риоят этиб,
Жуду икром бениҳоят этиб.
Ул қадар саъй айлади маҳу сол
Ким, манга касб бўлди мунча камол.
Ҳосилим бўлди тортмоққа нағам,
Музҳику мубкию мунаввим ҳам13,
Унум овозаси жаҳон тутти,
Чангим овози осмон тутти.
Ҳусн худ беқиёсу андоза,
Бўлди овоза узра овоза.
Эшитиб борча аҳли жоҳу тамиз
Ким, бор эрмиш бировда буйла каниз.
Бўлднлар нақдсанж байъим учун,
Тўктилар молу ганж байъим учун.
Ҳар тарафдин чу мол рез этти,
Хожа ўз фарзандини каниз этти.
Кеча кўпрак кўруб Харидорим,
Тезрак айлар эрди бозорим.
Чинда бу навъ шўр ила ғавғо,
Ҳар кишининг бошида бир савдо.
Чинда бор эрди бир ажаб наққош,
Сунъ наққошидек жаҳон аро фош.
Иши монандсиз, оти Моний.
Ул ёзиб суратнмни пинҳоний.
Сафар этмак учун ўзин тузмнш,
Бир шаҳаншаҳға они кўргузмиш
Ким, жаҳон мулкн ичра ҳар ким шоҳ,
Бор эмиш анга бандаи даргоҳ.
Шоҳ суратға майл этиб пайдо,
Балки бўлғон эмиш кўруб шайдо.
Уйлаким топибон амин кишилар,
Пок пайванду хурдабин кишилар,
Йибориб Чинға шўр солмоқ учун,
Бир канизакни сотқун олмоқ учун,
Бир харидор эди Хито хони,
Ҳукм бирла йироқ этиб они.
Байъ этиб хожанинг мизожи била,
Неча бирла Хито хирожи била.
Шод ўлуб бахтдин кушод топиб,
Ёндилар истаган мурод топиб.
Фарз йўл қатьини билурлар эди,
Икки манзилни бнр қилурлар эди.
То мени шоҳға кетурдилар,
Дурни дарё сори етурдилар.
Етти чун зарра меҳри анварға,
Банда султони бандапарварға.
Шоҳ ул элни бениёз этти,
Олам аҳлида сарфароз этти.
Ватан этти манга шабистонин,
Не шабистонкн, равзаи жонин.
Андоқ ўлдики, менсизин бир дам,
Тийра эрди анга ёруғ олам.
Умридин ҳосили жамолим анга,
Балки умри абад висолнм анга.
Иш анга ишрату шикор эрди,
Гашти саҳроу лолазор эрди.
Чопибон кўҳу дашт сори саманд,
Гўр бўйниға солур эрди каманд.
Ҳар қаён чопса гўр пўя сутур,
Ўлар эрди сутури олида гўр.
Лолагун гўрни шикор айлаб,
Қонидин ерни лолазор айлаб.
Лолазор ичра чун ичиб майи ноб,
Гўр эти эрди базми ичра кабоб.
Хоҳ шаҳр ичра, хоҳ дашт ичра,
Хоҳ орому хоҳ гашт ичра
Менсизин йўқ эди даме коми,
Ком йўқ, хотирининг ороми.
Бўлмасам ҳамраҳ урмай ул бир гом,
Мен наво чекмай, ичмай ул бир жом.
Мен қаю нағмаким адо айлаб,
Ул чекиб оҳу жон фидо айлаб.
Дашт аро сайр қилса, ёнида мен,
Шаҳр аро хилвату ниҳонида мен.
Олмайин кўз дами жамолимдин,
Тўймайин бир нафас висолимдин.
Оқибат бўлди ул сифат мағлуб
Ким, мен эрдим ҳаётидин матлуб.
Етти ул ерга ишки хайлу сипоҳ,
Қўйди навмидлиққа юз ногоҳ.
Ки, алардин йўқ эрди шаҳға вуқуф,
Кеча-кундуз манга эди машъуф.
Ончаким шаҳ манга эди мойил,
Хаста кўнглум анга эди мойил.
Васлин истарга ихтиёрим йўқ,
Ҳажрида лаҳзаи қарорим йўқ.
Шавқ ўти икки ёндин андоғ тез
Ки, бўлуб шуъласи сипеҳрситез,
Шоҳдин илтифоти номақдур,
Қилғон эркондурур мени мағрур.
Мен канизи сиёҳбахти лаим,
Ҳам сияҳбахту ҳам сиёҳ калим.
Шаҳдин ул бандаликки кўргаймен,
Ҳавсала қайдаким сингургаймен.
Ҳар неким нутқум айлар ўлса баён,
Бор эмиш бошидан-аёқ ҳазён.
Бир кун ул навъ воқеъ ўлдики шоҳ,
Овда эрдию мен анга ҳамроҳ.
Маст эди ул, эрди бодапараст,
Лек мен худпарастлиқдин маст.
Шаҳ этиб бир кийик сари оҳанг,
Чапиға ё ўнгиға олди хаданг.
Деди: «Чун рахшим ул тараф сурайин,
Ани ҳар навъким десанг урайин».
Мен дедимки: «Қўлин шикил этгил,
Ҳам йироқтин-ўқ айлагил бинсмил»14.
Билгач ул сўзни хотири поки,
Тикти икки қўлин отиб хоки.
Чунки солди икки қўлиға шикол,
Кайбур отиб бўғузлади филҳол.
Қилди бир ишки қилғоли они,
Одамизоднинг йўқ имкони.
Керак эрдики жон фидо қилсам,
Шастининг муздини адо қилсам,
Эмдиким мендин истади инсоф,
Ботлабон мен сиёҳбахт газоф.
