ХLVIII
Қамарсайёҳ сариус-сайри қуёш била қирон қилғондек Хоқон Искандарга рисолат учун муқорин бўлғони ва ул муқоранадин муқобалаға борғоч қамардек нур ва сафодин тўлғони
Қоронғуда чиқти сипаҳдин суруб,
Ўзин қалъа дарбандиға еткуруб.
Бериб муҳри нақшинки, Хоқон демиш:
«Чиқоринг мениким, эрур кулли иш».
Алар чун нишона топиб дилписанд,
Чиқориб ани қалъадин бегазанд.
Бўлуб тез Хоқони офоқгард,
Скандар сипоҳи сари раҳнавард.
Борур эрди кўнглида юз минг хаёл,
Хавотир қилиб кўнглини поймол.
Чу хуршиди искандарий очти чеҳр1,
Скандардек офоқ уза солди меҳр.
Нужум ўлди Чин хайлидек бефуруғ,
Қазо қилди кўк марғзорин қўруғ2.
Скандар сипоҳиға фаррух расул –
Етиб остонида қилди нузул.
Равон шаҳға арз эттилар бу мақол
Ки: «Келмиш расули ҳумоюнжамол.
Бошидин-оёғиғача фарру ҳуш,
Башар сурати ичра келган суруш».
Скандар деди: «Айлабон эҳтиром,
Анга тахтим оллинда айланг мақом
Ки, бу кеча бир туш кўрубмен ғариб,
Бу гар бўлса таъбири эрмас ажиб:
«Қуёшча манга тушта анвор эди,
Яна бир қуёш ҳам падидор эди.
Келибон қўяр эрди оллимда бош,
Киши кўрмамиш мундоқ ики қуёш».
Яна ҳикмат аҳлининг аъломида,
Фалак сайридин ёзғон аҳкомида:
«Наводир эди бу ики кунда кўп
Ки, зоҳир бўлур, — дедилар, — мунда кўп».
Наводирки қилди алар эътибор,
Бу нодир бири бўлмоқ имкони бор».
Дебон шаҳ бу сўзни, дедиким: «Юрунг,
Дегон кимсани ичкари келтурунг!»
Бориб чунки келтурдилар ичкари,
Кўруб расму ойини Искандари.
Йироқроқ сухандони фархундарой,
Расулона ойин кетурди бажой.
Расул эрди чун яхши авсоф ила,
Скандар тилаб қучти алтоф ила.
Етиб бахтдин бу башорат анга,
Шаҳ: «Ўлтур!» — деб этти ишорат анга.
Расул ўлғоч оллида оромжўй,
Савол этти Искандари комжўй.
Ки: «Ҳар не сўзунг бўлса оғоз қил,
Не роз айтсанг бизни ҳамроз қил!»
Таанни била деди фаррух расул
Ки: «Ей даргаҳинг остони қабул!
Неким айладинг ҳукм, жон устига,
Равон қилмоқ они равон устига.
Ва лекин Хито хони Хоқони Чин
Ки, тадбиру ройиға юз офарин.
Манга неча сўз дебдурур, бас шариф
Ки, эрмас эшитмакка ҳар ким ҳариф.
Агар тарқаса ҳар тараф анжуман,
Расул ўлсау хусрави сафшикан.
Сурарға чу шаҳ лутфу эҳсони бор,
Мен ул нукта сурмакнинг имкони бор.
Яна дебдурурким шаҳи покрой,
Агар бўлса бу навъ хилватнамой
Ки, шаҳ бўлғаю ҳомили розу бас,
Сен изҳор қил ҳар неким мултамас.
Йўқ эрса қўпуб ёнғилу турмағил,
Ва гар қилсалар ҳибс, дам урмағил.
Гумон этсалар эл фидойи сени,
Фасод аҳлининг тийраройи сени.
Шикол айласунлар оёғингға банд,
Қўлунгға доғи боғласунлар каманд.
Скандар қўюб оллиға тиғи тез,
Қил ул лаҳза тиғи забон нуктарез.
Агар бўлсангиз мендин андешалик,
Қилинг банд инак оёғу илик».
Скандарга ошти бу ишдин шааф,
Деди: «Борингиз ҳар киши бир тараф
Ки, банд айламакликка йўқ эҳтиёж,
Эмас ҳудҳуд ойини сунғурға кож»3.
Қилиб ҳикмат аҳли басе илтимос,
Хусусан Арастуйи анжумшунос.
