Бола то восга етгунича бслган вақт оралиғида унинг психикаси хам шаклланади ва ссиш ёшида бир нечта қийин даврларни бошидан стказади. Оналар сса боладаги турли сзгаришларни меҳр ва тарбис етишмаётганлигидан деб сйлашади. Лсихологларнинг таъқидлашича, ссиш ёшидаги кризислар табиий ҳолат бслиб, улардан қочиб қутулишнинг иложи йсқ.

Биринчи муаммо. Бола бир ёшга тслганида пайдо бслади. Бу вақтга келиб у атрофида қслга киритиш мумкин бслган ва мумкин бслмаган нарсалар борлигини англайди, турли хил тақиқларга дуч келади. Аатижада бола стресс ҳолатига тушиб қолиши ҳам мумкин.

Аавбатдаги кризис бола уч ёшга қадам қсйганида юзага келади. Бу вақтда унда «хоҳламайман», «истамайман» деган сътирозлар кспасди. Бола сзидаги «мен»ини ва атроф-муҳитни тадқиқ стишга киришади.

Етти ёшга тслганида сса оиладагилар билан ксп жанжаллашади, феълида талабчанлик ва сжарлик кучасди, бошқаларга сзи ҳақида сслатиб туради.

Худди шу тарзда сн икки ёшга тслган бола билан муносабат ҳам осон кечмайди. Умуман бу ёшдаги руҳий сзгаришлар, жанжалкашлик табиий ҳолат ҳисобланади. Чунки бола организмида юз бераётган гормонал сзгаришлар унинг кайфисти ва ҳиссиётларига таъсир стмай қолмайди.

Иккинчи муаммо. Кспинча болага ваъда берамиз-у, лекин уддасидан чиқолмаймиз. Масалан, «уйга срта қайтиб, сен билан сйнайман ёки китоб сқиб бераман» деймиз-у, бу гапимизни кечгача унутамиз. Шундай пайтларда айбимизни ювиш учун уйга сйинчоқ кстариб кириб борган кунларимиз ҳам бслган. Чунки бола сйинчоқни олгач, сизнинг ваъдангизни ссидан чиқариб юборади. Умуман айтмоқчимизки, агар болага берган ссзингизнинг устидан чиқа олмасангиз, уни бошқа нарса билан чалғитманг. Яхшиси, болага нимага ваъдангизнинг устидан чиқа олмаганингизни тушунтиринг. Фарзандингиз билан муносабатларингиз самимий бслсагина, у сизга ишонади.

Учинчи муаммо. Сояиологик тадқиқотлар натижасига ксра, ҳозирги кунда бола тарбисси учун оналар бор-йсғи сн етти дақиқа вақт ажратишаркан. Бу кам, дейсизми? Жуда ҳам кам! Болаларда юзага келаётган кспгина касалликлар сабаби, сҳтимол, оилада меҳр-сътибор етишмаётганлигидандир? Замонавий педиатрис ва болалар психологиссидан шу нарса маълумки, сркинлик етишмаётган болада, ички сиқилишлар, бирон-бир нарсадан сзилиш томоқ, спка, нафас йсллари касалликларини келтириб чиқараркан. Салбий муҳит, уйдаги ноқулай шароит, оила аъзолари сртасида ҳамжиҳатликнинг йсқлиги аллергик касалликларга сабаб бслиши мумкинлиги аниқланган. Шунингдек, болага етарли даражада меҳр-сътибор ажратилмаётганини ундаги жаҳл ва тажовузкорликдан ҳам билса бслади.

Лсихологларнинг таъкидлашича, гап болага қанча вақт ажратаётганимизда смас. Бу каби муаммоларга ҳеч қаерда ишламайдиган оналар ҳам дуч келиши мумкин. Асосийси, болани сшита билиш, у билан тслақонли, самимий мулоқотда бслиш, меҳр-сътибор ксрсата олишда.

Бола онасини доимо схши кайфистда ксриши керак. Шу сабабли бола тарбиссида ишлаётган ва схши кайфистда бслган она, ишламайдиган ва молисвий муаммолар туфайли стрессни бошдан кечираётган онадан ксра кспроқ натижага сришади. Демак, имкон қадар фарзанд тарбиссига етарлича вақт ажратиш керак. Шундай қилингки, болангиз уни жудасм схши ксришингизни чин дилдан ҳис қилиб турсин.

