Ulugbek-UzИХТИА О ҚУА БОАЛАА И
Халқимизда "Дорбознинг ажали дордан, морбозники мордан", деган гап бор. Албатта, ҳар ким сз тақдирига битилган тарзда дунёни тарк стади, бироқ киши сз ихтироси туфайли ҳаётдан ксз юмса, буни қандай изоҳлаш мумкин?
Табиийки, қизиқувчан ихтирочилар сзлари қийинчилик билан сратган снгилик кишиларга схшилик йслида хизмат қилишини, кишиларнинг мушкулини мумкин қадар енгиллаштиришга ёрдам беришини сйлашади. Шунингдек, шу ихтироси орқали бойиб кетишни, схши ном қозонишини ҳам исташлари турган гап. Лекин ҳаммаси аксинча бслса — ихтиро сз муаллифини нариги дунёга равона қилса...
Касал қони
Александр Александрович Богдановни ҳақли равишда русларнинг Леонардо да Винчиси, дейишади. Унинг қизиқишлари кслами ниҳостда кенг сди: физика, иқтисодиёт, илмий фантастика ва ҳоказо. Бироқ унинг ажойиб ғосларидан бири — қон қуйиш орқали кишини ёшартириш сди. Бошқа бировнинг қонини қуйиш орқали абадистга сришиш ёки лоақал қариш жараёнларини секинлаштириш назариссига Богданов ста қаттиқ берилган сди. Унинг сзи қон қуйиш операяиссини сзида 11 марта синаб ксрганди, дсстларининг сътирофича, у чиндан ҳам аслидан сн ёшларга ёш ксринган.
1928 йилда Богданов сна сзига қон қуйди ва бу сафар мазкур операяис олимнинг ёшаришига смас, балки слимига сабаб бслди. Қуйиш учун мслжалланган қон бир талабадан олинган бслиб, у сил билан касалланган скан.
Айрим миш-мишларга қараганда, бу тасодиф смас, балки сз жонига қасд қилиш бслган смиш. Чунки слимидан сал олдинроқ Богданов ста асабий тарзда сиёсий масалага тегишли бир мактуб ёзиб қолдирган.
Аашр ишини деб...
Вильсм Баллок 1863 йилда рулонли босма машинасини ихтиро қилгани билан танилган. Мазкур қурилма газета-журнал босиш жараёнини тезлаштириб, умуман матбаачилик ишида катта бурилиш ссади. Ўша даврда нашрлар сзгариб турган бслса-да, Баллок ихтиро қилган машина катта срамдаги қоғозларни узлуксиз етказиб турилиши билан аҳамистли сди. Шу сабабли матбаачилар соатига 30 минг вараққача чоп стиш имконистига сга бслишди. Тсғри, Баллокнинг бундан бошқа ихтиролари ҳам бор, масалан, у дон скинларини скиш учун мслжалланган сеслкани сратган, бунинг учун Франклин университети мукофотига лойиқ ксрилган. Аммо босмахона машинаси унинг снг машҳур ихтироларидан саналади, бунинг сса сна бир сабаби ҳам мавжуд...
1867 йилда Баллокнинг бу қурилмаси унинг сзига қарши ишлаб кетса, денг! Босмахона машинасини Филадельфис газеталаридан бирига созлаётиб, у тасмани транспортёр ролигига срнатишга ҳаракат қилди. Аксига олиб, унинг оёғи машина қисмлари орасига кириб кетди ва мажақланди. Уни касалхонага олиб боришди, оёғини даволаб бслмаслиги сабабли уни кесишга қарор қилишди. Операяис жараёнида ихтирочи оламдан ксз юмди.
Илк авиаҳалокат
Авиаяисда таниқли ака-ука А айтлардан бурун немис ихтирочиси Отто Лилиенталь машҳур сди. "Лланер қироли" дес ном олган бу киши ксп бора парвозни амалга оширган илк учувчи ҳам сди-да. Унинг парвозларидан олинган фотосуратлар бутун дунё нашрларида чоп стилган, сша пайтда снгилик бслган "учувчи машина"нинг борлиги ҳақиқат сканлигини жамистга айнан шу киши англатганди.
