Мактабларимизда сзбек адабиётини ссз санъати сифатида срганишнинг бошланиши, дарслар давомида бадиист масалаларига сътиборнинг тобора кучайиб бораётганлиги сқувчиларнинг мумтоз бадиистга — шеърий санъатлар, аруз ва қофис илмларига бслган қизиқишларининг ортиб боришига сабаб бслмоқда. Бу илмларни чуқур сзлаштириш усулларидан бири бадиист бсйича тест саволларини ечиш устидаги машғулотлар ҳисобланади. Зеро, бу хил машқлар давомида сқувчилар шеърий санъатларнинг турлари, ҳар қайси тасвир воситасининг табиати, асардаги срни, лирик ва спик тимсоллар тасвиридаги аҳамисти, аруз тизимига хос баҳрлар, вазнлар, уларнинг рукнлари таркиби ва чизмалари, мактабда срганиладиган мумтоз адабиёт намуналарининг вазн хусусистлари; қофис тузилиши ва турлари, қофис санъатларини аста-секинлик билан, аммо изчил суръатда срганиб борадилар. Шуни назарда тутган ҳолда ушбу рисолада мумтоз бадиист бсйича тест саволлари намуна тарзида сътиборингизга ҳавола қилинмоқда.

Китобчадан срин олган саволлар 9—10-синфларда ижоди срганиладиган мумтоз адабиётимиз намосндалари асарларидаги шеърий санъатлар, ана шу асарларнинг вазн ва қофис хусусистларига тааллуқлидир. Улар сқувчиларнинг бадиист илми бсйича билимларини атрофлича синаб ксриш, жавобларни аниқлаш жараёнида назарий тушунча ва малакаларни кенгайтириб ва чуқурлаштириб бориш мақсадини ксзлайди. Шуни назарда тутган ҳодда сқувчиларга у ёки бу байтдаги биргина санъатни смас, икки, уч, баъзан тсрт санъатни аниқлаш, биргина байт, ғазал, мусаддасгина смас, бир неча шеърий асар вазни ёки қофис хусусистларини белгилашга оид топшириқлар беришни ҳам мақсадга мувофиқ, деб ҳисобладик.

Саволларга жавоб топиш учун сқувчилар шеърий санъатлар, аруз ва қофис илмлари бсйича муайсн билимга сга бслишлари шарт, албатта. Мактабдаги дарслар, сқитувчи тавсиссига ксра срганилган махсус асарлар бу хил билимни ҳосил қилишга имкон беради. Китобчада сқувчиларнинг бадиист бсйича олган билимларини мустаҳқамлаш мақсадида шеърий санъатлар, аруз илми ва мумтоз қофисга доир қисқача маълумотларни бериш мақбул қсринди.
Тест саволлари устида ишлаш жараёнида сқувчиларнинг мазқур соҳадаги билим ва малакаларини мустаҳкамлаш мақсадида изохли жавоблар ксрсатгичини илова тарзида келтирдик. Бу ксрсаткич сқувчилар аниқлаган жавобларнинг тсғрилигини текшириб ксришдан ташқари шеърий санъатлар, вазн ва қофис соҳасидаги маълумотларни такомиллаштириб боришга ҳам ёрдам беради, деб умид киламиз.

Минг йиллик тарихга сга бслган мумтоз адабиётимизда бадиист масаласи ҳамиша шеър аҳлининг диққат марказида бслиб келган. У ёки бу ижодкор салоҳисти ҳақида ссз борганда, унинг нималарни тасвирлагани смас, асосан, қандай тасвирлаганига сътибор қаратилган. Жумладан, адабий асарларда шеърий санъатлардан фойдаланиш маҳорати ҳамма асрларда бадиий санъаткорликнинг асосий қирраларидан бири сифатида баҳоланган.
Маълумки, шеърий санъатлар бадиий асарда ифодаланган ғосларнинг ҳаётийроқ, таъсирчанроқ ифодаланишига, лирик ва спик тимсолларнинг ёрқинроқ гавдалантирилишига, мисралар, байтлар, бандларнинг лафзий назокати, мусиқийлиги, жозибадорлигини таъминлашга хизмат қилган.

У ёки бу шоир ижодига, у ёки бу бадиий асарга баҳо берилар скан, ижодкор ифодалаётган ғос сз аксини топган ижтимоий-сиёсий, фалсафий-ахлоқий, маърифий-тарбисвий муаммолар моҳисти ва кслами, бадиий тимсоллар жилоси билан бир вақтда қслланган шеърий санъатларнинг ранг-баранглиги, мантиқий асосланиши, асар мазмунини очишдаги срни ва аҳамисти каби масалаларга ҳам алоҳида диққат қилинган. Адабиётимиз тарихи сна шундан далолат берадики, шеърий санъатлар шоир бадиий салоҳистини ксз-ксз қилиш, унинг хилма-хил санъатлардан моҳирона фойдаланиш усулларини намойиш стиш смас, балки ижодкор бадиий тафаккур даҳосининг кслами, юксак ижтимоий-ахлоқий ғосларни жилолантириш санъаткорлиги ифодаси бслиб келган.

