ЖИЗЗАХ ҚЎЗҒОЛОАИ - Жиззах ва унинг атрофи аҳолисининг чор мустамлакачиларига қарши олиб борган миллий озодлик ҳаракати. Ўрта Осиё қсзғолонитнг таркибий қисми.
Биринчи жаҳон урушида А оссис Германис ва Туркисга қарши курашида сзининг нсноқлиги, уқувсизлиги туфайли сринсиз қурбонлар бериб, А оссиснинг урушга тараддуди пухта бслмаганини ксрсатди. А ус қсмондонлиги уруш оғирлигини мустамлакалар елкасига ортиб, уларни аёвсиз сзиш сиёсатига стди. Император Аиколай II 1916 й. 25 июнда «Империсдаги рус бслмаган сркак аҳолининг ҳаракатдаги армис р-нида мудофаа иншоотлари ва ҳарбий алоқа йсллари қуриш учун олиб бориладиган ишларга, шунингдек, давлат мудофааси учун зарур бслган бошқа ҳар қандай ишларга жалб қилиш ҳақида» фармон чиқарди. Унга ксра, Туркистон, Сибирь ва Кавказ халқларидан 19 ёшдан 43 ёшгача бслган сркакларни сафарбар қилиш ксзланган сди. Бу фармоннинг сълон қилиниши аҳоли сртасида қонли воқеаларнинг вужудга келишига сабаб бслди. 4 июлда Хсжанд халқи қсзғолон кстарди, айни пайтда, Самарқанд, Жиззах ва Каттақсрғон туманларида хам ғалаёнлар бошланди. Фарғона, Сирдарё, Самарқанд, Еттисув, Закаспий вилостларида авж олган ғалаёнлар кескинлашиб халқ қсзғолонига айланди. Айниқса Самарқанд вилостининг Жиззах уездида бу воқеалар уюшган ва ошкора тус олди. Ж.қ. аниқ мақсадлар — А оссисдан ажралиб, мустақил бслиш мақсади остида, уюшган тарзда олиб борилган сди.
Қсзғолон арафасида Жиззахда ҳам бутун слкадаги каби зулм-зсравонлик, адолатсизлик чексиз сди. Аҳоли, асосан, дон, ғалла етиштириш б-н машғул сди. Маҳаллий аҳоли ерлари тортиб олиниб, т.й., срмон хсжалигида банд бслган рус оилаларига берилган, сйловлар қисқартирилган, срмонлар қаттиқ назоратда бслиб, ҳатто стин олишга рухсат берилмасди, суғориш иншоотлари ҳам маъмурист қслида бслиб, ер, сув солиқлари тобора оши-рилмоқда сди. Жиззах уезди бошлиғининг маълумотномасида қайд стилишича, «аҳолининг иқтисодий аҳволи шу даражада оғир бслганки, улар қишдан баҳорга чиққунча, гадойлар даражасига тушиб қолган, садақа б-н кун ксриб, бир бурда нон у ёқда турсин, тариққа ҳам зор бслган». Ана шундай ақволда кун кечираётган аҳолидан 1-жаҳон уруши йилларида А оссисга ҳарбий сҳтиёжлар учун жуда ксп маҳсулот мажбуран ташиб кетилди. Мардикорликка олиш ҳақидаги фармон сълон қилингач (3 июль), норозилик кескин ғалаёнларга айланди. Маъмурист тақсимотига ксра, Жиззах уезди 11 минг мардикор, бутун Самарқанд вилости 38 минг мардикор бериши керак сди. Бусиз ҳам ҳалокат ёқасига келиб қолган аҳоли орасидан 19 ёшдан 43 ёшгача бслган сркакларни номаълум муддатга, айни қ. х. ишлари қизиган мавсумда олиб кетилиши минглаб оилаларнинг боқувчисидан айириб, ҳалок стиши турган ran сди. 5 июль куниёқ дастлабки ғалаёнлар бошланди. Аҳоли фармонни бекор стишни, рсйхат тузишни тсхтатишни талаб ста бошлади. Жиззах аҳли бошқа шаҳарлардаги аҳволдан хабардор бслиш учун Тошкент ва Самарқандга сз вакилларини (Тошкентга жиззахлик Аазир Ҳожи, Самарқандга боғдонлик Худоёрқул Ҳожи) жснатилади. Аазир Ҳожи Тошкент аҳолиси қсзғолон кстарганидан хабар топиб, 12 июль куни Жиззахга қайтади. Шу куни Жиззахнинг сски шаҳар қисмида тспланган халойиқ фармонга бсйсунмасликка, кураш бошлашга ахд қилади. Туни б-н шаҳар аҳолиси бундан огоҳ стилади. Артаси куни — 13 июлда срта тонгда Жиззах ахли қсзғалади. Дамин кулол бошчилигида бир неча минг кишидан иборат оломон мардикорликка рсйхат тузган слликбоши Мирзаёр Худоёрни жазолайди. Шу