Payg‘ambar alayhis-salom shu kuni kechasi Makkaga qaytdilar. Ertalab masjidga chiqqanlarida Abu Jahl ibn Hoshimga tunda yuz bergan voqealarni gapirib berdilar, Esi og‘ib qolgan Abu Jahl: "Hoy Ka’b ibn Luay jamoati, buyoqqa kelinglar!" deb odamlarni chaqirdi. Tamoshatalab quraysh mushriklari yugurgilab kelishdi. Rasululloh ularga ham Me’roj voqeasini bayon etdilar. Kofirlar hayratdan yoqa ushlab, bo‘lmagan gap, deya chuvvos solishdi, ba’zilari chapak chalib yuborishdi, ba’zilari peshonasini tutamlab o‘yga cho‘mishdi, imoni zaifroqlari shu zahoti dindan chiqdi. Erinmagan xabarchilar bu gapni Abu Bakrga yetkazishganda: "Payg‘ambar alayhis-salom shunday degan bo‘lsalar demak rost gap ekan", dedi. "Uning shu bo‘lmag‘ur gapiga ham ishonasanmi?" deyishdi mushriklar. "U kishining bundan g‘ayritabiiy gaplariga ham so‘zsiz ishonaman", dedi Abu Bakr. Shu kundan e’tiboran Abu Bakr Siddiq rostgo‘y, samimiy, haqgo'y odam deb ataladi. Nochor qolgan mushriklar rasulullohni sinab ko‘rmoqchi bo‘lishdi: Baytulmuqaddasni ko‘rganlari, bu masjidning shakli-shamoyili qandayligini so‘rashdi. Rasululloh Baytulmuqaddasni ilgari ko‘rmagan edilar, lekin Ollohning yordami bilan uning qanday qurilganini, nechta eshigi borligini, hatto qanday bezaklar bilan zeb berilganini aniq aytib berdilar. "Buni-ku topding, endi bizning o‘sha yoqqa ketgan karvonimiz haqida gapirib ber", deyishdi mushriklar. Rasululloh mushriklarning Shomga ketgan karvonida nechta tuya borligi, odamlarining ahvol-ruhiyasi haqida xabar berib, karvon falon kuni kun yorishganda shaharga kirib keladi, targ‘il tuya yo‘l boshlovchi bo‘ladi, dedilar. Mushriklar aytilgan kuni yo‘lga chiqib turishdi. Chindan ham quyosh ufqdan bosh ko‘targanda uzoqdan targ‘il tuya yetovidagi karvon ko‘rindi, lekin bu hol ularni imonga keltirish o‘rniga kofirligi va tarsoligini battar kuchaytirdi. Bu hodisani ko‘z boylog‘ichlik, folbinlikka yo‘yishdi.

Me’rojga chiqilgan tunning ertasi Jabroil alayhis-salom kelib, rasululloqga besh vaqt namozni o‘qish tartiblari hamda namoz vaqtlaridan ta’lim berdi, Ikki rakaat bomdod nomozi tong yorishganda, to‘rt rakaat peshin nomozi kun og‘a boshlaganda, to‘rt rakaat nomozdigar narsalarning soyasi ikki barobar uzayganda, uch rakaat shom namozi kun botganda, xufton namozi qizil shafaq yo‘qolgandan keyin o‘qiladi. Besh vaqt namoz farz bo‘lishida avval rasululloh Ibrohim alayhis-salomga o‘xshab ertalab va kechqurun ikki rakaatdan ibodat qilardilar.

RASULULLOHNING BOSHQA QABILALARNI DA’VAT QILISHLARI

Payg‘ambar alayhis-salomning dinga da’vat etishlari dillari takabburlik va manmanlik illati bilan qoraygan quraysh mushriklari tomonidan qattiq qarshilikka uchradi. Rasululloh arab qabilalarining mavsumiy savdo-sotiq va faxrlanish musobaqalarini o‘tkazish yig‘inlarida ulardan Islom dinini tarqatish uchun himoyasiga olishlarini so‘rardilar. Ba’zi qabilalar nazokat bilan, ba’zilari zsa qo‘pollik bilan rad etishar, lekin hech kim kazzob Musaylima*ning banu Hanifa jamoasidek qabihlik qilgan emas. Omir jamoasi payg‘ambar alayhis-salomga imon keltirishni, lekin u kishidan keyin o‘zlari hammaga bosh bo‘lishni talab qilishardi. Rasululloh bu Ollohning izmidagi ish ekanini, kim yetakchi bo‘lishini uning o‘zi istagan kishisiga nasib etajagini yotig‘i bilan tushuntirdilar.