Тсртинчи муаммо. Баъзан иш жуда кспайиб кетади. Табиийки, бундай пайтларда болага етарли даражада вақт ажрата олмаслигингиз мумкин. А­нди сиз фарзандингиз олдида сзингизни айбдор ҳис қиласиз. Мана шундай вазистларда бола билан самимий бслинг, унга сз муаммоларингизни тушунарли тарзда етқизинг.

Агар самимий бслсангиз бола сизни, албатта, тушунади. Янада ишонарли бслиши учун ундан сизни қсллаб-қувватлашини, ёрдам беришини ссрасангиз бслгани. Масалан, сйинчоқларини сзи йиғиштириб сизга ксмаклашсин. Фарзандингиз сизга ёрдам бераётганидан қувонади. Хуллас, бола тарбисси ста мураккаб жараён. Бугунги аёллар қанчалик банд бслишмасин, фарзандлари келажаги учун вақт топишлари жуда-жуда муҳим.
 

Муаллиф: Гулчехра ЖАМИЛОВА
Манбаа: Ташхис газетаси

 Hurmatli forumdoshlar.Bilamizki o'zbek oilasi bilan boshqa millat oilalaridagi farzand tarbiyasi, ularga yaratilgan sharoit bir biridan tabiiyki farq qiladi. Bilishimcha  Evropa millatiga mansub aholining deyarli barchasi 3 yoshgacha bo'lgan bolalarini  ham alohida uhlashiga ko'niktirishadi. Bizda esa aksincha. Bu yoshda farzandlarimiz hali juda kichikligi uchun yonimizda uhlatishga harakat qilamiz. Sizlarning fikringizni bilmoqchi edim. Bolalarni (3~4 yoshgacha) alohida uhlashiga fikringiz qanday? Qanchalik to'g'ri deb o'ylaysiz?

Eslatma: Faqat 3~4 yoshgacha bo'lgan bolalar haqida fikr bildirsangiz.

Болада пулга нисбатан тсғри муносабатни тарбислаш борасида Аатальс Хаузер қуйидагиларни тавсис стади:



"¢ Болага чснтак пулларини беринг. Бола шунчаки сга бслишни истаётган нарсалар билан бирга у учун зарур бслган нарсалар ҳам мавжуд. Айнан шу нарсаларга кичик ёшиданоқ (баъзида 3 ёшдан тавсис стишади) чснтак пулини ажратиш оқилона иш бсларди. Фарзандингиз сзи учун нима муҳимроқ сканини сзи ҳал стсин, сйин ёки дискнинг қийматини бир ҳафтага ажратилган пул билан таққосласин.
"¢ 7-10 ёшдан бошлаб болаларни моддий муаммолардан сҳтиёт қилиш тавсис стилмайди. Оиладаги молисвий ишларни болалар иштирокида муҳокама қилинг ва уларда пуллар "œжавоннинг ичидан" смас, балки ишлаб топилиши; баъзида бу жараён қизиқарли бслса, баъзида мураккаб скани, пули ва имконисти катта кишиларга хасад килмаслик кераклиги ҳақидаги тушунчани шакллантиринг.
"¢ Болани сзингизнинг барча харажат ва режаларингиз ҳақида хабардор қилиб туринг. Ўзингиз учун бирор нарса сотиб олмоқчи бслсангиз, у билан маслаҳатлашинг. Буюм танлар скансиз, унинг нархига сътибор қаратаётганингизни сслатиб қсйинг. Болангизда ундан пулни асётгандай тасаввур ҳосил бслмасин.
"¢ Болангизга ҳар ҳафта ёки ҳар ойда сзи ишлатиши мумкин бслган кичик суммани ажратинг. Уни пулни санашга сргатинг, болалар маҳсулотларига қсйиладиган асосий нархлар билан таништиринг. Қарз бериш, қарз ва жамғариш тушунчалари билан таништиринг. Буни сйин шаклида бажарсангиз жуда осон кечади.
"¢ Оилавий харидларни режалаштирган ҳолда фарзандингизни онгли равишда пуллари билан хайрлашишга сргатиш учун ундан бу жараёнда иштирок стишини илтимос қилинг. Боланинг умумий маблағга мустақил равишда қсшадиган кичкина ҳиссаси ҳам унда бу жараёнда иштирок стишдан ғурур ҳиссини сратади. Кейинги сафар у дсконда нафақат сйинчоқлар олдида, балки ошхона жиҳозлари турган жойда ҳам тсхтаб стади.
"¢ Одатий нон харид қилиш жараёнини қизиқарли саёҳатга ёки муҳим тадбирга айлантиришга ҳаракат қилинг. Унга мураккаб бслмаган вазифаларни топширинг: булочкалар турган жавонни топиш ёки шарбат номини сқиш. Шу тарзда сиз унинг сътиборини бошқа нарсага тортасиз, сзингиз учун вақт бсшатасиз ва умумий ижобий конструктив кайфистни сратасиз.




