UMARNING MUSULMON BO’LISHI

Xuddi mana shu qaltis vaziyatda quraysh qabilasidagi aslzoda, sheryurak kishilardan biri Umar islom diniga kirdi. To shu paytgacha u musulmonlarning ashaddiy dushmani bo‘lib, rasululloh tarafdorlariga juda ko‘p ozoru kulfatlar yetkazgan edi. Habashistonga jo‘nab ketgan Laylo bu haqda shunday hikoya qiladi: Umar ibn Xattob musulmon bo‘lganimiz uchun bizni juda yomon ko‘rardi. Men safarga otlanib, endigina tuyaga minganimda Umar kelib qayoqqa ketayotganimni so‘radi. Men, islom diniga kirganimiz uchun sizlardan ko‘p jabr ko‘rdik, endi biron tinchroq joy topib, jonimizni asramoqchimiz, dedim. Umar oq yo‘l tilab qoldi. Erim kelgach, unga Umarning to‘satdan shirinso‘z, muloyim bo‘lib qolganini aytdim. Omir: "Umarni imonga keladi, deb umid qilmay qo‘ya qol. Xudo haqqi, eshagi musulmon bo‘lmaguncha Umar imon keltirmaydi", dedi. Omir Umarning musulmonlarga nisbatan qo‘pol va shafqatsizlitani yaxshi bilgani uchun shunday degan edi. Mana shu berahm odam rasulullohning qilgan duolari xosiyati gufayli islomga kirdi. Payg‘ambar alayqis-salom: "Ey xudo, Umar bilan islom dinini quvvatlantirgin", deya duo qilgan edilar. Oradan ko‘p o‘tmay Umar musulmonlar to‘planadigan Arqam ibn Abu Arqamning hovlisida imon keltirdi. Parvardigor Umarning diliga imon solish bilan rasulullohning orzusini ro‘yobga chiqardi. "Sahih-ul-Buxoriy"da rivoyat qilinishicha, Umar islomga kirgach, musulmonlar kuchayib, o‘zlariga ishonch paydo bo‘lgan va uning talabiga binoan nomozni masjidda o‘qiy boshlashdi.

Umarning musulmonlar safiga o‘tganini ko‘rgan mushriklarni g‘am bosdi, undan qanday o‘ch olishni bilmay oxiri o‘ldirishga qaror qilishdi. Bir to‘da mushrik til biriktirib Umarning uyi atrofida izg‘ib yurishganda bani sahimlik Os ibn Voil kelib qoldi va uy egasidan nima bo‘lganini so‘rab-surishtirdi. "Musulmonchilikni qabul qilganim uchun sening qavming meni o‘ldirmoqchi", dedi Umar. "Men bunday sharmandalikka yo‘l qo‘ymayman", dedi Os va seldek oqib kelayotgan quturgan olomonning yo‘lini to‘sib chiqdi. "Biz dinini sotgan Umarni o‘ldirmaguncha qo‘ymaymiz, yo‘ldan qoch", dedi ko‘zi qonga to‘lgan johillar. "Jonidan to‘ygan odam Umarning uyiga yaqinlashsin", dedi Os qilichini yalang‘ochlab. Uning vajohatini ko‘rgan olomon orqasiga chekindi.