Makka bilan Shom orasidagi Yasrib (Madina) xalqi Baytullohni tavof etgani kelib turishardi. Yasriblik Avs va Xazraj urug‘lari qarindosh bo‘lishsa-da, o‘rtalarida ahillik yo‘q, muttasil yovlashib, urush-janjal chiqqani-chiqqan edi. Ular bilan bani Qaynuqo, bani Qurayza, bani Nazir kabi yahudiy qabilalari birga yashashardi. Arablar ular bilan urushib, g‘alaba qozonishdi. Mag‘lubiyatga uchragan yahudiylar yaqin orada dunyoga keladigan payg‘ambar haqida so‘zlashib, ularni qo‘rqitishardi. Arablarning orasida ixtilof tug‘ilib, ahillik yo‘qolgach, dushmanlari bo‘lgan yahudiylar bilan ittifoq tuzishdi. Avs qabilasi bilan bani Qurayza, Xazraj bilan bani Nazir hamda bani Qaynuqo o‘rtalarida do‘stlik shartnomalari imzolandi. Buos urushi Avs qabilasi bilan Xazraj qabilasi o‘rtasidagi so‘nggi qirg‘in bo‘lib, bu jangu jadalda ikkala tomon oqsoqollarining ko‘pi qirilib ketdi. Xazraj boshliqlaridan Abdulloh ibn Ubay ibn Salul, Avsdan Rohib ibn Omirgina tirik qolishdi. Oisha raziyallohu anhuning fikricha, Olloh bu urushni Muhammad alayhis-salom uchun keltirib chiqargan. Avs qabilasidagilarning ko‘nglida Xazrajga qarshi kurashda qurayshlar bilan birlashish fikri tug‘ildi. Ular Iyoz ibn Muoz, abul Haysar Anas ibn Rofi’ bilan birga bir guruh odamni elchi qilib yuborishdi. Elchilar Makkaga yetib kelishganda rasululloh: "Sizlar o‘tinib kelgan ishdan ko‘ra foydaliroq narsani qabul qilsanglar, yolg‘iz Ollohga ishonsanglar, unga shirk keltirmasanglar bo‘lmaydimi? Men Olloh tomonidan barcha xalqlarga yuborilgan payg‘ambarman", dedilar va Qur’on oyatlarini o‘qib berdilar. Iyoz ibn Muoz hamrohlariga: "Xudo haqqi, chindan ham bu biz istab kelgan ishdan ko‘ra yaxshiroq ekan-ku", dedi. Abul Haysar unga tosh otib: "Ovozingni o‘chir, biz bu yerga Muhammadning gapini eshitgani emas, butunlay boshqa ish bilan kelganmiz", dedi. Iyozning dami ichiga tushib ketdi, boshqalardan ham churq etgan sado chiqmadi.

______________
*Kazzob Musaylima — dastlab Islomga kirgan, keyin murtad bo‘lib payg‘ambarlik da’vosini qilgan yamomalik kimsa.

ANSORLARNING MUSULMON BO’LA BOSHLASHI

Arablarning mavsumiy yig‘inlarida rasululloh ansorlardan olti kishi bilan uchrashdilar. Bular Xazraj qabilasining Najjor jamoasidan As’ad ibn Zurora, Avf ibn Horis, Zurayq jamoasidan Rofi’ ibn Molik, Salama jamoasidan Qutba ibn Omir, Harom jamoasidan Uqba ibn Omir, Ubayd ibn Adiy jamoasidan Jobir ibn Abdullohlar edi. Payg‘ambar alayhis-salom ularni musulmon bo‘lishga va islomiy targ‘ibotga yordamlashishga chaqirdilar. Ular o‘zaro maslahatlashib, yahudiylar aytgan payg‘ambar mana shu, ular bizdan ilgari musulmon bo‘lib olishmasidan avval biz uni e’tirof etib, imon keltiraylik, deyishdi. "Ey Muhammad, o‘zaro urush-janjal, gina-adovat xalqimizni adoyi-tamom qilyapti. Agar Olloh sen orqali birlikka keltirsa, sen biz uchun eng mo‘tabar odam bo‘lib qolasan", deyishdi va kelgusi yili Ka’ba ziyoratida uchrashishga va’dalashib ketishdi. Yasrib arablarining musulmon bo‘lishi ana shundan boshlandi.