 
 

Uyali telefon va bolla haqida

А уҳшуносларнинг фикрича, бола усли телефондан қандай фойданаётганлигига қараб унинг оиладаги тарбисси қай даражада тсғри ташкил стилганини билса бслади. Агар сғли ёки қизи телефонга сга бслганидан сснг ундан ота-оналари истаганидек фойдаланса, бундан ота-оналар хурсанд бслишлари мумкин, чунки сабоқлари беҳуда кетмабди. Бундай бола дсстлари олдида телефони билан мақтанмайди, ота-онасининг пулини беҳудага сарфлаб, соатлаб у орқали гаплашмайди, шунингдек уйдагиларидан снг "œзамонавий" телефонни талаб ҳам қилмайди. Агар бола ёшлигиданоқ ҳар доим уни диққат билан тинглайдиган ва ксмак берадиган ота-она билан етарли мулоқотга кириша олса, унда телефондан ёлғизлик учун "œкураш" воситаси сифатида фойдаланиш истаги туғилмайди. Агар ссмир пулнинг қадрини билса, оила бюджети қандай тслдирилишига ақли етса, шунингдек сзида ҳам пул топиш тажрибаси бслса, у ҳолда телефондан оқилона фойдаланади.
Аммо боланинг телефондан фойдаланиш жараёнида баъзи бир қоидаларни тушунтириб стишга тсғри келади. Мисол учун бола аҳоли гавжум жойда усли телефондан фойдаланса, ксча сғрилари томонидан талофатга учраши мумкин. Шу сабабли оддий хавфсизлик қоидаларига амал қилиши зарурлигини тушунтириш шарт:
Телефонни боғич билан боғлаб, бсйинга осиб юрмаслик керак, бу ҳолат жиностчиларни жалб қилиши мумкин.
Усли телефонни таниш ва нотанишлар олдида мақтамаслик лозим.
Агар ста зарур бслмаса, ксчада кеч тушганда телефонда гаплашиш шарт смас.
Ҳозирча телефонларнинг зарарли нурлари болалар соғлигига таъсир ксрсатишини тасдиқловчи тадқиқотлар мавжуд смас. Бироқ сиз фарзандингизга усли телефон сотиб олишга қарор қилган бслсангиз, у билан телефондан оқилона фойдаланиши кераклиги ҳақида гаплашиб олишга ҳаракат қилинг. Усли алоқа воситаси билан кунига срим соатдан ортиқ гаплашиш срамайди, уни бошга ва юракка сқин жойда олиб юриш ҳам тсғри смас. Шунингдек радиотслқинларнинг мисга нисбатан таъсирини камайтириш учун қснғироқ срнига СМС-хабар юбориладиган бслса, мақсадга мувофиқ бслади.

Hurmatli forumdoshlar.Bilamizki o'zbek oilasi bilan boshqa millat oilalaridagi farzand tarbiyasi, ularga yaratilgan sharoit bir biridan tabiiyki farq qiladi. Bilishimcha  Evropa millatiga mansub aholining deyarli barchasi 3 yoshgacha bo'lgan bolalarini  ham alohida uhlashiga ko'niktirishadi. Bizda esa aksincha. Bu yoshda farzandlarimiz hali juda kichikligi uchun yonimizda uhlatishga harakat qilamiz. Sizlarning fikringizni bilmoqchi edim. Bolalarni (3~4 yoshgacha)alohida uhlashiga fikringiz qanday? Qanchalik to'g'ri deb o'ylaysiz?

Eslatma: Faqat 3~4 yoshgacha bo'lgan bolalar haqida fikr bildirsangiz.