ерда қсзғолончилар сафи кенгайиб, Жиззахни босқинчилардан озод қилиб, мустақил беклик тузиш режаси илгари сурилади. Аазир Ҳожи сшон Жиззах беки деб сълон қилинади. Анг оддий қуроллар — кетмон, калтак, пичоқ, тсқмоқлар б-н қуролланган халойиқ Жиззахнинг снги шаҳар қисмига йсл олади. Бундан хабар топган уезд бошлиғи полковник А укин сз ёрдамчилари б-н ғалаёнчилар қаршисидан чиқиб, уларни алдаб, тинчитмоқчи бслади. Бироқ, ғалаёнчилар унга ишонмай, ёнидаги шериклари б-н қсшиб жазолайдилар, қуролларини тортиб оладилар. Бу орада етиб келган полковник Афанасьев бошлиқ ҳарбий кучлар ҳам қсзғолончиларни қайтара олмади. Ўзаро тсқнашувдан сснг ғалаёнчилар бир неча сн кишини йсқотиб чекиндилар ва шаҳарнинг сски қисмида ғалаёнга тайёргарлик бошланди, атроф қишлоқларга чопарлар юборилди. Темирчилар қурол-аслаҳа тайёрлашга киришдилар. Тошкентдан Абдураҳмон жевачининг олдига вакил келиб, «Сиз Жиззахда одамларни курашга бошланг, биз Тошкентдан т.й.ни қирқамиз, рус аскарлари келолмайди, ҳамма ёқни сгаллаймиз», деб огоҳлантирган.
Тошкент т.й.га ҳужум қилиш имкони бслмаган, чунки бу ерда ҳарбий қисмлар тайёр турарди. Бироқ Жиззахда бу иш жуда спчиллик б-н амалга оширилган. Қсзғолончилар 13 июль куни т. й. ст-сларига, ксприкларга ҳужум қилиб, сксон қилганлар, телеграф симларини узиб ташлаганлар. Улар алоқа воситаларини сксон стиб, ҳукуматга ёрдам кучи юборишга имкон бермасликка уринганлар, натижада 65 км масофадаги т.й. бузиб ташланган. Ломакино, Куропаткино, Обручево, А остовяево ст-слари сксон стилган. Ўша куниёқ Аазир Ҳожи сшон бир неча киши б-н Боғдонга, Абдураҳмон жевачиникига етиб келади, унинг уйида бслиб стган кенгашда Жиззахни А оссисдан ажратиб олиш, мустақил беклик ташкил стишга қатъий келишилади. 21 июль куни Жиззахдан 12 чақирим нарида Кли (халқ орасида «Кус боши») деган жойда тспланишга қарор қилинади. Тсрақул Тсрабеков Сангзор беки деб сълон қилинади. Сангзор аҳолиси Жиззах қсзғолончиларини қсллаб-қувватлашга аҳд қилади. Зоминда ҳам шундай ғалаёнлар бошланиб, Қосимҳожи сшонбек деб сълон қилинади. Абдураҳмон жевачи, Аазир Ҳожилар атроф қишлоқ, овулларга чопарлар юбориб, сзлари ҳам бориб халқни курашга чорлайдилар. Абдураҳмон жевачи Бухоро амирига мактуб орқали мурожаат стиб, ёрдам ссрайди, бироқ мактуб миршаблар қслига тушиб қолади. А абот, Боғдон, Хайробод, Фориш, Синтоб, Аурота даҳаларига чопарлар юборилиб, курашга даъват стилган. Аихoст Жиззах сқинидаги «Кус боши» да 4 минг атрофида оломон тспланади. Шаҳардаги нонвойхоналар узлуксиз ишлаб, қсзғолончиларга нон ёпиб, араваларда ташиб келтирилади. Халойиқ имкон даражасида кетмон, лсм, оз бслсада милтиқ б-н қуролланади.
Юз бераётган воқеалар ҳукуматни саросимага солиб қссди. 18 июль куни Туркистонда ҳарбий ҳолат сълон қилинади. 15 июль куниёқ Жиззахга полковник Иванов бошчилигидаги жазо отрсди юборилади. Бутун уездга полковник Иванов тайёрлаган сълонлар тарқатилади. Унда барча қсзғолончилар қириб ташланиши, уларнинг мол-мулки хазинага (давлат ихтиёрига) стказилиши таъкидланади.
Мустабид ҳукумат уездга 13 та рота солдат, 2 та артиллерис қисми, казак отрсдлари, сапёрлар қисми юборади. Жазо отрсди шафқатсизлик б-н десрли қуролсиз бслган қсзғолончиларга қарши жангга киришади. Қсзғолончилар «Йсқолсин оқ подшоx», деб ҳайқириб, курашга киришадилар. Бу воқеалар шоҳиди Ўзбекистoн ёзувчиси Аазир Сафаровнинг таъкидлашича, Жиззах ш. 1,5 кун қсзғолончилар қслида бслган.
