Dushman qarorgohiga yaqinlashgach, payg‘ambar alayhis-salom g‘oziylarni safga turg‘azdilar. Muhojirlarning a’lamini Ali ibn abu Tolibga, Hazraj qabilasining a’lamini Hubob ibn Munzirga, Avs qabilasining a’lamini Usayd ibn Huzayrga tutqazdilar, boshqa qaoilalarga ham o‘z bayroqlarini berdilar. Shundan keyin ustilariga ikki qavat sovut, boshlariga dubulg‘a kiyib, xachirlariga mindilar. Musulmonlar o‘zlarining ko‘shshgidan g‘ururlanib yo‘lga tushgan edilar. Biroq ularning soni jonlariga asqotmadi, darayu jilg‘alarda tepaligu adirlarda pistirmada turgan dushman yomg‘irdek o‘q yog‘dirdi. Sarosimaga tuvdib qolgan musulmonlarning oldingi safidagilar otlarining boshini burib qocha boshladilar. Nima gapligini anglab yetmagan orqa safdagilar ham ularga ergashdi. Payg‘ambar alayhis-salom xachirdan tushmay jang maydonida turaverdilar.

Muhojirlar bilan ansorlarning bir qismi rasulullohning yonlaridan jilishmadi. Bular Abu Bakr, Umar, Ali, Abbos va uning o‘g‘li Fazl, Abu Sufyon ibn Horis bilan uning qarindoshi Robi’a ibn Horis, Mut’ab ibn Abilahab edi. Abbos xachirning tizginidan, Abu Sufyon egaridan ushlab payg‘ambar alayhis-salomni muhofaza etishardi.   Rasululloh musulmonlarni qochmaslikka undasalar-da, hsch kim u kishining gaplariga quloq solmas, qochoqlar uchun keng olam tangu tor o‘raga aylangan edi. Haligacha butparastlikdan voz kechmay endigina musulmonchilik ko‘chasiga qadam qo‘ygan ba’zi bir makkaliklar quvonsa, ayrimlari qattiq iztirob chekishardi.
Abu Sufyon ibn Harb: "Ular endi to dengiz sohiliga yetmaguncha to‘xtashmaydi" dedi. Safvon ibn Umayyaning ukasi quvonib: "Mana, Muhammadning sehri barbod bo‘ldi", dedi. "Og‘zingni yum, ovozing o‘chgur! — deya o‘dag‘ayladi Safvon. — Xudo haqqi, menga Havozin qabilasidan birov boshliq bo‘lganidan ko‘ra qurayshlik hukmronlik qilgani yaxshi edi. Senlar ham odammisan?" Qurayshliklardan birovi o‘tib keta turib: "Xushxabar! Muhammad bilan sahobalari adoyi tamom bo‘lishdi! Endi ular mag‘lub bo‘lishi muqarrar!" — dedi. "Sen hali badaviylarning g‘alabasidan xushxabar yetkazguvchi xabarchimisan? — deya o‘dag‘ayladi Safvon battar zardasi qaynab. Bor yo‘qol, ko‘zimga ko‘rinma. Ikrima ibn Abu jahl qurayshlik mushrikning yo‘lini to‘sib: "Musulmonlar o‘la qolsa mag‘lubiyatdan qutulolmaydi, deyapsanmi? Bu narsa sening ilkingda tugul, jatto Muhammadning ham qo‘lida emas, balki Ollohning ixtiyorida. Musulmonlar bugun yengilsa, ertaga g‘alaba qozonishi muqarrar", dedi. Suhayl ibn Amr unga e’tiroz bildirib: "Ey Ikrima, hukm chiqarishga shoshilma, bu ishning oqibati nima bo‘lishini bilmaysan-ku", dedi. Ikrima uning fikriga qo‘shilmadi. "Biz ilgari noto‘g‘ri yo‘lda adashib-uloqib yurgan, aql-hushimizni ishlatmagan edik. Na foydasi, na zarari bor butlarga cho‘qinib o‘zimizni laqillatardik. Endi ham esimizni yig‘ib olmaymizmi?" dedi u qizishib.