Assalomu aleykum Billur.To'g'ri aytasiz o'zbek halqi azaldan bolajon va boshqa halqlarga qaraganda bolalarga ko'proq mehr qo'ygan halq hisoblanadi. Savolingizga keladigan bo'lsak, 3-4 yoshdagi bolajonlar bir o'zlari uhlashga hali yoshlik qiladi. O'zim ham hali o'zbek oilalarida 3-4 yosh bolani bir o'zini uhlashga qo'yganlarini ko'rmaganman. Meni farzandim bo'lsa ham bunday qilmagan bo'lar edim. Buning sababi ,birinchidan bolada kechki uyqi paytida qorong'ulikdan yoki boshqa bir narsadan qo'rqish paydo bo'lishi mumkin,qattiq qo'rqan paytda yonida tinchlantiradigan  hech kim  bo'lmasa qo'rquv kuchayib, bola psixikasiga yomon t'asir ko'rsatib, bolada turli hil fobiyalar paydo bo'lishiga olib kelishi  mumkin.Ikkinchidan agar bu yoshdagi bolajonlar ona bilan birga uhlasa  onasining  mehr to'la issiq taftini his qilib onaga bo'lgan mehri ortadi. Uchinchidan kechqurun farzandingizga turli hil ertaklar aytib,yaqindan muloqqotda bo'lib suhbat qurish uchun eng qulay payt.
 Hullas menimcha 3-4 yoshli bola agar katta aka yo opalari bo'lsa ular bilan, agar bo'lmasa ota onasi bilan  birga uhlagani maqul.

Уйқу олдидан китоб сқиш болага нима беради?

Уйқу олдидан бирор нарсани сқиш — бу шунчаки мультфилмнинг оддий муқобили смас, балки кичкинтой учун анча катта ва муҳимроқ нарсадир.
Ўз фарзандини мутоалага сргатишга уринаётган оналарнинг кспчилиги болада бунга умуман қизиқиш йсқлигидан нолийди. Баъзида бу ҳақда биринчи синф сқувчиларининг ота-оналари ҳам гапиришади. Гап сса боланинг сқишга бслган қизиқишининг йсқлигида смас, балки мутоала жараёнига қизиқишнинг йсқлигидадир. Бошқача қилиб айтадиган бслсак, ксп ҳолларда болада мотиваяис бслмайди.

Бу нима учун юз беради? Бола мутоала жараёнидан завқ олишга одатланмагани учун. Албатта, мен бола ҳарфларни срганиб олгунга қадар, сзимизнинг мутоала жараёнидан оладиган завқимиз ҳақида смас, балки китоблар фарзандингизнинг асосий қизиқишлари орасида йсқлиги ҳақида гапирспман. Бу ҳар доим ёки десрли ҳар доим ота-оналарнинг сзлари болаларига китоб сқиб беришни ёқтирмаслиги билан боғлиқ. Улар бу ишни мажбуран, кун давомида зсрға сн дақиқаларини ажратган ҳолда ёки шунчаки китобни мультфильм билан алмаштирган ҳолда бажаришади.
Баъзида бу ота-онага смас, балки боланинг жонсараклиги билан боғлиқ бслади. Баъзи ҳолатларда бу муаммо китоб мутоаласи учун вақтни тсғри танлаш йсли билан ҳал стилади.

Тсғри топдингиз, бу кечки - уйқудан олдинги пайт. Бу пайтда кичкинтойингиз чарчаб, тинчланган ҳолда сз тсшагида ётган бслади, сиз сса кундузги ташвишлардан халос бслиб (улар дам олиш кунлари ҳам етарли), фарзандингизнинг ёнига стирасиз, биргаликда китоб танлайсизлар, уни очасизлар ва йигирма-сттиз дақиқани китоб мутоаласига бағишлайсизлар.
Мана бу мутоаладан олинадиган иккинчи жуда муҳим фойда.

Вақтимизнинг сзига хос томони шундаки, бир-бирига қариндош ва сқин кишилар сзаро мулоқот учун жуда кам вақт ажратишади ва буни ҳар доим йсл-йслакай ёки байрамларда қилишади. Шу тарзда болалар ота-оналаридан узоқлашади, уларнинг сртасидаги ҳиссий алоқа заифлашади. Ота-оналар срталаб шошилинч тарзда болани уйғотадиган, овқат берадиган, кийинтирадиган ва боғча ёки мактабга обориб қссдиган, кечқурунлари сса телевизор олдига стқазадиган, сна овқат берадиган, турли ксрсатмалар ва тақиқларни жорий стадиган ва сна уйқуга ётқизадиган одамга айланиб қолишади.
Хсш, бу ҳолатда нима қилиш керак? Ҳаёт шароитимиз шундайки, биз шунчаки гсдак билан мулоқотдан завқ олиш учун ишимизни ёки бошқа муҳим ишларимизни ташлаб кетолмаймиз.

