Anvar Hojiavmedov. She'riy san'atlarni bilasizmi?  ( 83933 marta o'qilgan) Chop etish

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 21 B


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 13:55:46

II. АА УЗ ИЛМИ

Аруз асослари ҳақида қисқача маълумот
Адабиётимизда минг йилдан бери қслланиб келаётган аруз шеърий слчов тизими мисраларда қисқа ва чсзиқ ҳижоларнинг муайсн тартибда гурухланиб такрорланишига асосланади.
Қисқа унли билан тугалланган очиқ хижолар қисқа ҳижо саналади. Вафо, бозор, китоб, безак, узук, сроқ ссзларининг биринчи ҳижолари ана шундай қисқа ҳижолардир. Улар шеър чизмасида V белгиси билан ифодаланади.
Чсзиқ унли билан тугалланган (до-но, зе-бо каби) очиқ ҳижолар, шунингдек таркибида қисқа унли бслган (жан-нат, ул-фат каби) ёгшқ ҳижолар чсзиқ ҳижо дейилади. Улар шеър чизмасида — белгиси билан ифодаланади.
Таркибида чсзиқ унли бслган (боғ, ёр, шод каби), шунингдек, қсш ундош билан тугалланган (жисм, меҳр, илм каби) ёпиқ ҳижолар ста чсзиқ ҳижо саналади. Улар мисра ичида — V, мисра охирида сса ~ белгиси билан ифодаланади. Ҳижоларнинг чсзиқ-қисқалиги шеърий мисраларнинг ёзилишига ксра смас, балки вазнга мувофиқ сқилишига ксра аниқланади.
Масалан, Бобурнинг

          Аз фасли, ёр васли, дсстларнинг суҳбати,
          Шеър баҳси, ишқ дарди, боданинг кайфисти,

байтидаги -ба, -да, -с ҳижолари қисқа, фас, -ли, вас, -ли, лар, нинг, суҳ, ти, баҳ, -си, дар, -ди, бо, нинг, кай, -фи, ти ҳижолари чсзиқ, ёз, ёр, дсст, шеър, ишқ ҳижолари ста чсзиқдир.

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 13:56:49

Қисқа, чсзиқ ва ста чсзиқ ҳижоларнинг турлича бирикувидан рукнлар деб аталган ритмик бслаклар ташкил топади.
Аруз илми саккиз асл рукнга асосланади, улардан 5 таси шеъристимизда кенг қслланилган (мактабда срганиладиган шеърий асарлар ҳам ана шу рукнлар заминида сратилган). Булар фаулун, мафоийлун, фоилотун, мустафъилун ва мафъулоту рукнларидир. Ушбу рукнларнинг ҳар бирини турлича сзгартирилиб, уларнинг тармоклари ҳосил қилинади. Аруздаги барча слчовлар мазкур асосий ва тармоқ рукнларга таснади. Шеъристимизда ҳар қайси асл рукннинг қуйидаги тармоқларидан фойдаланилган

1. Фаулун асли ва тармоқлари:

1. Фаулун — солим           4. Фаулу — мақбуз
    V  — —                           V — V
2. Фаал — маҳзуф             5. Фаълун — аслам
    V  —                                — —
3. Фаул — мақсур
    V ~

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 13:57:40

2. Мафоийлун асли ва тармоқлари:

1.  Мафоийлун — солим                                            8. Фоилун — аштар
      V — — —                                                              — V —
2.  Мафоийлон — мусаббағ                                        9.  Мафъулу — ахраб
     V — — ~                                                                — — V  
3. Мафоилун — мақбуз                                              10. Фаал — ажабб
     V — V —                                                                 V —
4.  Мафоийлу — макфуф                                           11. Фаул - аҳтам
     V — — V                                                                  V ~
5.  Мафоийл — мақсур                                               12. Фаъ — абтар
      V — ~                                                                     —
6.  Мафъулун — ахрам                                               13. Фоъ — азалл
      — — —                                                                     ~
7.  Фаулун - маҳзуф
      V — —

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 13:59:57

3. Фоилотун асли ва тармоқлари:

1.  Фоилотун — солим                                                  7. Фоилон — мақсур
      — V — —                                                                  — V ~
2. Фоилийён — мусаббағ                                               8. Фаълун — мақтуъ
     — V — ~                                                                    — —
3. Фоилоту — макфуф                                                  9. Фаълон — мақтуъи мусаббағ
    — V — V                                                                      — ~
4. Фаилотун — махбун                                                   10. Фаилун — махбуни маҳзуф
    V V— —                                                                        V V—                           
5.  Фаилоту — машкул                                                  11. Фаилон — махбуни мақсур
     V V—V                                                                         V V~
6. Фоилун — маҳзуф
    —  V —

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 14:00:37

4. Мустафъилун асли ва тармоқлари:

1. Мустафъилун — солим                                               4. Мафоилун - махбун
     — — V —                                                                    V — V —
2. Мустафъилон — музол                                               5. Мафоилон — махбуни музол
    — — V ~                                                                     V — V ~
3. Муфтаилун — матвий
    — V V—

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 14:01:13

5.Мафъулоту тармоқлари:

1. Фоилун — матвийи макшуф
    — V —
2. Фоилон — матвийи мавқуф
    — V ~

Ана шу асл ва тармоқ рукнларнинг турлича такроридан сзбек арузида кенг фойдаланилган 9 асосий слчов-мутақориб, ҳазаж, рамал, ражаз, музореъ, хафиф, мужтасс, мунсариҳ ва сариъ баҳрлари тузилади.
Мутақориб — фаулун асли ва тармоқлари,
Ҳазаж — мафоийлун асли ва тармоқлари,
А амал — фоилотун асли ва тармоқлари,
А ажаз — мустафъилун асли ва тармоқлари такрорига асосланади,
Музореъ - мафоийлун ва фоилотун,
Ҳафиф — фоилотун ва мустафъилун,
Мужтасс — мустафъилун ва фоилотун,
Мунсариҳ ва сариъ - мустафъилун ва мафъулоту асллари ва тармоқларининг такроридан ҳосил бслади.

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 14:02:12

Баҳр ҳамда вазнларни аниқлаш усуллари

Бирор шеърий асарнинг баҳр ҳамда вазнини аниқлаш учун унинг бирон байти, кспинча, матлаъси — биринчи байтини ритмик бслакларга — рукнларга ажратилади ва уларнинг чизмасини чизиб, ҳар қайси бслак сз таркиби жиҳатидан юқорида ксриб стилган асл ва тармоқ рукнлардан қайсиларига мос келиши аниқланади. Масалан, Аавоийнинг "Кеча келгумдур..." деб бошланувчи ғазали матлаъсини рукнларга ажратиб, чизмасини белгиласак,
       
          Кеча келгум — дур дебон ул — сарви гулру — келмади,
          — V — —       — V — —           — V — —         — V —
          Ксзларимга — кеча тонг от — кунча уйқу — келмади.
          — V — —       — V — —          — V — —       — V —

манзараси ҳосил бслади. Чизмалар асосида ҳар қайси мисрадаги 1, 2, 3-рукнлар фоилотунга, охирги рукнлар — фоилунга тенглигини аниқлаймиз. Байт фоилотун асли ва унинг маҳзуф тармоғи такрорига асосланган слчовда ёзилгани ва унинг рамал баҳри сканлиги маълум бслади.

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 14:02:35

А­нди шеър вазнини топамиз. Бунинг учун аввало байт неча рукндан ташкил топганига диққат қиламиз. Байт тсрт рукндан иборат бслса, мураббаъ (тсрт рукнли), олти рукнли бслса, мусаддас (олти рукнли), саккиз рукнли бслса, мусамман (саккиз рукнли) деб юритилади.
Юқоридаги мисраларнинг ҳар бири тсрт рукндан, байт сса саккиз рукндан ташкил топганини, съни мусамман сканлигини белгилаймиз.
А­ндиги вазифа байт рукнлари таркибини аниқлашдан иборат. А укнлар асллардагина иборат бслса, вазн солим саналади. Байт тармоқ рукнларга ҳам асосланган бслса, ҳар қайси рукн номини аташ билан шеър вазнини белгилаймиз.
Агар байтларда асл ва тармоқ рукнлар бирга қслланган бслса, асл рукн номи(солим)ни айтиб стиш шарт смас. Аавоийнинг юқоридаги байти фоилотун асли ва унинг маҳзуф тармоғи — фоилунга асосланган. Шунга ксра унинг, бинобарин, шеърнинг асосий вазни рамали мусаммани маҳзуф сканлиги маълум бслади.

