Türk edebiyatı­nın umumi gelişimi içinde, nazarî ve es­tetik esaslarını İslâmî kültürden alarak meydana gelen ve özellikle örnek kabul ettiği Fars edebiyatının her yönden kuv­vetli ve sürekli tesiri altında şekillenip belirgin örneklerini vermeye başladığı XIII. yüzyıl sonlarından, XIX. yüzyılın ikin­ci yarısına kadar, bünyesini sarsıcı ve za­yıflatıcı bir tepki ve değişikliğe uğrama­dan Arapça - Farsça kelimelerin geniş ölçüde yer aldığı bir dille varlığını altı asır sürdürmüş bir edebiyat geleneğidir.

Sadece sanat gayesinin hâkim oldu­ğu bu edebiyata, Batı tesiri altında yeni bir edebiyatın doğuşundan bu yana, çe­şitli ve zamanla biri diğerinin yerini alan adlar verilmiştir. Başlangıçta bu yeni ede­biyattan ayrı tutmak düşüncesiyle "edebiyyât-ı cedîde" karşıtı olmak üzere ona "edebiyyât-ı kadîme" ve "şi'r-i kudemâ" denmiş, mahsullerinden de "âsâr-ı eslâf" diye bahsedilmiştir. Sonraları umu­miyetle aşağılayıcı mahiyette bir zihni­yeti aksettiren "havas edebiyatı, saray veya enderun edebiyatı, skolastik ede­biyat, medrese edebiyatı, ümmet edebiyatı, ümmet çağı edebiyatı" adları ve­rildiği gibi bunlara "Osmanlı edebiyatı, yüksek zümre edebiyatı, klasik edebi­yat klasik Türk edebiyatı" şeklinde yeni yeni isimler ilâve olunmuştur. Bu edebi­yatı ifade etmek için doğrudan doğruya "litterature classique" sözünün tercüme­si durumunda olan "edebiyyât-ı tasnîfiyye" adı bile düşünülmüştür. Ali Ekrem daha da öteye giderek "edebiyyât-ı Osmâniyye-i tasnîfiyye" der.

"Divan edebiyatı" sözü bunlar arasın­da en yenisi olduğu kadar en fazla tu­tulanını da teşkil etmiştir. Mütareke dev­rinde ortaya çıkan divan edebiyatı tabi­ri önce Ömer Seyfeddin ve Ali Canib'in kalemlerinde kendini hissettirmeye başÂ­lamış, Cumhuriyet'in ilk yıllarından bu yana ise gittikçe büyük bir yaygınlık ka­zanmıştır. Bunda Ali Canib'in 1924'ten itibaren yeni baskıları ile yıllarca okutul­muş olan, öncekilerden farklı bir zihni­yet ve kadro ile yazılmış Edebiyat adlı ders kitabının büyük rolü olmuştur. Di­van edebiyatı adlandırması bu eserle, artık şurada burada bazı makalelerde rastlanır bir söz olmaktan çıkıp kitapta sık sık tekrar edilir ve yüzlerce sayfalık müstakil bir bölüm olan "Eski Divan Ede­biyatı" başlığı altında âdeta resmîleşir. Ömer Seyfeddin, başlangıçta devrinin bir­çok yazarı gibi "enderun edebiyatı" ad­landırmasını benimserken "Enderunca, divanlarda gömülü eski li­san, eski divanlardaki Osmanlıca denilen Enderun dili" şeklinde ifade ettiği bu edebiyata mahsus bir dil kavramından hareketle sonunda "divan edebiyatı" ve "divan şairleri" gibi yeni bir adlandırış ve kavrama ulaşır. Ömer Sey­feddin gibi Ali Canib de bir başkası ve yenisi olmadığı için "eski" denmesine ge­rek bulunmadığı halde, onda bir köhne­lik ve eskimişliği vurgulamak kastıyla, haşve düşmek pahasına sık sık "eski divan edebiyatı" ifadesini kullanır. Her ikisinin de ümmet çağı mahsulü ve Acem mukallidi olarak gördükleri bu edebiya­ta neden bu ismi verdikleri Ali Canib'in şu ifadelerinde açıklamasını bulmakta­dır: "Hulâsa divan halinde teşekkül eden, ancak saraylarda, zümrevî divanlarda kabule mazhar olan bizim eski edebiya­tımıza verilecek en doğru ad 'divan ede­biyatı' tabiridir". Onun, dili ve ruhu ile halktan uzak, kendi içine kapa­lı, imtiyazlı bir zümre edebiyatı olduğu­nu belirtmek üzere bu deyimle eş de­ğerde ve yine menfi mânada "Enderun edebiyatı, medrese edebiyatı" tabirle­ri de sık sık kullanılmıştır. Yabancıların Türk edebiyatına verdikleri yahut yerli müelliflerin kendi edebiyatları için kul­landıkları "Osmanlı edebiyatı" tabiri başÂ­langıçta milliyet belirleyen bir söz iken sonraları onunla bunun ötesinde bir mâ­na kastedilir olmuştur. Bu haliyle "Os­manlı edebiyatı" sözünün arkasında hal­kın anlamadığı, Osmanlı sarayının hima­ye ve hizmetinde, sadece Osmanlı "güzîdeler tabakası'na hitap eden, halk ve milletten kopuk bir ümmet edebiyatı kavramı vardır. Artık bu sözle kastedilen, bu edebiyatın Osmanlı milletine mah­sus veya onun sahibinin Osmanlı toplu­mu olduğu gibi bir düşünce değil, dilde ve zevkte millî bir edebiyatın karşıtı sa­yılarak kendisine köhnemiş, millî kültü­re yabancı kalmış bir zihniyetin temsil­cisi nazarıyla bakılan bir edebiyat oldu­ğudur. İsme bu mânayı getiren bakış, birçok yazar tarafından gayet açık şekil­de çeşitli yerlerde ve defalarca ifadesini bulur.