Аммо фарзандингиз билан алоқани ушлаб туриш ва мустаҳкамлашнинг жуда оддий ва десрли қийин бслмаган бир усули бор. А­рталаб фарзандингизни уйғотар скансиз, «Хайрли тонг!» дейишни (фарзандингиз сизнинг сътиборингизни ҳис стишига ёрдам берадиган ва ҳеч нарсани сзгартирмайдиган икки сонис), ҳар куни уни боғча ёки мактабга кузатиб қсйишдан олдин спишни ёки бошидан силашни, шунингдек унга уйқуси олдидан китоб сқиб бериш учун срим соат вақтингизни ажратишни унутманг. Кундалик анъанага айланадиган хотиржам кечки дамлар, сзаро ишонч муҳити, умумий иш сизни сзаро мустаҳкам ришталар билан боғлайди ва фарзандингизга муҳаббатингизни ҳар қандай ссз ва совғалардан ҳам схшироқ намоён стади.

Бундан ташқари, бундай қулай муҳитда сқилган ва шу боис ҳам кучли, чуқур ҳис-туйғуларни келтириб чиқарадиган қизиқарли китоблар, ҳар қандай мультфильм ёки дастурдан ксра болани схшироқ ривожлантиради, дунёқараши кенгайишига, тасаввури ва тафаккури рағбатланишига ва, ниҳост, сқишга қизиқишига ёрдам беради. Бевосита мулоқотнинг самарадорлиги (китоб мутоаласи — бу ҳам мулоқот шакли!) кузатувлар ва тажрибалар ёрдамида олимлар томонидан аллақачон исботланган.
Асосийси — бу ишни механик тарзда бажарманг. Китобни шундай қилиш «зарур» бслгани учун смас, балки фарзандингизни севганингиз учун сқиб беринг. Болалар буни ҳис қилади, ишонаверинг.

 

Гсдакнинг ҳиссиётларини ҳурмат қилинг
Гсдак шодонлик билан паркдаги арғимчоқда учмоқда, айнан шу пайтда сиз у учун даҳшатли бслган жумлани қсллайсиз: «Азизим, уйга кетиш вақти бслди!». Шу гапдан сснг бир лаҳзада машмаша бошланади. Сиз хуноб бсласиз, йиғини бас қилишни ва тезда уйга отланишини талаб қиласиз, акс ҳолда ҳеч қачон боғга олиб келмайсиз. Бола снада қаттиқроқ йиғлайди ва арғимчоққа маҳкамроқ ёпишади.

Муаммо: у икки ёшга тслганми, ёки икки юз иккигами, уни уришса ва нимадир қилишга мажбур қилишса, албатта ҳеч кимга ёқмайди. Мана нима учун жаҳли чиққан боладан итоаткорлик талаб қилиниши ксп ҳолларда жазавага тушишга олиб келар скан.

Ечим: Фарзандингизнинг сз ҳисларига сга бслиш ҳуқуқини тан олинг. Вазистга унинг ксзлари билан қаранг. Сизнинг фарзандингиз боғда қолишни хоҳлагани учун жаҳлингиз чиқди. Аммо наҳотки унинг боғда қолишни исташи ёмон бслса? Болангизга шундай дейишга ҳаракат қилиб ксринг: «аччиғинг чиқаётганини тушуниб турибман, чунки қолишни истаспсан, мен сса сени уйга кетишга ундаспман. Аммо чиндан ҳам уйга кетиш пайти келди». Кейин сҳтиёт бслиб, аммо ишонч билан болани кстаринг ва уни машинага олиб боринг ёки уй томон етакланг. Бу ёшда ссздан ҳам ксра ҳаракат каттароқ сринда туришини ссдан чиқарманг. Гсдакнинг туйғуларига қарши борманг ва уни ксндиришга ҳаракат қилманг. «Бизнингча, бу жуда оддий, бироқ кспгина ота-оналар гсдаклари сз ҳиссиётлари билан сшашига қийинчилик билан йсл қсйишади, чунки уларни ғамгин ксришларини хоҳлашмайди. Бироқ агар ота-она сз фарзандининг туйғуларини англаса ва уларни бошқаришни срганса, у ҳолда бола гапга кснадиган бслиб қолади», − дейди оилавий руҳшунос Олесс Агранович.