MUHOJIRLARNING HABASHISTONDAN QAYTIB KELISHI

Habashistonga ketgan muhojirlar uch oydan keyin qaytib kelishdi. Ular ozchilik bo‘lgani uchun begona yurtga ko‘nikolmay aziyat chekishdi. Bundan tashqari ular qurayshning aslzoda zodagonlaridan bo‘lib, shohona hayotga, el-yurt orasida izzat-ikromga o‘rgangan ayollarga g‘urbatdagi g‘aribona hayot behad zerikarli tuyuldi.
Ba’zi tarixchilar muhojirlarning Habashistondan qaytib kelishiga haqiqatdan yiroq bir voqeani sabab qilib ko‘rsatishadi. Emishki, rasululloh Van-najm surasining: "Sizlar Lot, Uzzo va Monot haqida menga gapirib beringlar", degan oyatlarini o‘qib, mushriklar cho‘qinadigan butlar haqida yaxshi gaplarni aytganmishlar, bu sanamlar ulug‘ farishtalar bo‘lib, ularning shafoatiga ikkilanmay umid bog'lash mumkin, deganmishlar. Bu gapdan terisiga sig‘may quvonib ketgan mushriklar payg‘ambar alayhis-salom bilan birga sajda qilishganmish. Bunday tuturiqsiz rivoyatni duch kelgan narsa haqida bilar-bilmas aljirayveradigan befahm odamgina aytishi mumkin. Bu rivoyat butunlay yolg‘onligiga aqliy va naqliy dalillar keltirib o‘tamiz. Bu hadis sanadi (ya’ni rivoyat qiluvchi vositasi) va matni jihatdan ham poyma-poy. Qozi Iyoz "Shifo" nomli asarida bu hadisning sahih hadislar kitobiga kiritilmaganini va biron muhaddis uni ishonchli sanad asosida zikr etmaganini ta’kidlaydi. Hadisning matnidan kelib chiqsak, butlarni ayblab turib, ularni madh etish mantiqqa zid. Rasululloh ham, sahobalar ham dinni hech qachon bunday usul bilan targ‘ib etgan emas, sahobalarga bunday ayb qo‘yish aqlga ziddir. Mabodo butlar maqtalsa, Najm surasining 23-oyatidagi: "Bu butlar faqat siz va ota-bobongiz e’zozlagan quruq ismlardan boshqa narsa emas.

Olloh buni isbotlash uchun hatto biron dalil hujjat tushirgani ham yo‘q", deyilgan fikrdan keyin hamma narsa ostin-ustun bo‘lib ketmaydimi? Bordi-yu, shunday hodisa yuz bergan taqdirda mushriklar rasululloh bilan san-manga borgan paytlarida bu narsani olamga doston qilishmasmidi? Hech qanday dalil-hujjati yo‘q ko‘r-ko‘rona tarsolik tufayli idroki susaygan mushriklar bunday qulay imkoniyatni qo‘ldan boy berishadimi? Nafsilamrini aytganda, bu qiblaning Baytulmuqaddasdan Ka’baga o‘zgartirilishidan kichik ish emas. Kofirlar qiblaning o‘zgarishi xususida ham ancha-muncha shov-shuv ko‘tarishdi. Olloh taolo Baqara surasining 142-oyatida: "Ba’zi ahmoq odamlar musulmon ko‘z tikib turgan qiblasidan nega yuz o‘girishdi, deyishadi", deya bu kimsalarni ahmoq deb ataydi. Ashaddiy din dushmani bo‘lmish eng johil mushrik ham nega o‘zing ayblagan xudolarimizni maqtayapsan, deyishi turgan gap. Hatto qo‘liga qurol olib rasulullohga qarshi turganlari ham biron marta bunday so‘z aytmagan.
Mazkur hikoyani naql etgan va uni Habashistondagi muhojirlarning qaytib kelishiga sabab qilib ko‘rsatgan tarixchilar, hijrat vaqti rajab oyi, qaytishlari esa shavvol oyi, Van-najm surasi esa ramazon oyida nozil bo‘lgan deyishadi. Dsmak, Van-najm surasining tushishi bilan muxojirlarning qaytib kelishi oralig‘ida roppa-rosa bir oy vaqt o‘tgan. Ma’lumki, u paytlarda Makkadan Habashistonga borib kelish uchun bir oy muddat kamlik qilardi. Suvda kemalar qatnovi hozirgi taraqqiyot darajasida emas, qochib ketayotganlarning musulmonchilikni qabul qilgan qurayshlar ekanini yetkazadigan telegraf yo‘q edi. Bundan ushbu rivoyatni islomning ashaddiy dushmani, ko‘ngliga kelganini o‘ylab-netib o‘tirmay valdirayveradigan kimsalar to‘qib chiqargan, degan xulosani aytish mumkin.