Hangi düşünce ile bulunmuş olursa olsun divan edebiyatı sözü esasında ilmî ve yeterli bir adlandırma değildir. Türlü verileriyle altı asır sürmüş koca bir ede­biyatı yalnız divanlara inhisar ettirip onun çok çeşitli eserler verdiği birçok edebî nevi dışarıda bırakan, nesri ise hiç he­saba katmayan bu adlandırışın yanlışlı­ğı kadar yetersizliği de meydandadır.

Tabirin bu aksak ve yetersiz mahiye­tinden dolayı onun yerine "klasik Türk edebiyatı" adı zamanla daha fazla tercih edilir olmuştur. Ancak bu adlandırış da bu edebiyatın ne derece ve nesiyle klasik sayılabileceği, gerçek mânası ile klasik bir edebiyatın ne olduğu veya ne olması gerektiği münakaşasını da bera­berinde getirmiştir. Onda Batı edebiyatlarındaki klasiklik ölçülerini arayanlar bunları göremedikleri için bu edebiyata klasik denemeyeceğini ileri sürmüşler­dir. Bunlara karşı, mutlaka onlara ben­zemek mecburiyetinde olmayan eski şi­irin kendi ölçüleri içinde ve kendine mah­sus bir klasik edebiyat olduğunu belirt­mek suretiyle bu meselede en isabetli hükmü getirmiş olan M. Fuad Köprülü, Türk edebiyatı tarihi­nin en yetkili mümessili olmak sıfatı ile "divan edebiyatı" sözünü kullanmama­ya hususi bir dikkat göstermiştir. Sade­ce 1934 yılında hazırladığı antolojisine, "Eski Türk Edebiyatı Antolojisi", "Eski Şi­ir Antolojisi" gibi, bu edebiyatın dışında­ki sahaların eserlerini de şümulü içine alacak ve tabiatıyla antolojisinin sınır ve çerçevesine uygun düşmeyecek isimlerden kaçınarak ona Eski Şairlerimiz - Di­van Edebiyatı Antolojisi adını verir­ken bir defaya mahsus olmak üzere bu tabiri kullanmaya mecbur olmuştur. İlim hayatının başlangıcında Şehabeddin Sü­leyman ile birlikte yazdığı Yeni Osman­lı Târîh-i Edebiyyâtı'nda görüldüğü üzere kısa bir süre için "saray edebiyatı" tabirine yer vermiş olan Fuad Köprülü, antoloji­sinden sonraki bütün yazılarında da di­van edebiyatı sözüne hiç itibar etme­yip daima klasik edebiyat veya klasik Türk edebiyatı adlandırmasını benimse­miştir.