Ақлдин жаҳл сори қайтибмен,
Ул қадар ҳашву ҳарза айтибмен15
Ки, агар адл ила қилиб чора,
Мени қилдурса эрди юз пора.
Деганимга жазо эмас эрди,
Қилғанимға сазо эмас эрди.
Анда ҳам қаҳр тиғини сурмай,
Мендек ўлтургуликни ўлтурмай,
Боғлатиб солди бир биёбонда,
Ки, қазо етса ўлгамен онда.
Қаҳр ила маст қўнди шаҳрға юз,
Токи ўтти ики кеча-кундуз.
Хожаким, деб эдн мени фарзанд,
Лек сотиб эди узуб пайванд.
Хотири қолиб иштнёқимға,
Туза олмай ғаму фироқимға.
Мени кўрмак учун бўлуб жознм,
Бўлғон эрмиш Хитойдин озим.
Манга солғонди жаҳл буйла хато,
Икки манзилға етган эрмиш ато.
Ул ики кунки, мен эдим мағзуб,
Хожаға кўрмагим бўлуб матлуб.
Сурар эрмиш фарас қилиб шабгир,
Тийфа эрмиш кеча нечукким қир16.
Уркудаб йўлдин оти чиққон эмиш,
Бир ики қул била озиққон эмиш.
Сурубон водию биёбонға,
Юз машаққат аро етиб жонға,
Ул қаро тунда бахти бедори,
Солғон эрмиш ани менинг сори.
Тийра тун чун манга яқин етмиш,
Хожаға уйқу асру зўр этмиш.
Тушубон бормиш уйқуға бир дам.
Чун кўз очмиш ёруб эмиш олам.
Ёнида юз қадамға ёқин йўл,
Иттифоқо назора айламиш ул.
Дашт аро бир қаро кўрунмиш анга,
Бир қаро дашт аро кўрунмиш анга.
Кишидекким ғулула банд ўлғай,
Бор бўйида хами каманд ўлғай17.
Айлайин деб ҳақиқатин маълум,
Қилмиш ул сори хожа ранжа қудум.
Етса кўрмиш заифаи зори,
Ҳар сари мў танида озори.
Боғланиб сочининг каманди била,
Етибон дашт ўза бу банди била.
Раҳм этиб ешгали узотмиш илик
Ки, ўлукму экин бу, йўқ эрса тирик?
Чунки таъжил ила ешиб они,
Юзида гарчи йўқ эмиш қони.
Бўю боши манга шабиҳ эрмиш,
Кўзу қоши манга шабиҳ эрмиш,
Аёғ остинда зулфи помоли,
Зақани холи лаълининг холи.
Хожа билмайки маст эрур, ё соғ,
Топмай уйқудадурму, ё уйғоқ.
Ҳардам ул ҳайрат они лол айлаб,
Ҳар замон ўзга бир хаёл айлаб.
Хожанинг буйла ибтилоси чоғи,
Кўрунуб корвон қароси доғи.
Йибориб бир қулинки элни суруб,
Келтуруб ул мақом аро тушуруб.
Неча қиз борча ҳамдаму ёрим,
Зуафодин неча парасторим.
Етгали хизматимға жон бирла,
Келган эрмиш бу корвон бирла.
Хожа ул борчани қилиб ҳозир,
Манга қилган эмиш борин нозир.
Алар англаб нишоналар бирла,
Навҳа тортиб тароналар бирла.
Юзни йиртиб, яқони чок айлаб,
Дарддин навҳаи ҳалок айлаб.
Хожаи кордону фарзона,
Бўлуб ул ҳайрат ичра девона.
Дард ила навҳаи ғамим тутубон,
Йиғлабон зору мотамим тутубон,
Лек фаҳм айламайки ҳол недур?
Меҳри умрумға бу завол недур?
Асоу ожиз бўлуб бу суратдин,
Ашк ила юб мени заруратдин.
Кафан айлаб ҳарир ила сайфур,
Сепибон ул кафан аро кофур.
Чун мени чирмаб ул ҳарир била,
Они хушбў этиб абир била.
Чун сепилгач абири ноб анда,
Сепилиб дам-бадам гулоб анда.
Танки, ўлган киби эмиш бетоб,
Чун топиб нафҳаи абиру гулоб.
Юзланиб заъфлиқ димоғима ҳуш,
Нафас ўлмиш танимға ҳамоғуш.
Чун алар фаҳм этиб ҳаёт манга,
Нақди жон айлабон закот манга.
Юзларин суртубон аёғимға,
Яхши ислар тутуб димоғимға,
Дер эмиш ҳар бир ўзга янглиғ сўз
Ки, ўзумга келиб, очибмен кўз.
Чун кўзум тушти нотавонларға,
Меҳрпарвард меҳрибонларға.
Айттим: «Мунда турмайин юрунгуз,
Қўчубон жаҳд айлабон сурунгуз
Ким, бу манзил маҳалли офат эрур,
Жонситон водийи махофат эрур».
Кўч ўлуб чунки нола чекти диро,
Манга ер бўлди бир амори18 аро.
Томизиб гоҳи оғзима шарбат,
Гаҳ равойиҳ била бериб қувват.
Юрубон йўл ики кеча-кундуз,
Қўйди сиҳҳат менинг мизожима юз.
Кололар чун ҳорарға ёвушти19,
Хожа бир чашма бошиға тушти,
Сабза узра ясалди кошона,
Зеблиғ боргоҳу шамиёна.
Ясабон тахт уза рафеъ мақом,
Манга бердилар устида ором.
Келиб олимға хожа ўлтурди,
Шарҳи ҳолимни мў-бамў сўрди.
Мен доғи ул сифатки, воқиф эдим,
Борин андоғки воқеъ эрди, дедим.
Хожа бир дам бошин тутуб қолди,
Яна бир дам бошин қуйи солди.
