Тазод ссзи «зид қсйиш», «қаршилантириш» маъноларини ифодалайди. Шу ссз билан аталувчи шеърий санъат сса байтда маъно жиҳатидан сзаро зид, қарама-қарши бслган ссзларни қсллаб, таъсирчан бадиий тимсоллар, лавҳалар сратишни назарда тутади. Масалан, Лутфийнинг

          А аҳм қилғил бандаға, сй шоҳ, ул тенгри учун
          Ким стар бизни гадо, ул сизни султон айлаган

байтини ксздан кечирсак, ундаги банда — шоҳ, гадо — султон ссзлари сзаро зид маъноларни ифодалаши, шоир уларни қсллаш билан маҳбуба ва ошиқ муносабатларини ёрқин акс стгирганини ксрамиз. Огаҳийнинг

          Заҳри ҳажрини берур ҳар дам манга бу, васлининг
          Аушини инъом стар бисёр мандин сзгага

байтида келтирилган зид маъноли заҳр — нсш, васл — ҳажр, манга — сзгага ссзлари ҳам маҳбуба бевафолигини таъсирчан ифодалашга имкон берган.
Тазод санъатидан мумтоз шеъристимизда жуда кенг фойдаланилган.

Иштиқоқ («ссздан ссзни ажратмоқ») шеър байтларида сзакдош ссзларни қсллаш санъатидир. Масалан, Аавоийнинг

          Қилса зулм ул золим, слни қилмағил, ё раб, забун,
          Чун тазаллумдур ишим, доим мени мазлум қил

байтидаги зулм, золим, тазаллум, мазлум ссзлари;

          Дедилар: «Аҳбоб дардиға ҳабиб айлар даво,
          Ваҳки мен куйдим муҳаббаттин, смас воқиф ҳабиб

байтидаги аҳбоб, муҳаббат, ҳабиб ссзлари;

         Толиб улким, топмасанг доғи бу баским айламас
         Бир нафас ғофил сени матлуб ёдидин талаб

байтидаги толиб, матлуб, талаб ссзлари сзакдош бслиб, иштиқоқ санъати асосида қсллангандир.

«Тсғриламоқ» маъносидаги бу ссз шеърда содда отларни тартиб билан келтириш санъатини ифодалайди. Чунончи, Лутфийнинг

          Жину малаку ҳур чаман ичра ксрунмас,
          Юзунг ойидин барчаси шарманда дагулму?

ёки

          Қилғали ойдек юзининг мусҳафина бир назар
          Ксрмадим дарсу вазойиф нусхау дафтарни ҳеч

байтларида жин, малак, ҳур; дарс, вазойиф, нусха, дафтар ссзлари — содда отлар маълум тартиб билан келтирилган бслиб, иккинчи мисрада уларга оид фикрлар ифодаланган.

Тарду акс «тескари қилиб такрорлаш» маъносини ифодалаб, шеърнинг биринчи мисрасида келтирилган икки ссз ёки ссз бирикмаларини кейинги мисрада срнини алмаштириб қайтаришдан иборат бслган шеърий санъатдир. Бу хил қайтариш натижасида мазкур ссз ёки ссз бирикмалари сна бир бор таъкидланибгина қолмай, уларнинг маъноси ҳам снгиланади, мисра мазмуни ҳам такомиллашади. Масалан, Бобур қаламига мансуб

          Кснгулга бслди ажойиб бало қаро сочинг,
          Шикаста кснглума срмиш қаро бало сочинг

байтининг биринчи мисрасидаги «бало» ссзи мустақил ҳолда «офат» маъносини, «қаро» ссзи сса сочнинг сифатини ифодалаган бслса, иккинчи мисрада бу икки ссзнинг срни алмаштирилиши натижасида уларнинг мазмуни ҳам сзгариб, «қаро» ссзи «бало» ссзининг сифатловчисига айланиб бу ссзнинг маъносини снада кучайтирган, ҳар икки ссз қофисдош бслганлиги сабабли такрор зулқофистайн санъатини ҳосил қилган. Бобурнинг

         Ҳабиб бслса сди ё рақиб слса сди,
         А ақиб слса сди ё ҳабиб бслса сди

байтида икки ссз бирикмасининг срни алмашиниб такрорланган. Оқибатда шу бирикмалардаги фикр таъкидланиб, уларнинг аҳамисти кучайтирилган. Юқоридаги ҳар икки мисолда ссз ёки бирикмалар айнан, сзгаришсиз такрорланган.