Бир неча омадли парвозлардан сснг у муваффақистсизликка учради. 1896 йилнинг августида 17 метр баландликдан қулади ва умуртқасини синдириб олди. У сртаси куни жон бераркан, "Майда қурбонларсиз буюк ютуқлар бслмайди!" деганди. Ака-ука А айтларнинг сътироф стишларича, уларни айнан Лилиенталь парвозга илҳомлантирган. "XIX асрда самога учиш масаласини ҳал стишга интилган кишилар орасида, — деганди Вильбур А айт, — Отто Лилиенталь снг аҳамистлиси сди".
Заҳардан слмади-ю...
Томас Миджли машинасозликда сз срнига сга бслган ва юздан зиёд ихтироларга патент олган олимдир. "General Motors" компанисси шохобчасида ишлаётиб, у бир нарсани аниқлади: агар газолин таркибига тетрастилқсрғошин қсшилса, моторнинг ишдан чиқиш ҳолатлари камасркан. Аммо ҳар қандай танганинг тескари томони ҳам бслганидек, снги ихтиронинг ҳам зарари бор скан. Яъни, бунинг натижасида қсшилган қсрғошин ҳавога чиқиб, атмосферага зарар етказаркан. "General Motors" фабрикаларидаги ишчилар қсрғошиндан заҳарланиш туфайли соғлиғи ёмонлашиб, ҳатто нобуд бсла бошлади. Шунда Миджлига оддий шароитда ишлатиш мумкин бслган, зарарсиз совитувчи модда сйлаб чиқариш топширилди. Бунинг натижасида у дихлордифторметан (фрион)ни кашф стди. Афсуски, вақт стиб, унинг снги ихтироси озон қатламига катта зарар етказиши аниқланди.
У зарарсизроқ бошқа бирор модда ихтиро қилиши мумкин сди, аммо 1940 йилда полиомиелит билан касалланиб, мустақил ҳаракатлана олмай қолди. Тиниб-тинчимас ихтирочи шу ҳолида ҳам тек ётмади — Миджли сзи бировнинг ёрдамисиз срнидан туришига мслжалланган, блоклар ва арқонлардан иборат системани ихтиро қилди. Айнан мана шу ихтироси унинг слимига сабаб бслди: заҳарли қсрғошин буғлари ҳам, фрион ҳам слдира олмаган бу киши 1944 йилда сснгги ихтиро-қурилмаси арқонларига чалкашиб, бсғилиб слди.
Синовчи-ихтирочи
Франяуз тикувчиси Франя А ейхельт, плаш тарзидаги парашют инсонистга жуда кераклигига қаттиқ ишонарди. У иштиёқ билан ана шундай мосламани сратди ҳам. А ейхельт уни илк бора синовдан стказиш учун Айфель минорасининг биринчи поғонасига чиқди. У маҳаллий ҳокимистга, парашютда қсғирчоқни ташлашини айтганди, лекин негадир сснгги дақиқаларда унинг фикри сзгарди ва параплашни сзи кийиб, пастга сакради. Афсуски, снгича турдаги парашютнинг нимасидир панд берди ва ихтирочи юзлаб томошабинларнинг ксзи олдида ерга қулаб парчаланди.
Буни қаранг-а!
Юқорида келтирганларимиз — инсонист тараққиётига ҳисса қсшиш илинжида сзлари қурбон бслган ихтирочилар бслса, навбатдагиси аксинча. Доктор Жозеф Игнас Гильотин қатл қурилмасини сратган, аммо 1814 йилда сз ажали билан слган ихтирочидир. У сратган қатл қурилмаси ғамхср муаллифнинг номи билан — гильотина деб аталади. Аимаси ғамхср скан, дейсизми? Чунки у, боши танасидан жудо стилишга ҳукм қилинган маҳкумларнинг қийноқларини камайтиришга ҳисса қсшган-да. Унгача бошни олиш учун қилич ёки болтадан фойдаланишарди, жаллод сса ҳамиша ҳам бошни бир уринишда кеса олмасди. Доктор Гильотин буни инсонпарварликка зид деб билди, умуман, у слим жазосини буткул бекор қилиш тарафдори сди. Ўзининг ихтиросини сса бу йслдаги сснгги стиш босқичи, деб ҳисоблаганди.