Divan edebiyatı tabiri sırf eski Osman­lı edebiyatı için ortaya atılmış ve onunla hep Osmanlı şiiri kastedilmiştir. Kendi­siyle aynı estetik ve esasları paylaşan, aynı şekilde saray muhitinde gelişen, hatta ondan çok daha fazla birer saray edebiyatı olan Çağatay ve Azerî sahası edebiyatları için de aynı tabirin bu ölçü­lere göre geçerli olması gerekeceği dü­şünülmemiştir. Ne Çağatay ne Azerî ede­biyatı tarihi literatüründe böyle bir ter­minolojiye yer verilmiş ve ne de her iki klasik edebiyat hakkında divan edebi­yatı diye bir adlandırma hatıra gelmişÂ­tir. Ancak son zamanlarda memleketi­mizde popüler mahiyetteki bazı eserler­de Osmanlı edebiyatına kıyasla "Orta As­ya divan edebiyatı" kabilinden bazı yakışÂ­tırmalara gidildiği göze çarpmaktadır.

Hiç gözden kaçırılmayacak bir nokta da divan edebiyatına kısa bir devre için değil asırlarca kaynaklık etmiş, estetik esasları ve gelenekleriyle örneklik yap­mış ve tam bir saray edebiyatı olan İran edebiyatı tarihi sahasının böyle bir ter­minolojiyi tanımaması, "İran divan ede­biyatı, İran divan şiiri" gibi bir adlandır­maya lüzum görülmemesidir. Batılı ol­sun yerli olsun, Fars edebiyatı ve şiiri hakkındaki literatürde ne eskiden ne de günümüzde böyle bir tabire rastlamak mümkündür.

Divan edebiyatı tabiriyle, Osmanlı sa­ray ve konaklarında teşekkül eden, di­van dedikleri ekâbir meclislerine mahsus bir zümre edebiyatı kastedilmiş ol­duğu zamanla gözden kaçarak şairlerin, şiirlerini bir araya topladıkları eserlere divan dendiği ve netice itibariyle onun divan adlı şiir mecmualarından meyda­na gelme bir edebiyat olduğu yolunda bir yorum üretilmiş, bu ismin bu sebep­le konulmuş olduğu sanılmıştır.

Di­van edebiyatı sözünde başka aykırı bir taraf da son zamanlarda halk edebiya­tı dışında, bütün bir İslâmî Türk edebi­yatını ifade için kullanılır olmasıdır. İs­lâmî eski edebiyatla divan edebiyatı bir­biriyle eş değerde ve rahatça biri diğe­rinin yerini alabilecek birer kavram de­ğildir. Ancak bazılarınca divan edebiyatı ile bütün bir İslâmî Türk edebiyatının eş değerde bir kavram olarak alınması sonucu, ilk Kur'ân-ı Kerîm tercüme ve tefsirlerinin yanı sıra Kutadgu Bilig ve Atebetü'l-hakayık gibi eserler de di­van edebiyatının ilk örnekleri arasında sayılmaktadır. Divan edebiyatı İslâmî dev­renin edebiyatı olmakla beraber İslâmî Türk edebiyatı bütünü ile divan edebi­yatı demek değildir. Divan edebiyatı, İs­lâmî Türk edebiyatının özellikle nazım sahasında doğrudan doğruya İran şiiri­nin bütün geleneklerini benimsemiş, ta­mamıyla onu esas almış bir kolunu tem­sil eder. Onun benimsediği bu estetik gaye ve anlayış dışında kalan edebî mah­sulleri divan edebiyatı dairesi içine yer­leştirmeye çalışmak yanlış ve ilmî ger­çeğe aykırı bir tutumdur.
 