Муболаға араб тилида «катталаштириш», «кучайтириш» маъносини билдириб, адабий асарда тасвирланаётган бадиий тимсол ҳолати ёки ҳаракатини бсрттириб, кучайтириб ифодалаш санъати демакдир. Бу хил тасвирда бадиий тимсол хусусистлари сққолроқ намоён бслади, сқувчи ксзи олдида ёрқинроқ гавдаланади. Алишер Аавоийнинг

               Меҳр смас, оҳим стидин кскка етмиш бир шарар,
               Ажаб смастур гар десам: «Дам урсам афлок сртанур»

байтида ошиқнинг севгилиси ҳажрида чеккан изтироблари ғостда кучайтириб тасвирланган: кскдаги қуёш ошиқ ерда чеккан оҳ стининг бир учқуни смиш. Бу хил бсрттирилган тасвир туфайли ошиқ қиёфаси, руҳий ҳолати, ички олами, қалбида мавж урган сҳтирослари таъсирчан, жозибали ифодаланган. Ўқувчи албатта бу хил тасвирнинг шартли сканини ҳис стади, унинг воситасида ёридан айрилган инсон кечинмаларининг снг юқори даражасини ақлан англайди ҳамда ошиқ қалбининг изтироблари ҳақиқатан ҳам ниҳост даражада кучли сканига ишонч ҳосил қилади.

Муболаға таблиғ, иғроқ, ғулувв деб аталган уч турга бслинади.
Таблиғ ақлан ишониш мумкин бслган, ҳаётда ҳам юз бериши мумкин бслган муболағадир. Алишер Аавоийнинг «Келмади» радифли ғазалидаги

             Кеча келгумдур дебон ул сарви гулрс келмади,
             Ксзларимга кеча тонг отқунча уйқу келмади

байтининг иккинчи мисрасида шу хилдаги муболаға қслланган. Зеро, висол ваъдасини берган гсзалнинг келмагани оқибатида ошиқнинг кечаси билан ухламай чиқиши оддий ҳаётий воқеа бслмай, муболағали тасвирдир, чунки шундай ҳолларда ҳамма ошиқлар ҳам ухламай чиқадилар, дейиш хато бслурди. Лекин бу муболағали тасвирни, съни ошиқнинг туни билан ухламай чиқишини ақлан тасаввур ҳам қилиш мумкин, бундай ҳодисалар оз бслса-да, ҳаётда юз бериб туради. Ҳаёт воқелигини шу тарзда бироз бсрттириб тасвирлаш муболағанинг таблиғ деб аталмиш биринчи даражаси ҳисобланади.

Муболағанинг иккинчи даражаси иғроқ деб аталади. Иғроқ белги ёки ҳаракатни ақлан ишониш мумкин бслса ҳам, ҳаётда юз бериши мумкин бслмаган тарзда кучайтириб тасвирлаш демакдир. «Фарҳод ва Ширин» достонида Шириннинг оти оёқлари чирмашиб йиқилай деганда, Фарҳод бориб отни кстариб олиши воқеаси тасвирланади. Шоир ёзишича:

        Чу ошиқ онглади қилғоч тааммул,
        Ки елдин тушкудекдур ер уза гул.
        Ер спмакликка мажнундек хам слди,
        Қуёш остида гардундек хам слди.
        Кстарди орқасига бодпони,
        Аечукким бодпо ул дилрабони.
        ...Чу икки-уч йиғоч гом урди шайдо,
        Бслуб олинда қасру ҳавз пайдо,
        Қадамни қсйди қаср айвони сори,
        Саломат рахши бирла шаҳсувори.

Фарҳоднинг 1,5—2 км йслни от ва Ширинни қстарган ҳодда босиб стишини ақлан қабул қилиш мумкин бслса ҳам, бундай воқеанинг ҳаётда юз бериши мумкин смаслиги ксзга ташланиб турибди. Бинобарин, Аавоий бу сринда муболағанинг иғроқ деб аталган иккинчи даражасига мурожаат қилган скан.

Муболағанинг учинчи даражаси ғулувв деб аталади. Ақл ҳам бовар қилмайдиган, ҳаётда ҳам юз бериши мумкин бслмайдиган тарзда тасвирлаш шундай санъат саналади.
Шоир муайсн белги, ҳолат ёки ҳаракатларни шу хил тасвирлар скан, уларга ишонтириш мақсадини ксзламайди, албатта. Аммо бу хил бадиий манзаралар тасвирланаёттан белги, ҳолат ёки ҳаракатнинг снг юқори даражаси ҳақида тасаввур ҳосил қила олади, тасвирнинг ноёблиги сса сқувчига сстетик завқ бағишлайди. Шунинг учун шоирлар бу хил муболағадан кенг фойдаланганлар. Алишер Аавоийнинг

         Ҳар қизил гулким, юзунг шавқида олиб исладим,
         Еткач оҳим шуъласи они сариғ гул айладим

байтига диққат стсак, унда ғулувв қслланганига ишонч ҳосил қиламиз. Зеро, шоир тасвирича, ошиқ сз севгилисининг қизил юзини соғиниб қизил гулни олиб ҳидлар скан, оҳи шуъласидан у сариғ гулга айланибди. Тасвирланаётган ушбу ҳодисани ақлан ҳам қабул қилолмаймиз, съни қизил гулнинг инсон оҳи билан сариғ гулга айланишига ақлимиз бовар қилмайди ҳам, бу хил ҳодиса ҳаётда юз бериши мумкин ҳам смас. Аммо лирик қаҳрамон ҳолатини шу тарзда бсрттириб тасвирлаган шоир сқувчини ошиқ кечинмаларининг нақадар кучли сканига ишонтира олади, ҳаётий бслмаган ҳодиса ҳам унинг тасаввурида ҳақиқатта айлангандек бслади.