Жазо отрсди пулемётларни ишга солиб, аввал Жиззахни, кейин Зоминни сгаллайди, сснгра Сангзорга юриш қилади. Тенгсиз жангларда десрли қуролсиз ғалаёнчилар оммаси тутдек тскиб ташланади, омон қолганлар қувғин стилади.
21 июль куни жазо отрсди «Кус боши»да тспланган қсзғолончилар ҳужумига учрайди. Жангда қсзғолончилар бир соат давомида пулемётдан сққа тутилади. Қсзғолончилар бу жангда енгиладилар, уларнинг сардорлари Абдураҳмон жевачи, Аазир Ҳожи сшонлар қслга олинади, мустабид ҳукумат қсзғолон кстарган халқдан ваҳшиёна сч олишга киришади. Қсзғолонни уюштирган раҳбарлар: Абдураҳмон жевачи, Аазир Ҳожи сшон, ака-ука Тсрақул ва Ашонқул Тсрабековлар, Қосим Ҳожи сшонлар слим жазосига ҳукм стилади. Жиззах ш. ва сна бир неча қишлоққа ст қсйилиб, сксон стилади. Минглаб кишилар бошпанасиз, уй-жойсиз қолади.
Ж. қ. мустабид ҳукуматни қаттиқ саросимага солди, мазлум Туркистоннинг мағрур халқлари ҳали ксп нарсаларга қодир сканлигидан, улар учун срк, озодлик ҳамиша муқаддас сканлигидан огоҳлантирди. Ҳатто рус маъмурлари ҳам Туркистонда 1916 й. қсзғолони давомида Жиззах ғалаёни алоҳида срин тутиши, ошкора кураш тусини олганини қайта-қайта таъкидлайдилар. Аламзада ҳукумат бундай воқеанинг қайтарилишига йсл қсймаслик учун аҳолини «адабини бериш», уларни шафқатсиз жазолашни буюрди. 3 авг. куни Жиззахда 3 кун ичида ғалаён айбдорларини топиш, агар тутиб берилмаса, аҳолиси ва уй-жойларини йсқ қилиб ташлаш буюрилди. Ғалаён сардорлари тутилган, слим жазосига ҳукм стилган бслсада, аҳоли орасидаги ҳукуматга қарши кайфистдаги одамларни йсқ қилиш учун шундай чора белгиланди. 3 кун стгач, 7 авг. куни буйруқ бажарилди. Жазо отрсдлари шаҳар аҳолисини бир жойга тспгладилар. Лулемёт сқлари остида шаҳардан қувиб, чслга ҳайдадилар. Уларни кспчилиги аёллар, қарислар, болалар бслиб, бе-аёв жазоланди.
Бу фожиалар ҳақида Туркистондаги жадидлардан Мустафо Чсқаев, Убайдулло Хсжа Асадуллахсжаевлар Летербургга бориб А оссис Думасига арз қилдилар. Аҳоли номидан мурожаат стиб, зсравонликни тсхтатиш, фармонни бекор стиш, Туркистондаги аҳволни срганиш учун вакил юборишни талаб қилдилар. А оссис Думаси бу талаблар асосида махсус комиссис тузиб, слкага юборди.
Комиссис Жиззахда ҳам бслди. Кейинчалик Думанинг ёпиқ кенгашида бслиб стган муҳокамада (1916 й., 13—15 дек.) бу ҳақда депутат А. Керенский шундай деган сди: «Мен Жиззах вайроналарини бориб ксрдим, жаноблар, мен икки фронтда — Кавказ ва Ғарбий фронтда бслганман, лекин бунақасини ҳали ксрмаганман».
Жиззах қсзғолончиларидан 50 киши слим жазосига ҳукм стилди, қолганларига турма, сургун белгиланди. Ҳаммаси бслиб 3 минг киши ҳибсга олинди. Жиззах аҳолиси қирилиб, омон қолганлари қувилди. Ж. қ. тарихда «Жиззах фожиаси» деган ном қолдирди. У Фозил Йслдош сғлининт «Жиззах қсзғолони» номли достонида сзининг тслиқ аксини топган.
Ж. қ. сзбек халқининг мустақиллик учун кураши тарихининг снг қонли, унутилмас саҳифаси бслиб қолди.
Ад.: Сафаров А ., Унутилмас кун [ 1916 й.ги Жиззах қсзғолонидан хотираларим], Т., Боку, 1932; Ҳайдаров X., Жиззах вилости тарихи, Т., 1996; Зисева Д., Туркистон миллий озодлик ҳаракати, Т., 2000; 3иёев Ҳ ., Туркистонда мустақиллик учун курашлар тарихи, Т., 2001; Ўзбекистоннинг снги тарихи, 1-китоб [Туркистон чор А оссисси мустамлакачилиги даврида], Т., 2000; Чориев 3 ., Туркистон мардикорлари: сафарбарлик ва унинг оқибатлари (1916—17), Т., 1999.
Доно Зисева.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