BIRINCHI AQOBA BAY’ATI

Keyingi yili Ka’ba ziyoratiga Xazraj qabilasidan o‘n kishi, Avs qabilasidan ikki kishi keldi. Bular As’ad ibn Zurora, Horisning o‘g‘illari Avf bilan Muoz, Rofi’ ibn Molik, Zakvon ibn Qays, Uboda ibn Somid, Yazid ibn Salaba, Abbos ibn Uboda, Aqaba ibn Omir, Qutba ibn Omir, Abul Haysan ibn Tayhon, Uvayim ibn Soidalar edi. Ular Makkadan uch chaqirim naridagi Aqoba degan jilg‘a bo‘yida rasululloh bidan uchrashib, Islom diniga kirdilar.
Makka fath etilgan kuni ayollar qanday bay’at berishgan bo‘lsa, xuddi shunday qasamyod etishdi. Bu jihod farz etilishidan avvalgi qasamyod bo‘lib, mazmuni quyidagicha edi: "Ollohga hech narsani sherik keltirmaslik, o‘grilik qilmaslik, zinodan saqlanish, bolalarni o‘ldirmaslik, birovga tuhmat va bo‘hton yog‘dirmaslik, payg'ambar alayhis-salom buyurgan yaxshi ishlardan bo‘yin tovlamaslik. Mana shu narsalarga amal qilganlar jannatga kiradi, bo‘yin tovlaganlarning taqdiri Ollohning ixtiyorida: istasa kechiradi, istasa azob beradi". Bu birinchi Aqoba bay’ati edi.

Payg'ambar alayhis-salom ularga Qur’on va diniy ahkomlarni o‘rgatish uchun Mus’ab ibn Umayir bilan Xadichaning xolavachchasi Abdulloh ibn Ummu Maktumni jo‘natdilar. Mus’ab qasamyod qilganlardan Abu Umoma As’ad ibn Zuroraning uyiga tushib, Xazraj va Avs qabilasidagilarni islom diniga da’vat eta boshladi. Kunlarning birida Avs qabilasining boshlig‘i Sa’d ibn Muaoz qarindoshi Usayid ibn Xuzayirga: "Bizning odamlarimizni ahmoq deb hisoblaydigan bu ikki kelgindi bilan bir gaplashib qo‘ymaysanmi?" dedi. Usayid nayzasini olib ikki muhojirga ro‘baro‘ bo‘ldi-da: "Nega sizlar bizning odamlarimizni ahmoq qilib yuribsizlar? Agar shaxsiy adovatinglar bo‘lsa, orani ochdi qilib olinglar, boshqa talabinglar bo‘lsa, uni ochiq aytinglar", dedi. Mus’ab unga javoban: "Oldin mana bunday o‘tirib gaplarimizni eshitib ko‘r, xohlasang islom dinini qabul qilasan, xohlamasang zorimiz boru zo‘rimiz yo‘q", dedi va Qur’on oyatlarini o‘qiy boshladi. Ollohning irodasi bilan Usayidning kulfi-dili ochilib, islom dinini qabul qildi. U qaytib borganda oqsoqoli nimalar qilganini so‘radi. "Xudo haqqi, ular yomon odamlar emas ekan", dedi Usayid. Sa’d darg‘azab bo‘lib, kelgindilar bilan gaplashib qo‘ygani o‘zi bordi. Mus’ab uni xuddi Usayiddek xushmuomalalik bilan kutib oldi, muddaosini yotig‘i bilan tushuntirdi. Qur’on o‘qib berdi. Sa’d ham insofga kelib, musulmon bo‘ldi va Abdu Ashhal jamoasiga borib: "Men sizlar uchun kimman?" dedi. "Sen bizning boshlig‘imiz va oqsoqolimizning o‘g‘lisan", deyishdi. "Unday bo‘lsa, bugundan e’tiboran imon keltirib, islom diniga kirmaguninglarcha sizlar bilan gaplashish menga harom", dedi Sa’d. Abdu Ashhal jamoasining odamlari oqsoqollariga ergashib yoppasiga musulmon bo‘ldilar.
Yasribda islom dini keng tarqala boshladi. Odamlar behuda bahs-munozara qilish o‘rniga endi ko‘proq islom dini ta’limotlari haqida gaplashadigan bo‘lishdi.