Анга мен чунки шарҳи ҳол эттим,
Ҳолин онинг дағи савол эттим.
Ҳолин ул ҳам деди, нечукки эди,
Қиссаси бор эди, нечукки деди.
Назар этмай замона ғамлариға,
Шукр деб тенгрининг карамлариға.
Анда чун бнр кун ўлди осойиш,
Сўз юзига берилди оройиш
Ки чу айтилди, «ҳар жиҳат эмди,
Не дурур ишга маслаҳат эмди?».
Мен дедимким: «Агар канизига шоҳ,
Ғазаб этти худой эрур огоҳ.
Бор эдим улча бўлди изҳори,
Юз туман ончанинг сазовори.
Чунки шаҳ кину қаҳрини сурди,
Тенгри асради гар ул ўлтурди.
Киши ўлгонга тиғи кин сурмас,
Бир ўлукни икита ўлтурмас.
Бу кафанким, либосим айлабсиз,
Хилъати мавту ёсим айлабсиз.
Кийибон даргаҳига қўйсам юз,
Айтсам бу фасона равшану туз
Ки: «Гуноҳики мен қилиб эрдим,
Ўлтурурдек эдим, билиб эрдим,
Адл ила шоҳ ҳукми қатл этти,
Неки қилмиш эдим—жазо етти.
Янги жон манга берди эрса худо,
Ани ҳам келмишам қилурға фидо.
Қатл агар қилса ҳам фигандаси мен.
Афв ҳам айлар эрса, бандаси мен.
Журмум ўлса ўзи паноҳим эрур,
Караму лутфи узрхоҳим эрур.
Мундоқ этсак бу қиссаға тадбир,
Ҳеч шак йўқки шоҳи оламгир.
Афв расмин риоят этгусидур,
Карами бениҳоят этгусидур».
Мен бу сўзни чу айладим ийрод,
Хожау халқ қилдилар фарёд
Ким: «Хатодур бу раъйким қилдинг,
Хирадингдин магарки айрилдинг?
Ёва десен! Ўзунгдаму йўқсен?
Ёки хони ҳаётдин тўқсен?
Шаҳки, бир сўз учун тўкар қонинг,
Яна қилмоқ недур, фидо жонинг?
Шоҳ бир шуълаи фурузондур,
Ҳар кишига етишса сўзондур.
Ўт аро ихтиёр ила сурмак,
Баҳра бермас, бағайри куйдурмак.
Шоҳким буйла тангдил бўлмиш,
Ғазаби ўти муштаил бўлмиш.
Қочмоқ андин савоб эрур бу дам,
Неча андин йироқ — офат кам.
Ғазабиға тугангач андоза,
Ҳар тараф етгусидур овоза
Ким, бу ишким санга раво кўрди,
Жониға юз бало даво кўрди.
Андин андуҳ ила надомати бор,
Ёки айш ичра истидомати бор.
Нодим ўлса иложи осондур,
Борибон қайтмоқ не нуқсондур.
Бор эса қилғонида исрори,
Жонни қутқорғон ўлғабиз бори»20.
Хожа сўзни тугатмак эрди ҳамон
Ки, ҳадисин беганди яхши, ёмон.
Сўзга бу навъ чун қарор ўлди,
Маслаҳат бир сари фирор ўлди,
Чун йироқ эрди кишвари Хоразм,
Қилдилар ул тараф азимат жазм.
Мен чу шаҳдин бу навъ айрилдим,
Ҳажрида қолмоғум тирик билдим.
Ўлган-ўқ айладим ўзумни гумон,
Ҳажр воқеъ ҳамону марг ҳамон.
Ул кафанким, либосим ўлмиш эди,
Мужиби эҳтибосим ўлмиш эди.
Ани киймак танимға фан бўлди
Ки, ўлук кисвати кафан бўлди.
Менки, бўлдум висоли маҳжури,
Кафанимдур либоси кофурий.
Бот тўкулмас учун тани ранжур,
Сепилибдур кафанда ҳам кофур.
То бу кишвар ҳудудиға еттук,
Токи бу шаҳр аро нузул эттук.
Гар йироқсен, йўқ эрса, ҳамраҳсен,
Бори бўлғон ишимдин огаҳсен.
Бу шаҳ олинда мунча ёлғоним,
Анга юз изтироб солғоним,
Демагилким, кўнгул ҳавоси эди
Қи, валинеъматим вафоси эди.
Чун санга сиррим ошкор эттим,
Сен доғи қил, неким қарор эттим,
Шартким айладинг— вафо этгил,
Бу диёр ичра турмайин кетгил».
Мен симоъ айлагач бу навъ суруд,
Сарви гулрухқа айладим падруд21.
Мулк бар мулк тутмайин ором,
Айлабон йўлни қатъ гом-багом.
Кишига зоҳир этмадим бу роз,
Мунга тегруки шоҳи банданавоз.
Ҳукм қилдики: «Айт афсона!»
Мундоқ афсона топмадим ёна.
Ҳам кўруб буйла қасри кофурий,
Ёдима кирди ул бути ҳурий
Ки, фироқ ичра бўлғали ранжур,
Бу22 сифат ҳулла айламиш кофур.
Йўқки, кофургун кафан қилмиш,
Анга кофур урарни фан қилмиш.
Улки, олам аро ажойибдур,
Бўлса бу қаср аро муносибдур».
Сўзга бергунча қиссагў анжом
Ғойибидин нишон топиб Баҳром —
Ҳуш юз қатла тарк қилмиш эди,
Юздин ортук ўлуб тирилмиш эди.
Ушбу афсонадин ўлуб, ёна
Тиргузуб они ушбу афсона.
Ноладин асраб ўзниким ногоҳ,
Бўлса ровин фиғонидин огоҳ.
Айласа бир нафас фасонани бас,
Анга боғланғай ўзга роҳи нафас.