Суханвар оёғини банд эттилар,
Қўлин ҳам асири каманд эттилар.
Шаҳ оллиға келтурдилар тиғ ҳам,
Йироқ қўйдилар борча бир-бир қадам.
Чу бўлди тиҳи хилват ағёрдин,
Яна сўрди пўшида асрордин.
Расул айтти: «К-ей, шаҳи покрой,
Адувбанд, йўқ-йўқки, кишваркушой.
Соғинма мени қосиди раҳнавард
Ки, Хоқон санга бўлди даргаҳнавард.
Буким бўлмишам хоки даргаҳнишин,
Не илгимда тиғу не кўнглумда кин.
Аёғимда банду илигимда банд,
Ўзумни санга қилмишам мустаманд.
Бу иш боиси неча сурат эди
Ки, бу навъ келмак зарурат эди».
Скандарни ҳайрат забун айлади,
Бу ишдинки чарх нигун айлади.
Деди: «К-ей, сипаҳдори Чину Хито,
Нечук шоҳлар бўйла қилғай хато
Ки, бўлғай адувсиға мундоқ асир
Ки, кимса анга бўлмағай дастгир.
Тутулғай келиб ўз аёғи била,
Доғи нукта сургай фароғи била.
Сўзунгнинг адосида қилма шитоб,
Бурун бу саволимға бергил жавоб».
Деди айлабон фикр Хоқони Чин
Ки: «Ей даҳр мулкига маснаднишин,
Тушуб эрди бошимға, бас, мушкил иш
Ки, онинг иложи эди бу келиш.
Яна бор эди эътимодим санга
Ки, бу навъ эди эътиқодим санга
Ки, борсен хирадманду равшан равон,
Жувонмарду ҳимматвару паҳлавон.
Забункушлук ўлмас шиоринг сенинг,
Бу навъ ишдур, албатта, оринг сенинг.
Аларким санга қилдилар кўп хилоф,
Сипаҳ чектилар зоҳир айлаб масоф.
Деган чоғда узр этмадинг жуз карам
Ким, ўлди залил, айладинг муҳтарам.
Манга топмайин андоқ амри вуқуъ
Ки, қилғай тақозойи биму хушуъ.
Хусусан хисоли ҳамидинг билиб,
Улуғ эътимод ишларингга қилиб.
Ўзумни қилиб бўйла зору забун,
Тушуб тахтинг оллиға хору нигун.
Дебон арзи ҳолим тазаллум қилиб,
Асирона нутқу такаллум қилиб.
Топа олмадим ҳеч сурат била,
Қошингдин қўпарни кудурат била.
Бор эрди қошимда қуёшдин ёруқ
Ки, қилғунгдурур лутфу дилжўйлуқ».
Бу сўзким суруб шоҳи мушкилписанд,
Жавобин бағоят топиб дилписанд.
Деди офарин айлаб: «Ей комёб,
Бу ройинг худ эрди бағоят савоб.
Яна ҳар сўзунг бўлса изҳор қил,
Хафо пардасидин падидор қил
Ки, бу ҳол ила кўрса бўлмас сени,
Бу сурат била сўрса бўлмас сени».
Дуо бирла Хоқони дарёназир,
Деди: «К-ей, жаҳондори дарёзамир!
Бу келмакдин эрди ғараз бу манга
Ки, бўлғай жанобингда ёрғу манга.
Сўзум ҳар не бор, ўлтуруб рў-барў,
Қошингда дегаймен борин мў-бамў.
Будур сўзки, чун келди шаҳдин расул
Ки, ҳам келгилу, ҳам хирож эт қабул.
Жавобидин ар бўлди ошуфта шоҳ,
Келибмен анга бўлғали узрхоҳ.
Гар ортуғ дедим сўз – гунаҳкормен,
Сиёсат қилурға сазовормен.
Билиб журмум олингға келдим залил,
Агар тортсанг тиғ – қоним сабил5.
Ва гар афв ила қисмим этсанг тараб,
Сенинг хулқу лутфунгдин эрмас ажаб».
Скандар деди: «К-ей, шаҳи комёб,
Манга улча сен айтиб эрдинг жавоб.
Сўзи эрди маъқулу ёрона ҳам,
Писанд этгудек хешу бегона ҳам.
Вале мен қилиб пухта тадбирлик,
Чу бошимда эрди жаҳонгирлик.