Edebî nevi ne olursa olsun İslâmî de­virde ortaya konmuş her türlü eseri, ifa­desinde Arapça, Farsça kelimeler çokça bulunduğu için yahut vezninin aruz ol­ması dolayısıyla divan edebiyatından say­mak çok hatalı, fakat o derece yaygın bir görüş halindedir. Dilinin Arapça, Fars­ça kelimeler taşımasından, İslâmî kül­tür kaynaklarından beslenmiş olmaktan ötürü İslâmî Türk edebiyatı mahsulü her­hangi bir eserin hemen divan edebiyatı dairesine girmesi gerekmez. Yalnız mal­zemeyi göz önüne alıp estetik gayeyi hiç dikkate almayan bir mantıkla, aruz vezniyle de şiirler yazmış olmasına, Arap­çadan, Farsçadan gelen kelimeleri kul­lanmasına, üstelik şiirleri divan adı altın­da toplanmış bulunmasına bakılarak ucu bir Yûnus Emre'yi bile divan edebiyatı içinde görmeye varacak bir garabete düşmekten kurtulmak mümkün değil­dir. Divan edebiyatının kısmen tesiri al­tında kalmış olmanın da eser ve dolayı­sıyla müellifinin tek başına divan edebi­yatına mensup gösterilmesine yetme­yeceği bellidir.
 

Kendisine çeşitli ad ve sıfatlar yakıştırılmış, altı asır boyun­ca kesintisiz devam edebilmek gibi müs­tesna bir hüviyet ve varlık göstermiş olan bu köklü ve derin maziye sahip edebi­yatın mahiyetini temelden kavrayabil­mek için onun hangi şart ve tesirlerle nasıl meydana geldiği meselesinden ha­reket etmek gerekir.

Mâverâünnehir'de karşılaştıkları İs­lâmiyet'e VIII. asırda girmeye başlayan Türkler, sadece inanç ve amelde kalma­yarak bu dinin yarattığı medeniyeti de bütün müesseseleriyle kabul ediyorlar­dı. Bu medeniyetin Türk ülkesinde te­şekkül etmiş medrese ve emsali ilim ve kültür merkezlerinde Arapça ve Farsçayı öğrenen okumuş zümre, bu iki büyük İslâmî dilin kitap dünyası ile temasa gel­diklerinde onların taşıyıcısı olduğu Arap ve Fars edebiyatlarını da tanıma imkâ­nını elde ederler. Arapçanın daha ziya­de bir ilim dili olmak hüviyetini göstermesine karşılık Farsça ile, Arap edebi­yatından aldığı şekil ve konuları kendi­ne adapte ederek oldukça gelişmiş bir edebiyat meydana gelmişti. Bu edebi­yat, vezin ve nazım şekillerinden başla­yarak şiirin her türlü motif ve ilham ko­nularına kadar gelenekleri yerine otur­muş, bütün belagat kaideleri esasa bağ­lanmış, gelişme ve varlığını Türk soyun­dan hükümdar saraylarının himaye ve teşvikine borçlu bir edebiyattı. Saray şa­irlerinin hükümdarlar için parlak methi­yeler düzdükleri kasideler, hepsinde de­ğişmez ve ideal bir güzelin vasfedildiği, vuslatsız bir aşkın ıstıraplarının teren­nüm edildiği sıra sıra gazeller, ağır başlı terci'-bend ve terkib-bendler, duygu ve düşünceyi en kesif bir halde küçük bir hacme sığdıran rubailer, kahramanları hep aynı olan aşk maceralarının anlatıl­dığı mesneviler bu edebiyatı meydana getiriyordu. Tantanalı kasidelerin dış âle­me açılan nesîb ve teşbîblerinde çevre­den ve tabiattan seçilmiş manzaralar, gazellerde sevgili yahut sâkî ile bir arada olunan gül bahçeleri, şarabın kadehten kadehe devrettiği içki meclisleri, önce sayılanlarla birlikte bu edebiyatın etra­fında döndüğü başlıca ilham konularıydı. Ünlü şairlerin elden ele dolaşan divanlarındaki şiirlerin nazım şekilleri Türk ede­biyatının geleneğindekilerden çok fark­lı, hele vezni ise kendisinin, kelimeleri belirli hece sayı ve duraklarında topla­yan ritminden bambaşka idi. Arapça ve Farsçanın kâh uzayan, kâh kısalan he­celerine göre gruplanmış kalıpları ile bir ahenk oluşturan aruzun, sesleri bu şe­kilde uzayıp bükülemeyen Türkçeye gel­mez sistemiyle mısra dizmek veya Türkçeyi ona uydurmak, başlangıçtan belli ki çok çetin bir uğraşma ve hayli tecrü­be isteyecek bir işti. Divanları dolduran şiirlerde âdeta bir yaylı saz gibi baştan başa ahenk kesilen Farsça karşısında Türkçe ne olabilir, ne yapabilirdi? Türk edebiyatı kendi geleneklerinden çok ay­rılan, yeni ve o nisbette çekici, seviyesi­ne kolay erişilmez görünen bir edebiya­ta doğru yön değiştirirken bu türlü prob­lem ve engeller kaçınılmaz surette ken­disini beklemekteydi.