Дегучи чун деди фасонани пок,
Кўкка тортиб фиғони оташнок,
Чорлабон нуктагўни чун қучти,
Булбули руҳи гўйиё учти.
Анинг оби ҳаётдек сўзидин,
Борди ўлган киши киби ўзидин23.
Кимни беҳуш этар бу афсона,
Ўзига худ келиб нетар ёна?
Andalus:
[XXVII]
Бахром ғойибидин нишон топиб, ўздин ғойиб ва бенишон бўлуб, Хоразм мулкига нишон йибориб, хожаи фарзона била гавхари ягонани тилатиб, алар келгунча ўзи дағи ўтру чиққони ва субх анфоси масихларидек ўлук танға руҳ киюргони
Чунки ул кеча шоҳи шоҳнишон,
Ғойибидин бу навъ толти нишон,
То саҳар беқарору бедил эди,
Уйлаким сайди нимбисмил эди1.
Шавқ ўтиға куюб нечукки хасе,
Бетаҳаммуллуқ айлар эрди басе2.
Шеваси изтироб қилмоғлиқ,
Гоҳ қўпмоқ, гаҳе йиқилмоғлиқ.
Топса эрди бузуқ мизожи қарор,
Буюрур эрди қиссаға такрор.
Иши чун қилғанини билмак анга,
Гоҳ ўлмак, гаҳи тирилмак анга,
Ҳажр андуҳн чун қилиб беҳол,
Ҳолига келтуруб умиди висол.
Не дейин ҳажрдин нелар кўрди,
Ким, ул оқшомни тонгға тегурди.
Онча қилди тирилмаку ўлмак
Ки, падид ўлди субҳға кулмак.
Субҳға чунки бўлди кулгу падид,
Дамидин ёнди шуълаи хуршед3,
Шоҳнинг итти ҳосил ороми,
Қилди майл андаким Дилороми.
Ул тараф жазм қилди азм этмак,
Токи Хоразм ҳаддиға етмак.
Бўлуб аркони давлати мониъ,
Неча кун сабр ила қилиб қониъ,
Дедилар: «Азм қилмамоқ авли
Ки, эрур шаҳға заъф муставли.
Гарчи муҳликдурур фироқ асру,
Лек бу йўл эрур йироқ асру.
Бўлмағай ранж чун шадид ўлғай,
Сиҳҳат асбоби нопадид ўлғай»4.
Ҳукамо ҳам келиб алар била рост,
Қилдилар шаҳға ер ўпуб дархост
Ки: «Неча шаҳға ишқойиндур,
Лек кўҳ виқору тамкиндур5.
Тоғ ойини истиқомат ўлур,
Чун таҳаррук топар қиёмат ўлур6.
Неча кун кўнглунга тутуб ғамни,
Тутқил орому бузма оламни!»
Кишилар топти оқибат таъйин,
Чарх суръат валек меҳройин.
Хожаға нома истимолат ила,
Ойға ҳам, лек бас хижолат ила
Ким: «Бу янглиғ хабар эшиттук жазм
Ки, бор эрмиш маконингиз Хоразм.
Бу хабардин агарчи бўлдуқ шод,
Етти юз навъ бандимизға кушод.
Лек ҳолатни англаған ҳангом,
Тутмангиз анда бир нафас ором.
Кеча-кундуз демай хиром қилинг,
Уйқуни биз киби ҳаром қилинг».
Шохнинг7 руқъасида пинҳони
Томизиб ашкдин боғир қони
Ки: «Фироқинг ичимни қон қилмиш,
Ани кўз йўлидин равон қилмиш,
Келки айлай санга фидо жоним,
Йўқса бўйнунгға бўлғуси қоним,
Фурқат ичра чиқорма жонимни,
Дашна урмай оқизма қонимни.
Келки чиқсун қошингда жоним хам,
Яна оқсун йўлунгда қоним ҳам.
Хажр тиғини жонима сурма,
Жон берурдин бурунроқ ўлтурма.
Сайр аро меҳри ховарий янглиғ,
Манга келгил учуб пари янглиғ.
Гарчи ўлтурмак айладинг манга фан,
Келу кўр, бўйнум узра тиғу кафан.
Гар қошингға етурмадим ўзни,
Оразингға ёрутмадим кўзни,
Айлама ҳамл комронлиқға,
Ҳукм қил они нотавонлиқға
Ки, фироқинға то асир ўлдум,
Заъфдин ул сифат ҳақир ўлдум.
Ки, сув ичмак манга не имкондур,
Томизурлар валек ул қондур.
Буйла мажруҳу нотавондурмен,
Нотавон жисму хаста жондурмен.
Келу ўлғон танимға жон бўлғил,
Жисмима мояи равон бўлғил
Ки, таваққуф қилурда фаҳм этгум,
Ваҳки келгунг валек мен кетгум!
Даҳр чун айлагай мени нобуд,
Сен таассуф емак не қилғай суд?»
Чун рақам айлади бу руқъаи дард,
Руқъанинг сафҳасиға берди навард.
Солди қосидлар олиға ҳайҳот,
Деди: «Турмай етинг нигорима бот!»
Яна Хоразм шаҳиға ёзди мисол,
«Буки Хоразмдин бир иллиқ мол,
Хожаға зоди роҳ еткурсун,
Хожа маҳмилни бу тараф сурсун».
Шаҳдин ул ишда мундоғ англаб майл,
Ер ўпуб йўлға кирдилар ул хайл.
Ел киби йўлда қилдилар таъжил,
Гўйи бир гом ўлур эди бир мил.
Чунки мустаъжил эрдилар беҳад,
Еттилар бот андаким мақсад.
Хожа боғин топиб нечукки насим,
Шаҳ мисолини қилдилар таслим.