Жаҳон мулкин очмоқни жазм айладим,
Бу кишвар сари доғи азм айладим.
Адувсиға ҳар шаҳки ғолибдурур,
Бу янглиғ баҳонаға толибдурур.
Йўқ эрса санга ўкта сўз йўқ эди,
Не бўлса бизинг соридин-ўқ эди.
Гар ул сўзда бор эрса доғи хилоф,
Билиб айладук эмди хотирни соф»6.
Дуо қилди Хоқону сўз бошлади,
Сўзин ўз муроди сари тошлади.
Деди: «К-ей, мутеъ аҳли олам санга,
Жаҳонгир бўлмоқ мусаллам санга,
Не кишварки очмоққа урдунг қадам,
Анинг фатҳи худ бўлмади беалам.
Қилиб фатҳи тадбирида қийлу қол,
Кўнгулга кириб ҳар замон юз хаёл.
Билурсен ўзунг Маллу чоғли киши
Ки, найрангу афсун эди варзиши.
Неча қилди оллингда кину инод,
Не ташвиш ила бўлди фатҳ ул билод.
Ери бор эди айламак қатлу кин,
Ато қилдинг ўғлиға тожу нигин.
Чу лутфунгдин огоҳ қилдинг ани,
Ато мулкида шоҳ қилдинг ани.
Буён айлагач азм давлат била
Ки, тахт узра сен фатҳу нусрат била.
Мениким адув айлар эрдинг хаёл,
Бу навъ эттим ўзни санга поймол.
Хаёлимға юзланди бу навъ иш
Ки, мундоқ итоат киши қилмамиш.
Сениким Ҳақ этти бу навъ аржуманд
Ки, пастингдурур бўйла мендек баланд.
Тиларменки, бу бўлса осон манга
Ки, билсамки, не қилғунг эҳсон манга!»
Скандар деди: «Жамъ қилғил кўнгул,
Ики даҳр аро сен ато, мен ўғул.
Десанг, хизматингда жабин суртайин,
Сени тахти жоҳимға ўлтуртайин.
Қилиб санга фарзанддек пойбус,
Дейинким, тирилди малик Файлақус.
Сен эт маснад узра кулаҳдорлиқ,
Мен оллингда айлай сипаҳдорлиқ.
Агар худ бу навъ айламассен қабул,
Не янглиғки, кўнглунга айлар шумул.
Мени айла огаҳки, ул иш қилай,
Неча айлай олғонча кўшиш қилай».
Бўлуб шод Хоқони давлатқарин,
Дуолар била айлабон офарин.
Кўзидан тия олмайин ёшини,
Қўюб шукр туфроғиға бошини
Деди: «К-ей, шаҳаншоҳи гардунсарир,
Сарирингға йўқ авжи гардунназир.
Ҳамеша жаҳон паҳлавон бўлғасен,
Жаҳон аҳлиға комрон бўлғасен.
Бўлуб тавъ ила бандаи фармон санга,
Менингдек басе хону хоқон санга.
Бу не лутфу покиза тийнат бўлур,
Бу не хулқу эҳсону ҳиммат бўлур.
Бу ҳимматки бермиш санга бениёз,
Ерур шаҳлиғингға жаҳон мулки оз.
Демон лойиқинг ики олам эди
Ки, ўн бўлса эрди доғи кам эди.
Бу алтофким сен аён айладинг,
Мени шукрида нотавон айладинг.
Каломинг аён айлаган масъала,
Ешитмакка йўқтур манга ҳавсала.
Вале чун дединг ошнолиғ сўзи,
Арода ўғуллуқ, атолиқ сўзи.
Гумонимда йўқ эрди бу эҳтиром
Ки, қилғунг мени бўйла олий мақом.
Яромас санга гарчи мендек ато,
Вале мен бу сўзни демакдур хато.
Гуҳар зотиға не кам ўлгай шараф,
Буким бўлғай онинг атоси садаф.
Бу эҳсонинга гарчи лойиқ эмон,
Садаф бирла дур ҳолидин йўқ демон.
Ва лек ўзга сўзларки қилдинг баён,
Алардин қил ушмунча чоғлиқ аён
Ки, фош этмагил элга бу розни,
Бу келмакдин анжому оғозни.
Расулона айлаб манга илтифот,
Букун асрабон, шом бўлғач узот.