Türk edebiyatı, Türk dilinin yayıldığı sahaların hangisinde ve hangi zamanda ifadesi, vezni, şekilleri, motifleri, duyuş tarz ve zevkleriyle bu edebiyatı nasıl be­nimsedi? Kendi geleneklerine uymayan bu edebiyata nasıl adapte oldu? Fars edebî kültürünü almış Türk münevveri başlangıçta hemen Türkçe mısralarla onu denemeye çalıştı mı? Türk edebi­yatı tarihi, bu geçiş ve klasik İran şiiriy­le temas ve deneme devresinin ilk vesi­ka ve mahsullerinden mahrum bulun­maktadır. Ancak ortada bilinen bir şey varsa o da XI-XIII. asırlar arasında kla­sik İran şiirine heveslenen Türk asıllı şa­irlerin İranlı şairler gibi eserlerini Fars­ça yazdıklarıdır. Nasıl Fârâbî, İbn Sînâ gibi Türk asıllı âlimler eserlerinde Arapçayı ilim dili kabul etmişlerse bu çağın şairleri de başlangıçta Farsçayı edebî dil olarak benimsemişlerdir. Yabancı kül­türlerin canlı olduğu ve Farsça konuşan halkın çoğunluğu teşkil ettiği sahalarda siyasî hâkimiyet kurmuş Türk hanedan saraylarında edebî dil Farsça idi. Sâmânoğulları'nı takip eden Gazneliler, Büyük Selçuklular ve Hârizmşahlar zamanında saray Fars dili ve edebiyatının âdeta bir atölyesi halindeydi. Hangi milliyetten olursa olsun Farsça yazan ve söyleyen şairler bu saray çevresinde geniş bir tak­dir ve himaye görmekteydi. Sultan Melik-şah'tan (ö. 1092) itibaren Selçuklu Sara­yı Farsça söyleyen bir kısmı Türk asıllı şairlerin ocağı olmuş, sarayı dolduran kasideciler yanında bizzat Melikşah, Sul­tan Sencer'in yeğeni Celâleddin b. Süley­man Selçukî. Toganşah b. Alparslan. Kılıçarslan b. İbrahim, Irak Selçuklu Hüküm­darı Sultan Tuğrul gibi hanedan men­suplarından başka Hârizmşahlardan At­sız, Tökiş, onun oğulları Alâeddin Muhammed ile Tâceddin Ali Şah, ayrıca Mer-gınân Meliki Yabgu da Fars diliyle şiir­ler yazmışlardır. Bü­tün Selçuklu ailesinin şiire düşkün oldu­ğunu kaydeden Nizâmî-i Arûzî, hele Al­parslan'ın oğlu Toganşah'ın şiir ve şairle­re alâkasını büyük bir övgü ile belirtmek­tedir. İran dili ve edebiyatının hâkim bulun­duğu bu ortamda Türkçe, klasik şiirin dili olabilmek için gerekli teşvik ve şart­ları henüz bulamamıştı.