Хожа чун олғач они, қилди сужуд,
Ойға ҳам етти руқъаи мақсуд.
Хожа боши сипеҳрдин ошти,
Моҳваш фарқи меҳрдин ошти.
Чунки Хоразм шаҳиға етти мисол,
Важҳ берди хизонадин филҳол.
Ўзи доғи хизона еткурди,
Хизмати бекарона еткурди.
Асру кўп шодмона бўлдилар,
Тахт сори равона бўлдилар.
Қўргузуб йўл юрурда истиъжол,
Шоҳ худ қилғон эрмиш истиқбол
Чунки қолди арода бир манзил,
Шоҳ этиб борча халқни ғофил.
Уюғон чоғда эл қилиб тадбир,
Айлади моҳрух сари шабгир.
Ел киби кеча тинмайин кетти,
Сарви гулруҳға субҳи дам етти.
Корвон ёлқибон урардин гом
Топмиш эрди ҳамул замон ором.
Гўйиё эрди тонг қаронғуси,
Элтибон эл кўзини уйқуси.
Боргаҳ чашма бошида тикилиб,
Наргиси гулнинг уйқу майли қилиб
Чашма бошида бир рафеъ чинор,
Ичи ковоки, ул сифатким, ғор.
Ичини ўртаган шарори ҳалок,
Кўкси ошиқ ичидек ўлғон чок.
Шаҳ отин бир ҳажарға боғлаб руст,
Ул шажар сори азм айлади чуст.
Кирди пинҳоний ул чинор ичра
Ёри ғор ул сифатки ғор ичра.
Анда чун эрди сарви ҳур сиришт,
Топар эрди машоми атри биҳишт.
Шоҳнинг чун мақоми ўлди дарахт,
Ойни уйғотди уйқусидин бахт,
Қўпубон субҳ уйлаким маъҳуд,
Зоҳир этти бурун тариқи сужуд.
Тенгрига чун ниёз кўргузди
Олиб илгига чанггини тузди,
Такя айлаб йиғочқа бошлаб руд,
Қилди оғоз ошиқона суруд.
Нола шаҳнинг фироқидин айлаб,
Оҳ анинг иштиёқидин айлаб.
Чашма сори уруб паридек гом,
Тутти сарчашма бошида ором.
Анга лойиқ Навоий руд ясаб,
Номаси сўзларин суруд ясаб.
Ҳар сўзидин чекиб фиғон йиғлаб,
Оқизиб сайли ашку қон йиғлаб.
Шоҳ ҳар нағмада бориб ўзидин,
Ашки андуҳ ёғдуруб кўзндин.
Токи ой ун чекиб тарона била,
Бошлади савт бу фасона била
Ки: «Бу йўл не бало узоғ ўлди,
Тобидин доғим узра доғ ўлди.
Етти оғзимға ранждин жоним,
Қолмади ғам емакка имконим.
Умрдин ноумид бўлдум ло!
Миҳнати ҳажр ичинда ўлдум ло!
Ул кун ўлғайму, эй сипеҳри даний
Ки, солиб шоҳ хизматиға мани.
Қулоғиға сўзумни еткурсанг,
Аёғиға кўзумни еткурсанг.
Васлдин ҳосил ўлса дармоним,
Бўлмағай ўлсам ўзга армоним!»
Бу сурудини чун эшитти шоҳ,
Ёқасин чок қилди тортиб оҳ.
Югуруб жисми нотавон бирла
Чиқти юз нолау фиғон бирла,
Нафасининг ўти шарорангез,
Шуъла чиққой киби йиғочдин тез.
Ёр аёғиға бўлди андоқ паст
Ки, қуёш кўргай офтобпараст.
Қолмади анда ҳушнинг асари,
Уйла девонадекки кўрса пари.
Чун пари доғи кўрди андоқ ҳол,
Айлабон ҳайрат они бехуду лол.
Шоҳ оёғиға дур сочиб кўзидин,
Борди ўпгач аёғини ўзидин.
Ёр уза чунки паст бўлди сипеҳр,
Ёрга тушти сипеҳр аёғиға меҳр8.
Қора туфроққа тушти зилли илоҳ,
Сояға тушти меҳр ҳам ногоҳ9.
Шоҳ бехуд ер узра, моҳ доғи,
Моҳ келмай ўзига, шоҳ доғи10.
Ҳажр поён топиб висол кўрунг
Оллоҳ, оллоҳ, ғариб ҳол кўрунг!
Ҳажр шоми худ эрдилар беҳол,
Ҳол кўргил, чу бўлди субҳи висол.
Нафас урғунча субҳи абяз пўш,
Бирида йўқ эди нафас, бал ҳуш11.
Чун саҳар очти маъдани кофур,
Меҳр оламға ёйди ҳуллаи нур.
Корвон аҳли айлабон маълум,
Қилдилар ул иков бошиға ҳужум.
Хожаким; кўрди ул ғариб аҳвол,
Билдиким, қўнди тойири иқбол.
Элни ул теградин йироқ сурди,
Бир саропарда чуст келтурди.
Кўруб ул теграга саро парда,
Тутти кофургун саропарда.
Кирди ою қуёш ниқоб ичра,
Балки кофургун саҳоб ичра.
Ўзига келгач ул ики дилхоҳ,
Не дейишгандин ўлмадим огоҳ.
Бир шабистонки, эл эмас маҳрам,
Қайси элким, саҳар насими ҳам.
Сўзки васфида ҳар намат бўлғай,
Рост бўлса, дағи ғалат бўлғай.
Етти алқисса чун муродиға шоҳ,
Сўнгғидин етти борча хайлу сипоҳ,
Шаҳға чун завқ инбисот топиб,
Барча ул завқдан нишот топиб.
Хожани шаҳ вазири хос этти,
Суду савдосидин халос этти.