Islom lashkarining oldingi safi to‘zib, musulmonlar mag‘lub bo‘lganligi haqidagi xabar Makkaga yetib bordi. Jang maydonidan qochganlar qochib, qolganlar sarosimada edi, biroq payg‘ambar alayhis-salom hamon joylaridan jilmay: "Men Abdulmuttalibning o‘g‘liman, xudoning payg‘ambariman, yolg‘onchi emasman", deb turaverdilar. Musulmonlar orasida Abbosning ovozi o‘tkir edi. Rasululloh unga: "Ansorlarni chaqir!" deb buyurdilar. Abbos bor ovozi bilan: "Ey ansorlar guruhi! Ey rizvon bay’atiga qatnashganlar!" deb qichqirdi. Uning ovozi vodiy bo‘ylab gumburlab eshitildi. Ansorlar ovoz kelgan tomonga shoshilib tuyalarining jilovini bo‘shatdilar, lekin palapartish qochayotgan arobiylar ularning yurishiga halal berishardi. Ansorlar shartta tuyalaridan tushib sovutlarini yelkalariga tashlagancha yugurib ketishdi. Hash-pash deguncha payg‘ambar alayhis-salomning atrofiga qilichu nayza bilan bir talay odam to‘plandi. Olloh taolo o‘z rasuli va musulmonlarga g‘ayrat-shijoat baxsh etdi hamda ko‘kdan ko‘zga ko‘rinmas jangchilarni yordamga tushirdi. Musulmonlar hamjihatlik bilan hujum qilib, dushmanning safini yorib o‘tdi va sira kutilmaganda shiddatli jang boshlandi. Tahlikaga tushgan g‘anim bola-chaqayu mol-holiga qaramay qocha boshladi. Musulmonlar ularni quvlab tutib olishdi, bir qismi qirib tashlandi. Dushmanning bola-chaqalari bilan jangda qatnashgan xizmatchilari asir olindi, faqat bir qismigina musulmonlar ta’qibidan qochib qutildi. Bu gazotda Xolid ibn Valid og‘ir yaralandi. Ollohning qilgan iltifotidan qattiq ta’sirlangan mushriklarning bir qismi imon keltirib, musulmon bo‘ldi.

Bu g‘azotning o‘ziga xos bir jihati bor edi: Qo‘shinga makkalik mushriklar, arobiylar hamda endigina musulmon bo‘lganlar ko‘pchiligi aralashib ketgan edi. Shu bois islom vakillarining g‘alaba qozonishi yoki mag‘lub bo‘lishi ular uchun baribir edi. Ular dastalbki zarbaga uchragan zahoti hamma narsadan voz kechib, o‘z , jonlarini asrashning tashvishiga tushib qolishi tabiiy bir hol edi. Agar Olloh taoloning marhamati bo‘lmasa, musulmonlarning barcha urinishlari zoe ketishi hech gap emasdi. Bu urush qo‘shin din uchun ko‘ksini qalqon qilib, sabot bilan kurashadigan va Ollohning g‘azabiga uchrashdan qo‘rqib, jang maydonini tashlab qochishdan uyaladigan kishilardan tashkil topmog‘i lozimligini isbotladi.
Jangdan keyin payg‘ambar alayhis-salom qo‘lga tushgan asir va g‘animatlarni yig‘dirdilar. Qo‘lga kiritilgan yigirma to‘rt ming tuya, qirq mingdan ortiq, qo‘y, to‘rt ming uqiyya kumush (bir uqiyya 4,37 gramm) ji’rona degan joyga to‘plandi. Hunaynda mag‘lub bo‘lgan mushriklar uchga bo‘linib, bir qismi toifga, bir qismi Naxlaga, yana bir qismi Avtosga qochib ketdi.