İslâmî Türk edebiyatı teşekkül devre­sinde bölgelere göre farklı bir seyir ta­kip etmiştir. Fars kültür havzası içinde veya yakınındaki Türk siyasî hâkimiyet sahalarında Türk münevverleri arasın­da edebî faaliyet önce Farsça ile başla­mış. Türkçeye geçişte çok gecikilmiştir. Nüfusu yoğun şekilde Türk olan ve hal­kın konuşma dilinin Türkçe olduğu da­ha doğudaki hâkimiyet bölgelerinde ise İslâmî Türk edebiyatı Türk diliyle mah­sullerini daha erkenden vermeye başla­mıştır. Karahanlılar ülkesinde Şark Türkçesi 1070'te Kutadgu Bilig'i verir, Dîvâ­nü lügati't-Türk'te saf bir dille ve aruz vezniyle mısralar yer alır; bunları az bir zaman farkı ile XII. asra doğru Atebe-tü'l-hakâyık takip eder. XII. asırda yi­ne Şark Türkçesinde klasik edebiyatın başlıca nazım şekillerinden biri olan rubâî varlığını hissettirirken Mâverâünnehir'den İran'a uzanan bölgede hep Fars­ça ile görülen edebî faaliyet henüz Türk­çe bir esere ulaşamaz. Bugün İslâmî Türk edebiyatının en eski mahsulü sayılan Ku­tadgu Bilig ve Atebetü'l-hakâyık aruz­la yazılmalarına, taşıdıkları Arapça ve Farsça kelimelere, İslâmî kültürden gel­me çeşitli unsurlara rağmen divan şiiri­nin mayasını teşkil eden klasik İran şiiri­nin belirgin akislerini göstermezler. Ku­tadgu Bilig'de, eserin kendisine ithaf edildiği Kâşgar Hükümdarı Tavgaç Uluğ Buğra Han için, Arap edebiyatından Fars şiirine adapte edilmiş kaside geleneği­ne uygun şekilde ve eserin esas nazım şekli olan mesnevi tarzında yazılmış met­hiyenin teşbîb (nesîb) parçasındaki tabi­at tasvirinde, methiyede teşbîbe yer ve­rilmesi dışında asıl İran kasideleriyle her­hangi bir benzerlik bulunmadığı gibi kla­sik Fars şiirindeki unsur ve motiflerin kullanıldığını gösterecek bir taraf da yok­tur. Hatta nazım şekli bakımından bile tam bir benzerlikten söz edilemez. Bü­tünüyle mesnevi şeklinde yazılmış ol­makla beraber nazım örgüsünde millî nazım geleneğinden gelen dörtlüklerin 173 defa yer alması, hele Atebetü'l-hakayık'ın baştan sona kadar bu dörtlük­lerle yazılması, henüz klasik İran şiirinin nüfuz dairesine tam girilmemiş olduğu­nun ayrıca bir delilidir. Bundan başka Kutadgu Bilig'de mesnevi tarzı kafiyeleniş sisteminin de Dîvânü lugâti't-Türk'teki şiir parçalarında görüldüğü üzere Türk nazmının kendi gelenekle­rinde mevcut bulunduğu gözden uzak tutulmamalıdır.

Dîvânü lügati't-Türk'ün getirdiği şiir parçalarının bir kısmı, Türkçeyi aruzda denemenin başka tipte örneklerini ve­rir. Bunlarda, sadece basit bir cüzünün kullanıldığı görülen bir parça hariç, hep­si aruzun Kutadgu Bilig ve Atebetü'l -hakâyık'ın müşterek vezni olan mütekârib bahrinden başka bahirleri üzerin­de çalışılmış, kaside ve gazeldeki kafiye tertibine gidilmeksizin Türk edebiyatı­nın kendi geleneğindeki nazım şekilleri kullanılmıştır. Arapça ve Farsça kelime­lerin yer almadığı bu manzumelerden biri bir methiye olup kaside şeklinde ya­zılmaya pek müsait ve Kâşgarlı Mahmud da başındaki "koşuk" sözünü "ka­side" diye karşılamış iken, gerek nazım şekli gerekse muhtevası itibariyle klasik İran kasidesi tesirinden herhangi bir iz taşımaması bakımından çok dikkate de­ğer. Batı Karahanlı hükümdar ailesinden İlig Han oğlu İbrahim Tamgaç Han'ın kızı ve Alparslan'ın oğlu Sultan Melikşah'ın ka­rısı olan Terken Hatun hakkında aruzun "müstefilün feûlün müstef'ilün" kalıbın­da yazılmış bu methiye kaside gibi ka­fiyelendirilmeyip bütün mısraları aynı ka­fiyede (mûnorime-musarra’) tertip edilmişÂ­tir. Dîvânü lugâti't-Türk'ün muhteme­len telif tarihine yakın yıllarda, büyük bir ihtimalle bizzat Kâşgarlı Mahmud tarafından yazılmış olan bu şiirin mev­cut parçalarında İran kasidesindeki mo­tif ve unsurlara rastlanmaz.