Касб чун эл ғаннмат айладилар,
Шаҳр сори азимат айладилар.
Andalus:
[XXVIII]
Баҳром гўрнинг ов азмиға чарга солғони ва ажал хайли овининг чаргасиға қолғони ва сайд азмиға гўр суммининг тезрафторлиғи ва ўзининг гўр домиға гирифторлиғи ва салтанатининг анжоми ва тарих ва фасонасининг итмоми ва ихтитоми
Шоҳ чун шаҳрни мақом этти,
Яна оҳанги руду жом этти,
Заъф кетти мизожидин билкул,
Баски гул атри бирла ичти мул.
Ўзи бирла муқаррар этти муни
Ки, ўтар ҳафтанинг чу етти куни.
Ул ети қаср аро хиром этгай,
Ҳар куни бирда майли жом этгай.
Моҳвашлар била қилиб май нўш,
Тутқай ўз маҳваши била оғуш.
Бўлса гулчеҳралар анга маҳбуб,
Лек маҳбубин англағай марғуб.
Бўлғай ул қаср ранги малбусот,
Балки кўрмакта борча маҳсусот,
Неча йил буйла комлар сурди.
Ҳой-ҳуйин фалакка еткурди.
Оқибат ҳе дегунча чархи даний,
Тийра гўр айлади анинг ватани.
Қилма Баҳромдин муни ҳайрат,
Анга худ чарх берди оз фурсат.
Киши юз қари подшоҳ ўлса,
Тахтгиру жаҳон паноҳ ўлса.
Етти кўк гунбазида ороми.
Човуши бўлса чарх Баҳроми1.
Ҳам керак оқибат видоъ этмак,
Борчанинг таркини қилиб кетмак.
Шоҳ Баҳромнинг бутуб коми,
Мундоқ ўлди ишининг анжоми
Ким, ичар эрди етти қасрда май,
Ҳар бирига мурури пайдарпай.
Қайси манзил ароки бўлса муқим,
Сарви гулчеҳр эрди ёру надим,
Чанг бирла тарабфизо дағи ул,
Нағма бирла ғазалсаро дағи ул.
Бўлса девори баст аро дилгир,
Азм этар эрди қилғали нахчир2.
Анда ҳам ёнида эди маҳваш,
Чекиб от узра нағмаи дилкаш.
Нағмапардоз ул эрди, соқи ҳам,
Боқийи умру умри боқий ҳам.
Юзидин мажлисиға оройиш,
Унидин хотириға осойиш.
Онсизин эрмас эрди бир соат,
Хоҳ айш айласун вагар тоат.
Бир кун ов солмиш эрди беҳад кенг,
Давраси чарх даври бирлан тенг.
Сайд ул овда уйлаким анжум,
Борчасиға фирор рахнаси гум3.
Анда отлиққа ҳад йўқ эрди падид,
Сайдға ҳам адад йўк эрди падид.
Бир фалаквор марғзор эрди,
Тўла отлиғ била шикор эрди.
Отлиғи чаргалар тузуб неча саф,
Қўшулуб бир-бирига икки тараф.
Чун қўмарғолға етти ул чарга,
Халқ беркиттилар аёқ ерга4.
Сайдға ҳаддин ошти эл жаври,
Уч йиғоч5 эрди чарганинг даври.
Лек ўн беш саф эрди тў-бартў,
Сайддин чарга ўртасида ғулув.
Захм ила сайд баски зор ўлди,
Марғзор уйла лолазор ўлди.
Балки қон бўлди селлар ҳарён,
Айлади сел майллар ҳарён.
Сайдким, ерга оқти қони анинг,
Чиқти қон сели бирла жони анинг»
Шоҳ Баҳром Гўри беозарм,
Ўзни гўр ўлтурурға айлаб гарм.
Чаргада мингча қодир андозе,
Борчанинг сайд урарға парвози.
Сайддинким келур чиқориб тил
Ҳар бирисига юз рамида қатил.
Чарга аҳли отиб ёғиндек ўқ,
Ҳар тараф қўйса юз, қутулмоқ йўқ
Ўлубон неча юз туман жонлиқ,
Ҳар киши неча сайд ила қонлиқ.
Қон тўкардаки, йўқ харос элга,
Бўлубон лолагун либос элга.
Қондин ул ерда гулистон бутти,
Гўйиёким ул элни қон тутти.
Марғзорики ов эди анда,
Қон йўли нов-нов эди анда.
Гўйиё уйла ер экандур бу
Ким, бор эрмиш тубида болчиғу сув.
Юзини гард таҳ-батаҳ тутмиш,
Анда ёмғур ёғиб гияҳ бутмиш.
Чун гияҳ бутмиш уйлаким беша,
Тубини маҳкам айламиш реша.
Бир қориға яқин захомат анга,
Реша бандидин истиқомат анга.
Эмдиким қондин оқти ҳар ён сайл,
Сел ўз марказиға айлади майл.
Сингиб ул навъ нам куйи кетти
Ки, бу нам сув намиға ҳам етти.
Болчиғ ул навъ бўлди ов элига.
Ки, етар эрди кимсанинг белига.
Бодполарға ботмоқ ўлди иш,
Болчиғ устида ётмоқ ўлди иш.
Буйла ҳолатда меҳр чекти ниқоб,
Парда ёпти қуёш юзига саҳоб.
Булут эл узра қатра бор ўлди,
Нуҳ тўфони ошкор ўлди.
Куйидин суву юқоридин нам,
«Юқоридин наму қуйидин ҳам.
Орада бўлғон ўлса туфроқ руст
Асрағон бўлса ажриғ они дуруст.
Чун юзин юз туманчирик ёпқай,
Сайд кенича ҳар бири чопқай.
Ажаб эрмас бўлуб тахалхул анга,
Етса ҳар соридин тазалзул анга6.