QO’SHIN YUBORISH

Payg‘ambar alayhis-salom Avtosga qochganlarning orqasidan Abu Omir Ash’oriy boshchiligida qo‘shin yubordilar. Musulmonlar dushmanni butunlay tor-mor etib juda ko‘p g‘animatlar olib qaytishdi. Bu g‘azotda sarkarda Abu Omir shahid bo‘lib, qo‘shinga uning qarindoshi Abu Muso qo‘mondonlik qildi.

TOIF G’AZOTI

Saqif va Hovozin qabilalaridan qochganlar Toif shahriga borib olishgan edi. Payg‘ambar alayhis-salom ularga qarshi otlangan qo‘shinga Xolid ibn Validni sarkarda etib tayinladilar-da, o‘zlari ham sahobalar bilan birga yo‘lga chiqdilar. Yo‘lda keta turib Avf ibn Molik Nasriyning qal’asidan o‘tayotganlarida sahobalarga uni buzib tashlashni buyurdilar. Saqiflik bir kishining bog‘i yonidan o‘tishayotganda bog‘bon musulmonlarga itoat etishdan bosh tortib yashirinib oldi. Rasululloh unga odam yuborib, agar yaxshilikcha chiqmasa bog’iga o‘t qo‘yib yuborilishini ayttirdi. Bog‘ egasi bosh tortgach, boqqa o‘t qo‘yib yuborildi.

Musulmonlar ko‘zlangan manzilga yetib kelgach, g‘animlarning bir yilga yetadigan oziq-ovqatni g‘amlab shahar qo‘rg‘oniga yashirinib olishganini bilishdi. Musulmonlar o‘zlari; uchun qulay joyni topib qo‘r tashlashdi, lekin hali nafas rostlab ulgurishmay shahar devoriga chiqib olgan g‘animlar qattiq o‘qqa tutishdi. Musulmonlardan juda ko‘p odam yaralandi. Abdulloh ibn Abu Bakrning jarohati og‘ir bo‘lib eng omilkor tabiblarning muolijalari ham naf bermadi, oxiri otasi xalifalik taxtiga o‘tirganda shu jarohat azobidan vafot etdi. Abu Sufyon ibn Harbning bir ko‘zi oqib tushdi, ikki kishi shahid bo‘ldi.
Payg‘ambar alayhis-salom dushman yomg‘irdek o‘q yog‘dirayotganini, ajal xavfi kamayish o‘rniga battar zo‘rayotganini ko‘rgach, Toifdagi hozirgi masjid o‘rniga rafiqalari Ummu Salama bilan Zaynab uchun ikkita chodir tiktirdilar. Muhosara o‘n sakkiz kun davom etdi. Xolid ibn Valid dushmanni muborazaga (yakkama-yakka olishishga) chaqirdi. Lekin uning taklifiga hech kim javob bermadi, aksincha o‘q yomg‘iri battar kuchaydi. Saqif qabilasining oqsoqoli Abduyolil esa sarkardani mazax qilib: "Ey Xolid, xomtama bo‘lmay qo‘ya qol, sening oldingga hech kim chiqmaydi, biz qal’ada tinchgina o‘tiraveramiz. Bir necha yilga yetadigan oziq-ovqatimizni g‘amlab olganmiz. To yeguligimiz tugaguncha muhosara qilsang ixtiyoring. Hech vaqomiz qolmagandan keyin chiqib so‘nggi nafasimizgacha olishib o‘lamiz", dedi.

Muhosara cho‘zilib ketgach, payg‘ambar alayhis-salom manjaniqni ishga solishni buyurdilar: istehkomni portlatish uchun bir nechta sahoba dabbobalar ichiga kirdi, lekin dushman musulmonlarning urinishini chippakka chiqardi: tepadan qizdirilgan temirlarni tashlab, hujum qilayotganlarni orqaga chekintirdi. Payg‘ambar alayhis-salom dushmanning tok va xurmo daraxtlarini kesib tashlashni buyurdilar. Musulmonlar shu zahoti ishga tushib ketishdi. Qal’adagilar rasulullohga murojaat etib: "Ollohning va qarindosh-urug‘chilikning haqqi-hurmati dov-daraxtlarni kestirma", deya yolborishdi. Payg‘ambar alayhis-salom: "Mayli, Olloh bilan qarindosh-urug‘chilikning haqqi-hurmati daraxtlarni kestirmayman", dedilar va kim qal’adan chiqsa omonlik berilishini, uning joniga ham, mol-mulkiga ham dahl qilinmasligini aytdilar.