1206 yılında tamamlanıp Delhi Sulta­nı Kutbüddin Aybeg'e sunulmuş olan, Fezâil-i Etrâk yolunda ve müellifi meç­hul Farsça bir eserde Türklerin yüksek medenî seviyeleri üzerinde durulurken onlarda şiir sanatının da varlığından bahsedilerek kaside ve rubâî gibi nazımları olduğu belirtilir; örnek olarak da Şark Türkçesi ile bir rubâî metni kaydedilir. Bu bilgi, XII. asırda Türk dilinin doğu ka­nadında klasik edebiyatın teşekkülünü haber vermektedir. Kutadgu Bilig ve Atebetü'l-hakâyık'tan sonra XV. asrın ortalarına doğru Çağatay edebiyatının doğuşuna kadar vesikasızlıktan doğan büyük boşÂ­luk dolayısıyla bu klasik şiirin nasıl bir seyir takip ettiğini bilmek mümkün ol­mamaktadır. Yakın zamanlarda ele ge­çen bir metin bu uzun boşluk devresin­den, Karahanlı bir fıkıh ve kıraat âlimi­nin eserinin 1281 yılı Martında istin­sahının tamamlanması hakkında, Şark Türkçesi ile Kutadgu Bilig ve Atebetü'l-hakayık'taki müşterek vezinde bir gazel yazmış olan Ali b. Hüseyin el-Fârâbî adlı 110 yaşında bir edibin varlığını haber ve­rir. Bu manzume, klasik İran gazellerindeki âşıkane muh­teva ve mazmunlardan tamamıyla uzak, sadece istinsah işinin nasıl cereyan etti­ğini hikâye eden bir metin olmaktan ileri geçmez. Öte yandan XIII. yüzyıl müellif­lerinden Cemâl-i Karşînin Mülhakâtü's-Surâh'ta yer alan ve XII. asır yahut en geç XIII. asrın ilk yarısına ait olduğu söy­lenebilecek, son mısraı Şark Türkçesi ile yazılmış bir rubâî de bu saha edebiyatında İran klasik şiirinin bir nazım şekline geçiş yolundaki çalışma­nın devam edişini göstermektedir.

Divan şiirinin asıl hüviyetini bulmuş ör­nekleriyle meydana çıkışı, XI ve XII. yüz­yıllarda edebî dil olarak yazılı mahsul­lerini henüz ortaya koymamış gözüken Batı Türkçesi yani Oğuz lehçesi sahasın­da ancak XIII. yüzyılda ilk ve sınırlı belir­tilerini verir. İran kültür sahasına kom­şu bir çevrede daha XI. asırda, bu kültü­rün tesiri altında yeni Farsçadan azım-sanamayacak derecede kelimeler alma­sına karşılık kendi kelime varlığından bir kısmını unutmaya başlamış olduğu Kâşgarlı Mahmud tarafından belirtilen Oğuz lehçesi Türk hanedan sülâlelerinin Gazne, Büyük Selçuklu, Hârizmşahlar ve Atabegliler'in hâkimiyet kurdukları, İran­lı nüfusun ağır bastığı bölgelerde daha yazı dili olma durumuna geçmemiş bu­lunuyordu.