Хоссаким қондин оқибон юз ариғ,
Ҳар ариғ қилса ер юзин балчиғ.
От аёғи ани халоб этса,
Юқоридин ёғин дағи етса,
Не ёғинким этиб фалакка ҳаё,
Тўкса олам эли уза дарё.
Умридин эл не айб кўз юммоқ?
Қайда тебронмак, анда-ўқ чўммоқ?
Ушбулар борча бор эди мавжуд,
Бўлди бир дамда ов эли нобуд.
Чарга даврики халқдин тўлди,
Ер юки оғир эрди хам бўлди.
Уйла юмрулди ерга юз минг хайл,
Қилдилар бир йўли су қаъриға майл.
Давра бирлаки, чўмдилар мутлақ,
Бўлди ул ов ҳисориға хандақ.
Сувки хандақ қироғидин тошти,
Не қирғоким, ҳисоридин ошти.
Кўрган ул давра ичра мундоғ ҳол,
Ерни андоғки, сув уза ғарбол,
Жондин ул-сув била илик юдилар,
Шоҳ, балким бори чирик юдилар.
Топмас эрди чўмуб итардин амон,
Сайд афган ҳамону сайд ҳамон7.
Сайд учун борчаға хиром ўлди,
Сайдгаҳ худ аларға дом ўлди.
Шер ила жайран ул мақом ичра,
Туштилар чун бу навъ дом ичра.
Юз туман шеру жайран ўлди чу ғарқ,
Шеру жайран аро ўларда не фарқ?
Билдилар ошкору пинҳоний,
Йўқ эканни қутулмоқ имкони.
Саъй ила бир-бирин тутуштилар,
Муғтанам англабон қучуштилар.
Бор эди ул қучушмоқ андоқ руст
Ким, бир ўлдилар ики ҳамдам чуст.
Буйла ваҳдат чу ошкор ўлди,
Бир-бирига иков шикор ўлди.
Кўрди шаҳким, сипоҳи даштнавард,
Ботти андоқки, йўқ алардин гард.
Ул сариким, азимат этти сипоҳ,
Ҳам ўшул ён азимат айлади шоҳ8.
Мўрдек тушти ул сипоҳ аро шўр,
Кирдилар ерга борча уйлаки мўр.
Кирди гар мўрдек сипоҳи дажам,
Кирмайин қолмади Сулаймон ҳам.
Гўрдур борча олам аҳлиға қисм,
Анга Баҳроми Гўр эди худ исм9.
Аждаҳоедурур бу даҳри даний,
Элни ютмоқ чекиб шиору фани.
Токи ютмоқ шиорини тутти,
Юта олғонча халқни ютти.
Лек қонуни эрди ютмоғининг,
Биру ё ўн, йўқ эрса юз ё минг.
Андин элга басе тааб тушти,
Лек Баҳром иши ажаб тушти
Ки, ани онча иззу жоҳ била,
Даҳр аро сиғмаған сипоҳ била,
Бермайин бир дам ичра ҳеч амон.
Уйла чеккай бу аждаҳайи дамон
Ки, биров топмайин хабар андин,
Даҳр аро қолмағай асар андин.
Оллоҳ-оллоҳ, не аждаҳодур бу,
Аждаҳо демаким, балодур бу
Ким, киши топса аждаҳодин ранж,
Ҳам топибдурлар аждаҳо била ганж.
Мунда йўқ ганж, ғайри вайронлиқ,
Қимса андин қутулмайин жонлиқ.
Токи жондин эрур нишон кишига,
Андин эрмас даме амон кишига.
Жонни олғон била дағи қўймас,
Танни ютқон била дағи тўймас.
Жисми хокини хоксор айлар,
Кўкка ажзосини ғубор айлар.
Ончаким бўлғай, ул ғубор асари,
Етар ажзосиға анинг зарари.
Анга бир дамдадур тутулмоғлиқ,
Лек йилларда йўқ, қутулмоғлиқ.
Бордур андин бировга истиғно
Ким, шиори эрур тариқи фано.
Гарчи бўлди забуни Афридун10,
Бу Фаридундек айлар они забун.
Эй Навоий, вужуд ҳарфин унут,
Адам ўлмоқ била фано йўли тут.
Сен чу урсанг фано йўлида алам,
Йўққа мумкин эмас етишмак алам.
Аламин кўрмайин десанг йўқ бўл,
Сени йўқ топса ўзга нетгай ул?
Andalus:
[XXIX]
Даҳри мухолиф норостлиғи таронасин тузмак ва бенаво ушшоққа андин ижтиноб пардаси кўргузмак ва сипеҳр зулмидин бехабарларға таън тоши отмоқ ва ғафлат уйқусидин жоҳ мағрурларин насиҳат гўшмоли била уйғотмоқ
Эй кўнгул, боқмағил жаҳон ишига
Ким, жаҳон қилмади вафо кишига.
Бир улуғроқ кесак эрур бу жаҳон
Ки, эрур кўпраги сув ичра ниҳон.
Кураи хок келди бебунёд.
Сув ичинда кесакка не бунёд.
Анга оқил не эътибор этгай,
Анда бир дам қачон қарор этгай
Ким, кесакни сувда назора қилур,
Бир-икки лаҳза чун ўтар эзилур.
Бу кесак манзили иқомат эмас,
Кимсага анда истиқомат эмас.
Бурун андинки, сувда ҳал бўлғай,
Сув тубига чўмар маҳал бўлғай.
Сен фано бирла киштие соз эт,
Анга рахтинг солурни оғоз эт.
Кимки ул кишти ичра топса футуҳ,
Йўқ ажаб бўлса кемачи анга Нуҳ1.