«Мукаррар» ссзи «қайта-қайта, уст-устига» маъноларини ифодалайди. Шу ном билан аталувчи лафзий санъат сса байтнинг ҳар икки мисрасида жуфт ссз қсллашни назарда тутади.
Алишер Аавоий ушбу санъатнинг шеърдаги аҳамистига алоҳида сътибор бергани туфайли сз ғазалларида ҳам, достонларида ҳам жуфт ссзларни ксп қсллайди. Шоир ғазалларини кузатар сканмиз, жуфт ссзлар:

          Дам-бадам кснглум бериб жон нақди истар васлини,
          Оллоҳ-оллоҳ, телба кснглумнинг ажаб савдоси бор

байти мисралари бошида,

          Тифл авроқ ичра бир-бир барги гул терган каби,
          Аомайи ҳижрон аро тим-тим сиришким қонидур

байтидаги иккала мисра сртасида,

          Айшу ишрат жомидан бслсун юзи гул-гул, валек
          Кснглига ғам гулбунидин хор-хоре бслмасун

байти мисралари охирида,

          Тола-тола най сқунг ксксумда гсё синдиким,
          Тевралуптур нотавои кснглумда бир-бир толалар

байтидаги биринчи мисра боши ва иккинчи мисра охирида,

          Ўтарсен сйнай-сйнай мен гадойи хаста йсл узра,
          Қолурмен бир қиё боқмоқ учун ёлбора-ёлбора

байтидаги биринчи мисра сртаси ва иккинчи мисра охирида,

          Бодадин гул-гул ксруб ул юзни, онинг ҳажридин
          Чок-чок слған кснгулдек таҳ-батаҳ қон бслди гул

байти мисраларининг уч рукнида,

          Етишса ишқ аро юз меҳнату бало, қадаҳ ич,
          Аафас-нафас қуюбон май тула-тсла қадаҳ ич

байтида сса иккинчи мисранинг икки рукнида моҳирона қслланганини ксрамиз. Демак, мукаррар лафз раддул ажуз ал-ас-садр санъатига схшаб байт мисраларининг турли сринларида қслланиши мумкин.

Таркиби оҳангдош ва сзаро қофисдош бслган бир хил ссзларни ёнма-ён қсллаш санъатини Атоуллоҳ Ҳусайний «тазмини муздаваж» деб атайди.
Бу санъат шеър мисраларида унли ёки ундош товушларни ёнма-ён ёки сзаро сҳин тарзда келтириш билан байт талаффузини кучайтириш, мусиқийликни оширишни назарда тутади. Аодиранинг машҳур ғазалидаги

          Қилмағил зинҳор изҳор сҳтиёж,
          Ким азиз слни қилур хор сҳтиёж

байтида зинҳор ва изҳор ссзлари таркибидаги о унлиси, з, ҳ ва р ундошларининг ёнма-ён келиши мисра оҳангдорлигини кучайтирган. Фурқатнинг

          Анламай найлай хаёли кипригинг охир асо,
          Ким мени ёдида доим нотавон айлар ксзунг

байтидаги «айламай» ва «найлай» ссзлари таркибидаги «а» унлиси, «й» ва «л» ундошларининг ҳамоҳанглиги мисрага алоҳида майинлик, мусиқийлик, жозиба бағишлаганини ксриш қийин смас.
Ушбу санъатнинг моҳисти Бобурнинт

          Куюнг ичра гар сақар бслса мақар жаннатча бор
          Жаннат слса кирмаган сенсиз не имкон бслғамен
          ...Жафоу жаар тавридин срурсен асру ксп воқиф,
          Вафоу меҳр расмидин бслурсен асру ксп ғофил.

          ...А­нги менга ою доғи, юзи, ссзи гулу мул,
          Қади равону тани жону срни маржондур

каби байтларида шоирнинг ушбу санъатдан моҳирона фойдаланиш салоҳисти ксзга ташланиб туради.

Шеъристимизда кенг қслланиб келинган ушбу санъат араб алифбоси ҳарфлари шаклидан лирик ва спик тимсоллар чизишда фойдаланишни назарда тутади. Маълумки, араб алифбоси тсғри ва сгри, ёйсимон ва доирасимон шакллардаги ҳарфлардан ташкил топган. Шарқ шоирлари ана шу шаклларга қиёс усули билан ёндашиб муҳим ижтимоий-сиёсий, маърифий-ахлоқий ғосларни ифодалашда маҳорат билан фойдаланганлар. Зокиржон Фурқат ғазалидаги

          Ул алифдек қоматининг ҳасрати
          Дол снглиғ айлади қаддим дуто .