İran edebiyatı hayranlığının hüküm sürdüğü bu hanedan saraylarında Ferruhî, Muizzî, Enverî, Zahîr-i Fâryâbî, Nizâmî-i Gencevî, Hüsrev-i Dihlevî gibi Türk asıllı şairler şiirlerini Türkçe değil, Arapçanın da yerine geçerek edebiyatın asıl dili sayılmakta olan Farsça ile yazıyorlardı. Bazılarının ana dilleri namına yapabildikleri ise Farsça şiirleri arasına serpinti kabilinden Türkçe kelimeler ve ibarecikler koymaktan ileri geçmiyordu. Türkçenin şiirde mısra hacmine ulaşabilmesi önce mülemma'larda başlar. Mâverâünnehir’de yetişmiş olan Selçuklu devri şairi Sûzenî-i Semerkandî'nin (ö. 1173), kafiyelerinden bir kısmını Türkçe kelimelerle ördüğü mülemma' kasidesi gibi çeşitli mülemma'lar Farsçanın içinden yavaş yavaş Türkçeyi de hissettirmeye başlar.

Türkçenin Batı kesiminde saraylarda ve kültür merkezlerinde edebiyat dili olmaktan uzak kalışının ne zamana kadar sürdüğü tam olarak bilinmemektedir. Klasik şiirin Oğuz lehçesiyle ne zaman ve nerede yekpare şekilde yazılmaya başladığı, nasıl bir seyirle Farsçanın yerine bu edebiyatın ifade vasıtası haline gelebildiği hususu, bu yolda ilk denemeler ve ön vesikalar elde olmadığından edebiyat tarihimizin henüz halledilmemiş bir meselesidir.

Bu ortamda, Nizâmî-i Gencevî"nin Türk diline karşı yüksek tabakanın tutum ve zihniyetini aksettiren bir ifadesini hatırlamak yerinde olacaktır. Hâkân-i Kebîr Minûçihr'in oğlu Şirvanşah Hükümdarı Celâlüddevle ve'd-dîn Ebü'l-Muzaffer Ahsitan, 1188'de Nizamî’den Leylâ ve Mecnûn'un macerasını kendi namına kaleme almasını isterken gönderdiği mektupta konuyu yazacağı dilin Arapça veya Farsça olması dileğini özellikle belirtir ve "œTürklerin sıfatı bizim uyabileceğimiz bir sıfat değildir, Türklere yaraşır söz söylemek bize yakışmaz, zira yüksek soydan bir kimseye yakışacak olan öylece yüksek söz olmalıdır." yolunda bir ifade kullanır. Bazılarının, bununla Gazneli Sultan Mahmud'a telmihte bulunulduğu şeklindeki yorumlarına ve "Bizim vefamız Türklerinki gibi değil, ahdimiz Türk Sultanı Mahmud'unki gibi de değil ki kırılsın" diye açıklamalarına karşı, orada doğrudan doğruya Türkçenin kastedilmiş olduğu üzerinde durularak bu tarz yorumlanmayı haklı gösterecek hükümler yürütülmüştür. Nizâmî-i Gencevî'nin, kasten birkaç mânaya çekilecek surette yazdığı bu ifadelerinde, devrin saray insanının Türkçeyi kendisine ve içinde bulunduğu yüksek muhite lâyık bir dil görmeyen tavrı ortaya çıkar. Onun ifadelerinin bu yönden yorumlandığı bazı tercümelerini, meselenin daha iyi görülebilmesini sağlamaları bakımından zikretmek yerinde olacaktır: "Bak, hikâyeyi yazarken Türk sıfatlık bize vefa değil (Türk'e benzemek bizim için vefasızlıktır). Türkçe konuşmak bize yakışmaz ve lâyık değildir. Yüksek sülâleden doğan atama yüksek söz (konuşmak-dil) lâzımdır"; "Türkçe ifade tarzı bana sâdık değil / Türkler'e mahsus sıfat bana lâyık değil / Asilzadelere kim ki neslen ulaşır, onlara âlî üslûp, âlî dil yaraşır"; "Türk dili yaramaz şah neslimize / Eksiklik getirir Türk dili bize / Yüksek olmalıdır bizim dilimiz / Yüksek yaranmıştır bizim neslimiz"