Кимгаким Нуҳ бўлди киштибон,
Ғам йўқ ар кўкка мавж урар туфон,
Воқиф ўлғилки, айлабон талбис,
Топмағай йўл бу кемага иблис.
Дема гарчи топар эсанг ёро,
«Лотазар кофирина дайёро»2
Кўрма ул демакда осонлиқ
Ки, эрур сўнгқиси пушаймонлиқ.
Кураи хокким дедук бешак
Ки, эрур ўйлаким сув ичра кесак.
Чарх мундин доғи бақосиз эрур,
Йўқ, кесак гўрдек вафосиз эрур.
Анга бўлса сувда кесакча ҳисоб,
Муни дарё юзида англа ҳубоб.
Гар ҳубоб ўлса уйлаким гунбад,
Анда қилмас иқомат аҳли хирад.
Гунбадеким, йиқар нафас они,
Киши қилмоқ недур ҳавас они.
Уйки бир дамда бўлғай ул барбод,
Ани не навъ эл истагай обод.
Чарх тоқики бесутун ўлғай,
Ҳар нафас сайр ила нигун ўлғай,
Гоҳ фарш ўрниға келиб арши,
Гоҳ арш устига чиқиб фарши.
Кимса не навъ этар бу уйда мақом,
Ё тутар бу мақом аро ором.
Мухталиф келдн чархи зангори,
Андин ортуқ нужуми сайёри,
Қайси сайёр, бал савобит ҳам,
Мутаҳаррик демайки, собит ҳам.
Ҳар бири луъбате ясаб ўзини,
Хира айлаб ўзига эл кўзини.
Бир шабистонда жилва айлаб соз,
Фалак ул лаъбларға луъбатбоз.
Луъбати маҳваши суманбар ҳам.
Шомдин зулфи мушку анбар ҳам,
Юз туман лаъб ошкор айлаб,
Олам аҳлини беқарор айлаб.
Ангаким эътибору жоҳ бериб,
Фалак авжида жилвагоҳ бериб.
Тахти жоҳи қилиб баланд сипеҳр,
Гирд болишти жоҳи айлаб меҳр.
Кўргузуб анда зебу оройиш,
Лек бир лаҳза бермай осойиш.
Зулм ила феъли бозгун бошлаб,
Чархдин они сарнигун ташлаб.
Кимки тахтин анинг самоға чекиб,
Ёрга урмоқ учун ҳавоға чекиб.
Элки бу навъ аларни қилди банд,
Яна туфроғ узра қилди нажанд.
Сарбаландеки буйла қилди нигун,
Анга ҳадду қиёсдин афзун.
Элгаким берди чарх уза авранг.
Не Каюмарс3 қолди, не Ҳушанг4.
Қани Таҳмурасу5 қани Жамшед?6
Бордилар борча даҳрдин навмид.
Қани Заҳҳоку7 қани Афридун8
Ки, борин қилди сарнигун гардун.
Қани аждарни ўлтурур Гуштосп9,
Қани ганж элга базл этар Куршос?10,
Қайдадур Кайқубоду11 Кайковус12,
Қани Кайхисраву13 Таҳамтану14 Тус?15,
Қани Доро16 доғи қанн Баҳман17,
Қани Асфандиёри18 рўйинтан?
Қани Искандари19 жаҳон оро,
Қани Доробу20 Ашк бин Доро?21
Сомкнм адл қилди, Вард қани,
Мазхари зулм Язджард қани?
Қани Баҳромшоҳи чарх сарир
Ки, сарир айлади сипеҳри асир?
Етти иқлим мулкини олди,
Етти чарх узра маснадин солди.
Етти гунбад нечукки етти сипеҳр,
Ҳар бири ичра ҳуре уйлаки меҳр.
Бириси бирла бир кун ороми,
Лекин ороми дил-Дилороми.
Айшлар соз айлади пайваст
Ки, салотиндин элга бермади даст.
Мунча коминки, берди чархи кабуд,
Уйла бир дамда айлади нобуд
Ки, бўлуб даҳр ноумид андин,
Асаре қолмади падид андин.
Деди ул лаҳза ақл ўлуб ожиз,
Гўйи Баҳром йўқ эди ҳаргиз.
Шоҳларким, жаҳонпаноҳ эдилар,
Бори оламға подшоҳ эдилар.
Чархнинг ишвасози таннози
Бориға берди бу сифат бози.
Неча кун чунки решханд этти,
Марг домиға пойбанд этти,
Қочмади кимса бандидин онинг,
Чекмади бош камандидин онинг.
Сену мен худким ўлғабиз охир
Ки, қўлидин қутулғабиз охир.
Борчаға чун адам сори йўлдур,
Корвон ичра корвон улдур
Ки, бурунким чолинса кўси раҳил,
Йўл яроғидин айлагай таъжил.
Ўзни оламдин айлаб озода,
Андоқ ўлғай сафарға омода
Ки, муроди анинг хиром бўлуб,
Кўйи мақсуд сори гом бўлуб,
Бўлубон дўст ёдидин хандон,
Кўруб ўзига даҳрни зиндон
Ки, қачон марг ваъдаси етгай,
Ул етардин бурун бу азм этгай.
Чун азимат қилурға топти вуқуф,
Қилмағай ўзни бу замон мавқуф.
Эй Навоий, сафарға тайёр ўл,
Токи мумкиндурур сабукбор ўл.
Ўзлугунгдек оғир юкинг йўқ бил,
Ул оғир юкдин ўзни айла енгил.
Чунки ул юкни ўздин эттинг кам,
Дўст кўйида бил бурунғи қадам.
Балки ул юкни чунки салб эттинг,
Қадаминг ранжа айламай еттинг.
Ватан ичра сафар бировки демиш,
Анга таъвил гўйё бу эмиш.
Navigation
[0] Message Index
[#] Next page
[*] Previous page
Go to full version