байтидаги «алифдек» ва «дол снглиғ» қиёсларига диққат қилайлик. Шоир сз маҳбубасининг тик қоматини араб алифбосидаги «алиф» ҳарфига схшатса, сзининг букилган қаддини «дол» ҳарфига тенглаштиради. Чиндан ҳам, тик тсғри чизиқ ксринишидаги алиф ҳарфи шакл жиҳатидан инсон қоматига, букик «дол» ҳарфи сса сгилган қоматга схшайди. Шоир бу хил қиёс туфайли маъшуқа билан ошиқ ксринишини ҳарфлар шакли воситасида аниқроқ ва таъсирчанроқ тасвирлашга сришган.

«А анг-баранг қилмоқ» маъносини ифодаловчи бу ссз шеър мисраларини турли тилларда битишни назарда тутувчи санъат номини билдиради. Адабиётимиз саҳифаларини ксздан кечирсак, ижодкорларимиз араб ва сзбек, форс-тожик ва сзбек, рус ва сзбек тилларида шундай асарлар сратганларининг гувоҳи бсламиз. Бу хил шеърлар муламмаъ деб аталган. Баъзан ушбу усулни «ширу шакар» усули деб ҳам ҳисоблаганлар. Жумладан, Бобораҳим Машрабнинг

          Дилбари хуш адои ман, мунча сучук бслурмусан?
          Омади дар канори ман бир даме слтурурмусан?
          Леши камон обрсст хаста кснгул нишонадур,
          Сийнаи худ кушодаам ғамза сқин отурмусан?

шунингдек,

          Мендин саломе ба ссйи жонон,
          А­й бод, еткур арзи ғарибон.
          Ҳам дардмандам, бехонумонам,
          Жоно, ту буди дардимга дармон

байтлари билан бошланувчи муламмалари мисраларининг биринчи қисми форс-тожик тилида бслса, иккинчи қисми сзбек тилидадир.

«Вазн (слчов) жиҳатидан тенгдошлик» маъносини ифодаловчи мувозана ссзи билан аталувчи ушбу санъат байт мисраларидаги барча ссзларнинг вазн (слчов) жиҳатидан сзаро тенг бслишини назарда тутади. Масалан, Атоийнинг

          Менгиз ё равзаи ризвонмудур бу?
          Оғиз ё ғунчаи хандонмудур бу?

байтидаги биринчи мисрадан срин олган менгаз ссзи иккинчи мисрадаги оғиз ссзи билан, равзаи — ғунчаи ссзи билан, ризвонмудур — хандонмудур ссзи билан вазн (слчов) ва оҳангда тенглиги ксзга ташланиб туради. Огаҳий қаламига мансуб

          Ишқинг ғамида дийдаи гирёнима раҳм ст,
          Ҳажринг тунида нолаи афғонима раҳм ст,                           .

байтини ксздан кечирсак, мисралардаги ишқинг — ҳажринг, ғамида — тунида, дийдаи — нолаи, гирёнима — афғонима, раҳм ст — раҳм ст ссзлари слчов ва оҳанг жиҳатидан сзаро тенг сканини ксрамиз.
Мисралардаги барча ссзларнинг бу хил мувофиқлиги байт оҳангдорлигини, мусиқийликни кучайтиришга хизмат қилади. Шу туфайли ҳам шоирларимиз сз асарларида мувозана санъатидан кенг фойдаланганлар.

«А адди матлаъ» асосан «матлаъни такрорлаш» деган маънони ифодалайди. Лекин ушбу санъат кспинча ғазалнинг биринчи мисрасини асар охирида такрорлашни назарда тутади. Жумладан, Аавоийнинг

          Соқиё, ҳижрон тунидур, бода тут,
          Ул қуёш бирла бу шомимни ёрут

деб бошланувчи ғазалининг биринчи мисраси асар мақтаъ — охирги байтида

          Бслди фурқатдин Аавоий тийрарсз,
          Соқиё, ҳижрон тунидур, бода тут

тарзида қайтарилади. Огаҳийнинг

          Бизки букун жаҳон аро кишвари фақр шоҳимиз,

 ёки

          Ашкима гар канора йсқ, бслмаса бслмасун нетай

деб бошланувчи ғазалларида ҳам дастлабки мисраълар асарлар охирида такрорланиб, шоир ифодалаётган ғосни сна бир бор таъкидлашга хизмат қилади.
Албатта, бу хил қайтариқ асардаги асосий ғосни сна бир бор таъкидлаш мақсадини ксзлайди. Шу тарзда шеърнинг охирги байти биринчи байт билан узвий боғланади. Бу усул шеъристимизда анча кенг қслланган.