Елингга дегилким: «Бу келган расул,
Ярашдин,– деди,– сўзу қилдим қабул».
Тонг отқач расуле юбор қошима
Ки, солсун шараф сояси бошима.
Мени айла даргоҳинга илтимос,
Келай мен тутуб ҳукму амрингни пос.
Кўруб айла таъзим эл кўргудек,
Мулук они бир-бирга еткургудек.
Эрур минг йил улким келур ёдима
Ки, хонлиғдур обоу аждодима
Ки, бу мулк андинки иҳдос эрур,
Атодин атобизга мерос эрур
Ки, Чин мулкида эрдилар хон бори,
Қаю хонки, қоону хоқон бори.
Буларнинг тутуб поси номусини,
Манга солма базминг заминбўсини
Ки, хоқонлиғим шавкати синмасун,
Шаҳаншаҳлиғим савлати синмасун.
Улус ичра эъзоз қилғил мени,
«Ато», деб сарафроз қилғил мени.
Хирожеки номангда мастур эди
Ки, Чин дойим ул ишта маъзур эди.
Бу таклифни сен доғи қилмағил,
Сўзин демау кўзга ҳам илмағил.
Хирож истамакдин ғараз мол эса,
Дуру лаълдин тавқу халхол эса,
Хазойин манга бениҳоятдурур,
Дуру лаъл беҳадду ғоятдурур.
Манга ҳар қачон бўлса сендек ўғул,
Қачон махзан асрарға бўлғай кўнгул.
Тўкай оллинга ул қадар молу ганж
Ки, етсун сипоҳингға йиғмоғда ранж.
Бу янглиғ риоятлар этган замон,
Менинг боғу қасримға бўл меҳмон
Ки, юзунга мен доғи мажлис тузай,
Мулукона тартиблар кўрғузай.
Неча вақтким бўлса коминг сенинг,
Бу кишварда бўлсун мақоминг сенинг.
Борур вақтинг ул кунки таъйин эрур,
Узотай анингдекки ойин эрур.
Бўлай неча манзил жамолингға шод,
Не ерда буюрсанг қилай хайрбод.
Қил албатта пинҳон вале бу сўзум
Ки, мундоқ рисолатни қилдим ўзум».
Скандар деди: «Мен худ айлай ниҳон,
Сен ар зоҳир этсанг нетай ногаҳонғ»
Деди: «Мендин ўлмас бу иш элга тарҳ»,
Не янғлиғки забт айламиш, қилди шарҳ.
Скандар қабул этти бори сўзин,
Бу ваъда вафосиға тутти ўзин.
Элин ҳозир истаб, ишорат била,
Деди нукта, мундоқ иборат била
Ки: «Бу фаррухойини фархундапай
Ки, қилди биёбон рисолатқа тай.
Бурун қўлларидин камандин олинг,
Аёғларидин доғи бандин олинг.
Басе яхши сўзларга ҳомил эди,
Рисолат тариқида комил эди.
Менинг бирла Хоқон аро солди сулҳ,
Ҳамул баҳр ила кон аро солди сулҳ.
Мулукона тўнлар анга кийдурунг,
Бериб мунча нақд, оллима келтурунг!»
Не янглиғки ҳукм этти, тутти вужуд,
Ижозат бериб шоҳи бофарру жуд
Деди: «Тинғил оқшомғача шодмон,
Равон бўл жаҳон тийра бўлғон замон».
Дуо айтибон шоҳи фарзонаға,
Хиром айлади меҳмонхонаға.
Бўлуб анда оқшомғача комёб
Топиб кому очмай юзидин ниқоб
Ки, ул ердаким дохили Чин эди,
Рисолатқа бу навъ ойин эди.
Чу ой қосиди чиқти гардун уза,
Хиром айлаю тоғу ҳомун уза.
Расули қамарсайр ҳам минди от,
Ўзин манзили сори еткурди бот.
Ҳамул маҳрамеким эди мунтазир,
Висолидин айлаб ани муфтахир.
Анга топшуруб даштпаймо саманд,
Кириб парда ичра шаҳи аржуманд.
Бориб йўлдағи ранжу фарсудалиғ,
Топиб тахту жоҳ узра осудалиғ.
Ише айлаб андоқки қилмай киши,
Киши хайлидин келмай андоқ иши.
Саҳаргаҳки меҳр ўлди маснаднишин,
Анингдекки тахт узра Хоқони Чин.