Tuhmatchi kazzoblar bilan bizning oramizda adolatli hukm chiqaruvchi Olohning muqaddas kitobi bor. Baqara surasida u nafsi va xohishiga qarab gapirmaydi, degan oyat bor. Yuqoridagi fikrni payg‘ambar alayhis-salomning diliga shayton soldi, degan eng qabih tuhmatdir. Rasululloh vahiyga shak keltiradigan gaplarni aytishlari sira mumkin emas. Sajda borasida "Sahihul Buxoriy" da Abdulloh ibn Mas’udning rivoyati keltirilgan": "Payg‘ambar alayhis-salom Van-najm surasini o‘qib, sajda qilgan edilar, birga nomoz o‘qiyotganlarning hammasi u kishiga ergashdi, faqat bir kishi sajda qilmay, bir siqim toshni olib peshonasiga bosdi-da, menga mana shuning o‘zi kifoya, dedi. Ko‘p o‘tmay uning kofir holatida o‘ldirilganining guvohi bo‘ldim". Bu rivoyatdan payg'ambar alayhis-salom bilan birga mushriklar ham sajda qilishgan ekan-da, degan xulosa chiqmaydi. Aksincha, Abdulloh ibn Mas’ud aytgan odam islom diniga kirib, keyinchalik murtad holatida o‘ldirilganligi anglashiladi. Bir guruh odam mushriklarning jabr-zulmlariga chidolmay imoni zaiflik qilib, murtad bo‘lib ketishgan. Shundaylarning biri Ali ibn Umayya ibn Xalaf edi.
Habashistondan qaytgan muhojirlarni himoyasiga olib, pushtipanoh bo‘ladigan kishisi borlargina Makkaga kira olar edi; Abu Salama amakisi Abutolibning, Usmon ibn Maz’un Valid ibn Mug‘iraning himoyasi ostida Makkaga kirdi, biroq Validning musulmonlarga tinmay yomonlik qilayotganini ko‘rgach, qanday bo‘lmasin jonini asrashga vijdoni yo‘l qo‘ymay, uning pushti-panohligidan ixtiyoriy voz kechdi.

QARORNING YOZILISHI

Quraysh mushriklari islom dinini yo‘qotish chorasini topolmay rasululloh mansub Abdumonof urug‘iga u kishini tiriklay topshirib, evaziga istagancha badal olib turishni taklif etishdi. Biroq ularning taklifi rad etildi. Gapi yerda qolgan mushriklar Abutolibga kishi qo‘yib, payg‘ambar alayhis-salomni qurayshning istagan yigitiga almashtirib berishni so‘rashdi. "Voajab,— dedi Abutolib yoqasini ushlab. — Sizlar bolangizni menga boqqani berar ekansizlaru men o‘z bolamni o‘ldirgani sizlarga topshirar ekanmanmi?" Bu javobdan quturgan mushriklar toki Muhammad alayhis-salomni o‘z qo‘llari bilan qatl etishga topshirmagunlaricha Hoshim va Muttalib jamoasini yakkalab, ular bilan savdo-sotiqni to‘xtatishga, tavbasiga tayanishmasa, Makkadan haydab chiqarishga qaror qilishdi. Qaror yozilgan qog‘oz Ka’baning o‘rtasiga osib qo‘yildi. Shu kundan e’tiboran ikki jamoaning Abulahabdan boshqa hamma odami musulmon, kofirligidan qat’iy nazar Abu Tolib darasiga qamal qilindi. Abdumonof urug'idan Abdushams va Navfal jamoasi qamalga olinganlarga yerdam qo‘lini cho‘zmadi. Qamalda qolganlarning holi tang bo‘lib, daraxtlarning yaproqlarili yeb jon saqlashdi. Quraysh mushriklari hatto o‘zga yurtlardan kelgan savdogarlarni ham bu yerga yaqin yo‘latishmadi. Aql bovar qilmas bu yovuzlikda ayniqsa Abulahab jonbozlik ko‘rsatdi.