Qo‘rg‘on devoridan o‘ntacha odam osilib tushdi. Yaxshi qurollangan dushmanning qattiq qarshilik ko‘rsatishi sababli muhosara uzoqqa cho‘zilib ketishi mumkinligidan tashvishlangan payg'amoar alayhis-salom Navfal ibn Muoviya Daylini chaqirib, qamalni davom ettirish kerakmi yoki orqaga qaytgan ma’tsulmi deya maslahatlashdilar. Navfal: "Ey rasululloh, iniga bekinib olgan tulkini poylab turaversang, oxiri tutib olasan, bordiyu tashlab ketsang, u senga biron ziyon-zahmat yetkazmaydi", dedi. Uning gapi ma’qul tushib rasululloh qo‘shinni chekintirishga buyruq berdilar. Ajablangan ba’zi sahobalar saqifliklarni duoibad qilishni so‘rashdi. Lekin sarvari olam parvardigorga yolborib: "Ey Olloh, saqif xalqini hidoyat qilgin, ular ham musulmon bo‘lib, huzurimga kelishsin", deya yaxshi tilak tiladilar.

O’LJALARNING TAQSIMLANISHI

Payg‘ambar alayhis-salom Ji’ronaga qaytib, g‘animalarning hisobini olgach, teng beshga bo‘ldilar. Islom dini hali diliga butunlay em bo‘lib ulgurmagan kishilarning ko‘nglini ovlash uchun ularga ko‘proq ulush berdilar. Hali imon keltirmagan odamlarni musulmonchilikka moyil qilish uchun bir talay narsa ulashdilar. Oldingi safda turgan Abu Sufyonga qirq uqiyya oltin bilan yuzta tuya berildi. Abu Sufyonning o‘g‘illari Muoviya bilan Yazidga ham shuncha narsa ulashildi. Abu Sufyon: "Ey rasululloh, ota-onam sadag‘ang ketsin, sen tinch-totuv paytida ham, urushda ham bir xilda madad ekansan", dedi. Payg‘ambar alayhis-salom Hakim ibn Hizomga ham Abu Sufyonga berganchalik narsa ajratdilar. Hakim yana shuncha narsa berishni so‘ragan edi, payg‘ambar alayhis-salom o‘ylab o‘tirmay rozi bo‘ldilar. Hakim bunga ham qanoat qilmay yana shuncha so‘radi, rasululloh hech ikkilanmay uning talabini qondirganlaridan keyingina: "Ey Hakim, mol-mulk degan ko‘zga chiroyli ko‘rinadigan, shirin narsa. Ko‘zi to‘qlik bilan olsa barakasi bo‘ladi, ochko‘zlik bilan olsa, barakasi bo‘lmaydi. Mol-mulkka o‘ch odam yeb to‘ymas ochopatga o‘xshaydi. Beruvchi qo‘l oluvchi qo‘ldan yaxshiroq", dedilar. Hakim dastlab berilgan yuz tuyani olib, qolganini qaytardi. "Seni haq payg‘ambar qilib yuborgan Ollohning nomi bilan qasam ichamanki, sendan keyin to dunyodan o‘tganimcha birovdan sariq chaqalik narsa olmayman" dedi. Chindan ham Hakim so‘zining ustidan chiqdi. Rasulullohdan keyin o‘tgan halifalar Hakimga xazinadan keragicha mol-dunyo olishni taklif etishganda u qat’iyan bosh tortgan.