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 14:03:34

Аруз вазнидаги асарларнинг аксаристи икки, уч, тсрт слчовда ёзилади. Аниқроғи, шеърнинг айрим мисралари ёки байтлари асосий слчовдан салгина фарқланувчи вазнларда битилиши мумкин.
Кспгина шеърий асарлар икки вазнда ёзилган бслиб, иккинчи вазн асосий слчовдан мисра охиридаги ҳижо жиҳатдангина фарқ қилади. Яъни асосий слчовда охирги ҳижо чсзиқ бслса, қсшимча вазнда шу хижо ста чсзиқ келиши ёки аксинча бслиши мумкин. Масалан, зикр стилган ғазалнинг учинчи мисраси охиридаги "интизор", 5-мисраси охиридаги "сҳтиёт", 7-мисраси охиридаги "девонавор" ссзлари ста чсзиқ ҳижо билан тугалланган. Шунга ксра мазкур мисраларнинг охирги рукнлари фоилотуннинг маҳзуф тармоғи — фоилунга смас, балки мақсур тармоғи — фоилонга тенг келади. Демак, вазн номи ҳам сзгаради ва рамали мусаммани мақсур деб аталади. Шундай скан, "Келмади" ғазали икки слчовда — рамали мусаммани маҳзуф ва рамали мусаммани мақсур вазнларида ёзилганини таъкидлаш мумкин.
Баъзи шеърий асарлар 3—4 вазнда, айримлари ҳатто 8 тагача слчовда ёзилиши ҳам мумкин. Шуни схши билиб олиш зарурки, шеърда қслланган хилма-хил вазнлар фақат битта баҳргагина мансуб бслади, съни асар ҳеч қачон икки баҳр асосида сратилмайди. Уларда бир баҳрга мансуб вазнларгина алмашиниб қслланиши мумкин.
Адабиётимизда қслланган баҳрларни ана шу жиҳатдан ҳам гуруҳларга ажратиш мумкин. Мутақориб, ражаз, музориъ, мунсарих, сариъ баҳрларидаги шеърлар 1—2 вазндагина, ҳазаж ва мужтасс баҳрларидаги асарлар 1—4 слчов асосида, рамал ва хафиф баҳрларидаги сса 8 тагача вазнда ёзилиши мумкинлиги аниқланган.

Qayd etilgan


AbdurRohman  29 Noyabr 2010, 14:05:02

ШЕАªА ИЯТИМИЗДА КЕАГ ҚЎЛЛААГАА ВАЗАЛАА 

I.ҲАЗАЖ БАҲА И ВАЗАЛАА И

1. Ҳазажи мусаммани солим.
Мафоийлун    мафоийлун    мафоийлун   мафоийлун
 V — — —      V — — —      V — — —      V — — —

2. Ҳазажи мусаммани аштар.
Фоилун     мафоийлун    фоилун    мафоийлун
— V —      V — — —       — V —     V — — —

3. Ҳазажи мусаммани ахраб.
Мафъулу    мафоийлун      мафъулу    мафоийлун
— —V        V — — —         — —V        V — — —

4.Ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи маҳзуф.
Мафъулу     мафоийлу     мафоийлу     фаулун
— —V         V — — V       V — —V        V — —

5. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф
Мафоийлун      мафоийлун     фаулун
V — — —         V — — —        V — —

6. Ҳазажи мусаддаси мақсур.
Мафоийлун     мафоийлун     мафоийл
V — — —        V — — —       V — ~

7.Ҳазажи мусаддаси ахраби мақбузи маҳзуф.
Мафъулу       мафоилун       фаулун
— —V            V — V —        V — —

8.Ҳазажи мусаддаси ахрами аштари мақсур.
Мафъулун    фоилун    мафоийл
 — — —       —V—      V — ~ 

Qayd etilgan