HABASHISTONGA QILINGAN IKKINCHI HIJRAT

Payg‘ambar alayhis-salom jamoasi qamalga olingach, odamlar bir-biriga ko‘maklashib, mehr-oqibat ko‘rsatishlari uchun rasulluloh musulmonlarga Habashistonga safarga otlanishni buyurdilar. Sakson uch erkak bilan o‘n sakkiz ayol yo‘lga chiqdi. Ular orasida Ja’far ibn Abutolib va uning ayoli Umaysning qizi Asmo, Miqdod ibn Asvad, Abdulloh ibn Mas’ud, Ubaydulloh ibn Jahsh va uning ayoli, Abu Sufyonning qizi Ummu Xubayba bor edi. Yamanlik musulmonlardan Abumuso Ash’ari o‘z yaqinlari bilan ularga hamroh bo‘ldi. Bundan xabar topgan mushriklar Habashiston podshosi Najoshiyga Amr ibn Os hamda Umora ibn Validni juda ko‘p sovg‘a-salomlar bilan jo‘natib, musulmonlarni yurtiga kiritmay qaytarib yuborishni so‘rashdi. Najot istab kelgan kishilardan muruvvatini darig‘ tutishni talab etishgani Najoshiyga og‘ir botdi. U mushriklarning elchilarini qattiq haqoratlab iziga qaytarib yubordi. Muhojirlar Habashistonda quchoq ochib kutib olindi. Biroq darada qolgan musulmonlar uch yilgacha benihoya azob-uqubatlarga giriftor bo‘ldilar. Ular faqat imonli odamlar xufyona yetkazib bergan oziq-ovqatlar bilan bir amallab jon saqladilar.

QARORNING BEKOR QILINISHI

Quraysh oqsoqollaridan besh kishi bu mash’um qarorning bekor etilishini talab qilishdi. Qamalga olinganlarga hammadan ko‘p qayg‘urgan Hishom ibn Amr ibn Alhoris Al’omiri, rasulullohning ammalari Otikaning o‘g‘li Zuhayir ibn Abu Umayya Maxzumi, Mut’am ibn Adi Navfali, Abulbuhtari ibn Hishom Al’asadi, Zam’a ibn Al’asad kechasi maslahat kengashiga yig‘ilib, qat’iy qarorga kelishdi. Tong otganidan keyin Zuhayr Baytullohni ziyorat qildi-da, odamlarga yuzlanb: "Ey Makka xalqi, bizning yeyishga ozig‘imiz, kiyishga kiyimimiz bor. Hoshim bilan Muttalib jamoasi halok bo‘lish arafasida turibdi. Ular savdo-sotiq qilish xuquqidan mahrum. Xudo haqqi, bu shafqatsiz, nohaq qaror yirtib tashlanmaguncha men o‘taomay tik turaveraman", dedi. Shunda Abu Jahl yolg‘on aytyapsan, dedi. Uning gapidan ta’sirlangan Zam’a ibn Asvad Abu Jahlga: "Sen o‘zing slg‘onchisan. Biz boshdayoh bunday qarorga qarshi edik", dedi. Abulbuhtari uning fikrini qo‘llab-quvvatladi. Mut’am ibn Adi: "Sizlar rost gapni aytdinglar. Abu Jahlning fikriga qo‘shilib bo‘lmaydi", dedi. Hishom ibi Amr ham ularning gapini yoqladi. Ko‘pchilikning gapidan ruhlangan Mut’am ibn Adi devorga yopishtirib qo‘yilgan qarornomani yirtib tashladi. Qurt nomani yeb bitirgan edi. Unda faqat Ollohning nomi yozilgan joyigina qolgan edi. Bunday bo‘lishini Rasul alayhis-salom amakisi Abu Tolibga oldinroq aytgan edi. Darada qamal qilinganlar ozodlikka chiqib, o‘z makonlariga yo‘l oldilar.