IKKINCHI AQOBA BAY’ATI

Birinchi Aqoba bay’atidan keyin ikki yil o‘tgach, haj ibodatiga yasribliklardan juda ko‘p odam keldi. Ularning orasida mushriklari ham bor edi. Rasululloh yasribliklarning vakillari bilan ko‘rishib, kechasi Aqobada uchrashishga kelishdilar; va’dalashilgan paytda uxlayotganlarni uyg‘otmaslikni, vaqtida yetib kelmaganlarni kutmaslikni tayinladilar, chunki bu ishlar qurayshlardan pinhon olib borilar, agar ular sezib qolishsa, halal berishga, g‘alva chiqarishga urinishlari turgan gap edi.
Ansorlar haj ibodatini tugatgach, yarim kechasi o‘z oralaridagi mushriklardan yashirincha va’dalashilgan joyga kelishdi. Ular yetmish uch kishi bo‘lib, oltmish ikkitasi Xazraj, o‘n biri Avs qabilasidan edi. Bularning orasida ikki ayol kishi — Najjor jamoasidan Ka’bning qizi Nusayba, Salama jamoasidan Amrning qizi Asmo ham bor edi. Rasululloh ansorlar bilan aytilgan vaqtda shartlashilgan joyda uchrashdilar. U kishi bilan hali musulmon bo‘lmagan amakilari Abbos ibn Abdulmuttalib birga keldi. U rasululloh bilan yasribliklar o‘rtasidagi ahdu paymonni mustahkamlash uchun qarindosh-urug‘lari payg‘ambar alayhis-salomni himoya qilajaklarini, g‘animlari u kishiga biron shikast etkazishga yo‘l qo‘ymasliklarini, bu yo‘lda har qanday qiyinchilikka tayyor ekanliklarini bildirib qo‘ygani kelgan edi. "Agar sizlar payg‘ambarga bergan va’danglarda turib dushmanlardan himoya qilolsanglar, yurtingizga borsin, agar bu ishning uddasidan chiqolmasanglar o‘z urug‘-aymog‘i bilan yashayvergani tuzuk", dedi Abbos.

Ansorlarning boshlig‘i Baro ibn Ma’rur hammaning nomidan: "Xudo haqqi, va’damizga vafo qilamiz, rasululloh uchun jonimiz fido", deya va’da berdi. Yasribliklar rasulullohdan: "Robbing uchun, o‘zing uchun qo‘yadigan qanday shartlaring bor?" deb so‘rashdi. "Robbim uchun qo‘yadigan shartim shuki, sherik keltirmay yolg‘iz Ollohga ibodat qilasizlar, — dedilar payg‘ambar alayhis-salom. — O’zim uchun qo‘yadigan shartim shuki, sizlar tomonga borganimda meni xuddi o‘z ayolingiz va bolalaringizdek himoya qilasizlar". Abul Haysan ibn Tayhon o‘rnidan turib: "Ey rasululloh, biz yahudiylar bilan shartnomalarimizni buzib sen tomonga o‘tamiz. Qo‘ling baland kelib g‘alabaga erishsang darrov bizni tashlab, Makkadagi qavm-qarindoshing yeniga ketib qolmaysanmi?" deb so‘radi. "Qonga qon, jonga jon", dedilar rasululloh kulimsirab. Shundan keyin qasamyod boshlandi. Bu tarixan ikkinchi Aqoba bay’ati deb ataladi.

Odamlar payg‘ambar alayhis-salomning talablariga binoan bir-birlab qasamyod qilishdi. Bu sharafli ishni birinchi bo‘lib As’ad ibn Zurora ado etdi. Shundan so‘ng o‘n ikki kishi — Xazraj qabilasidan to‘qqiz, Avs qabilasidan uch kishi — ularga boshliq etib saylandi. Bular Abul Haysan ibn Tayhon, As’ad ibn Zurora, Usayid ibn Xuzayir, Baro ibn Ma’rur, Rofi’ ibn Molik, Sa’d ibn Abi Xaysama, Sa’d ibn Robi’, ibn Uboda, Abdulloh ibn Ravoha, Abdulloh ibn Amr, Uboda ibn Somit, Munzir ibn Amr edilar. Rasululloh ularga: "Isoning yordamchilari unga kafil bo‘lishgandek sizlar ham o‘z qavminglarga, men ham qavmimga kafilman", dedilar. Mushriklar bu bay’atdan xabar topib, yasribliklar tushgan joyga kelib: "Muhammadni Makkaddan olib ketmoqchimisizlar? U bilan shartnoma tuzib, biz bilan urushmoqchimisizlar?" deyishdi. Yasribliklar bu gapni rad etishdi. Bay’atdan bexabar mushriklar ham kechasi hech qanday hodisa yuz bermaganini tasdiqlashdi. Mushriklar ko‘zlagan maqsadiga erisholmay noiloj iziga qaytishga majbur bo‘lishdi.