NAJRON ELCHILARINING TASHRIFI

Payg'ambar alayhis-salom qamaldan chiqqanlaridan keyin nasroniy diniga e’tiqod qiluvchi najronlardan vakillar tashrif buyurishdi. Ular panoh istab Habashistonga borgan musulmonlardan rasululloh haqida eshitgan, u zotning Injilda bayon etilgan sifatlarini qiyoslab ko‘rish uchun yuborilgan yigirma nafar elchi edi. Najronlar Qur’on oyatlarini eshitgach, hammalari barobariga imon keltirishdi. "Dunyoda sizlarga o‘xshagan ahmoq odamlarni ko‘rmaganman", — dedi Abu Jahl ularning ustidan kulib. — Xalqingiz sizlarni Muhammad nimalar qilib yurganini bilish uchun yuborgan bo‘lsa-yu, sizlar he yo‘q, be yo‘h dininglarni o‘zgartirib, el-yurtingizga xiyonat qilib o‘tiribsiz. Najronlar: "Bizning g‘amimizni yeb qayg‘urayotganingiz uchun rahmat. Bu yerga munosabatimizni buzish uchun emas, yaxshi niyat bilan kelganmiz. Sizlarning diningiz o‘zingizga tan, biz yangidan tanlaganimiz o‘zimizga tan. Bu masalada arazlashmaylik", deyishdi. Olloh taolo Qasos surasining 52-55-oyatlarida bu xususda shunday deydi: "Qur'ondan ilgari biz kitob nozil qilganlar (yahudiy va nasroniylarning mo‘minlari) Qur’onga ishonishadi. Ularga Qur’on tilovat hilinsa, biz unga ishondik, u parvardigorimiz tomonidan nozil etilgan haqiqatdir, biz bundan ilgari ham haqiqiy musulmon edik, deyishadi. Ularning sabr-qanoati uchun qo‘shaloq savob beriladi, ular yaxshilik orqali yomonlikni daf etishadi. Biz ularga rizq qilib bergan ne’matlarni yaxshilik yo‘liga sarflashadi. Behuda gaplarni eshitishganda teskari qarab: bizning amallarimiz o‘zimizga, sizlarniki ham o‘zinglarga tan, omon bo‘linglar, biz nodonlar bilan do‘stlashishni istamaymiz, deyishadi".
Makka mushriklari rasulullohni da’vatdan qaytarish chorasini topolmagach, u kishi keltirgan dalillarga javoban hujjat keltirolmagach, payg‘ambar alayhissa-lomni goh sehrgarga, goh yolg‘onchiga, goh jinniga, goh folbinga chiqarishdi. Shu bilan o‘zlarini kulgiga qo‘yib, sharmisor bo‘lishdi. Qur’oni Karimdagi Anfol surasining 32-oyatida aytilganidek: "Ey Xudo, Qur’on chindan ham sen tomondan nozil etilgan bo‘lsa, ustimizga osmondan tosh yog‘dir yoki bizga qattiq azob ber", deyishdan uyalishmadi.

XADICHA RAZIYALLOHU ANHUNING OLAMDAN O’TISHI

Payg'ambar alayhis-salom qamaldan chiqqanlaridan keyin ko‘p o‘tmay umr yo‘ldoshlari Xadicha raziyallohu anhu olamdan o‘tdi. Hali dini islom yo‘lidagi qiyinchiliklar bartaraf etilmagan, oldinda Madina hijrati bor edi. Rasululloh Xadichani ko‘p eslar edilar, birinchilar qatori imon keltirgan bu pokiza zotning fazilatlarini chuqur qayg'u va jon o‘rtaguvchi anduh bilan yodga olardilar, muslima ayollarga ibrat qilardilar. Sarvari olam Ibrohimdan boshqa bolalarining hammasini Xadichadan topgan edilar. Xadichadan tug‘ilgan to‘ng‘ich qizlari Zaynab islomdan avval Abu Os ibn Robiaga nikohlanib, ular Umoma ismli qiz ko‘rishgan, Fotimaning vafotidan keyin uni Ali ibn Abutolib iikohiga olgan edi. Usmon rasulullohning Xadichadan topgan qizlari Ruqiya bilan turmush qurib, Habashistonga birga ketishgan, u vafot etgach, Madinada payg‘ambar alayhis-salomning boshqa qizlari Ummu Gulsumga uylangan. Sarvari olamning kenja qizlari Fotima Ali ibn Abutolibga turmushga chiqqan. Rasulullohning Xadichadan topgan bolalari bu olamdan juda erta ketishgan. Otadan keyin qolgan Fotima ham uzoq yashamagan.
Yaqin hamdami, og‘ir damlarda maslahatgo‘yi, o‘z qabilasidagi obro‘-e’tibori tufayli qaltis vaziyatlarda qalqon bo‘la oladigan suyanchig‘i Xadichaning vafoti rasulullohni qattiq iztirobga soldi. U kishi Xadichadan Qosim, Abdulloh degan o‘g‘illar ko‘rganlar. Rasulullohga Qosim o‘g‘illarining ismi bilan ham murojaat qilishardi.