Скандар қилиб тахти узра мақом,
Буюрди сипоҳ аҳлиға бори ом.
Улус ҳозир ўлди чу даргоҳиға,
Таважжуҳ қилиб маснади жоҳиға.
Таанни била шоҳи офоқгир,
Тилаб бир сухандони фармонпазир,
Деди: «Айлагил азм Хоқон сари,
Баҳор абридек баҳри Уммон сари.
Анга айт мендин дуруду салом,
Саломим дегач, бўйла еткур паём
Ки: «Қил бартараф кина асбобини,
Узорингға оч сулҳ абвобини.
Агар яхшибиз, гар ёмонбиз букун,
Сенинг мулкунга меҳмонбиз букун.
Қўпуб келки, биз кинадин тоқбиз,
Бағоят жамолингға муштоқбиз.
Яқинким бу сўзни қабул айлагунг,
Ниёз аҳли сори нузул айлагунг».
Скандар чу мақсудин этти тамом,
Расул урди йўл қатъи қилмоққа гом.
Чу Хоқон сипоҳиға бўлди қарин,
Суруб нукта, андоқки дурри самин.
Расул эрканин ошкор айлади,
Ўзин орзухоҳи бор айлади.
Чу Хоқонға арз ўлди ул можаро,
Тилатти ани боргоҳи аро.
Қилиб маснад узра мақом ул доғи,
Улусқа бериб бори ом ул доғи.
Скандар расулидин этти савол
Ки: «Келмакта мақсудунг айтғил мақол».
Суханвар нечукким шаҳ айтиб эди,
Тамомини Хоқон қошида деди.
Эшитти чу Хоқон саросар ҳадис,
Фараҳбахш, бал руҳпарвар ҳадис.
Кўп изҳори айшу нишот айлабон,
Суханвар била инбисот айлабон.
Деди: «Чунки шоҳи сипеҳриҳтишом,
Сурар эрди чун кин юзидин калом.
Адоват била қилди бизга мурур,
Сипаҳ тортмоқ бизга бўлди зарур.
Бу дамким мулойим ҳикоят демиш,
Яқин бўлдиким бизга хоҳон эмиш.
Анинг бирла йўқ бизга пархошу кин,
Бўлурбиз равон сен бор эрсанг амин».
Расул айттиким: «Бизинг шаҳ сўзи
Дейилгач, гумон этки, айтур ўзи.
Йўқ эрса билур мунча аҳли хирад
Ки, йўқтур менга сени истарга ҳад».
Бу сўз бирла Хоқон қилиб нўшханд,
Равон азм қилмоққа минди саманд.
Бўлуб Чин сипоҳи ажаб шодмон
Ким, ул бимдин топти бори амон.
Ўзига улус, борча айландилар,
Анинг кейнича бори отландилар.
Магар баски жўш урди халқи касир,
Ер ажзоси бўлди тахалхулпазир.
Халойиққа ҳукм этти Чин хусрави,
«Ки ўрнида бўлсун заифу қави.
Вале юзча гулрўйи чинийнажод,
Яна минг хидеви хитоиниҳод.
Ўзи бирла олди, доғи сурди рахш,
Анга тегруким хусрави мулкбахш.
Скандар соридин доғи шоҳлар,
Хирадпешау донишогоҳлар.
Алар доғи шоҳона тазйин била,
Булар ҳам ҳакимона ойин била,
Чиқиб ўтру Хоқонға айлаб ҳужум,
Анингдекки, ул чоғда бўлғай русум.
Кўрушуб паёпай, етиб фавж-фавж,
Тенгиздин, анингдекки, ҳар лаҳза мавж.
Чу шоҳ остониға бўлди яқин,
Равон отидин тушти Хоқони Чин.
Югуруб илайинда озодалар,
Не озодалар шоҳу шаҳзодалар.
Таноб учиға чун ёвуқ қўйди гом,
Оқ уйдин Скандар ҳам этти хиром.
Ики соридин қўл очиб ики шоҳ,
Қирон айлаб андоқки хуршиду моҳ.
Чу бир-бирларига ёвушти иков,
Атоу ўғулдек қучушти иков.
Фалак кўрмайин ошкору ниҳон,
Мунунгдек қарин ўлмоғ ики жаҳон.
Бири гар азим, ул бири аъзаме,
Бу ҳам оламе, ул доғи оламе.
Қучушқоч ики шоҳи ферузбахт,
Скандар ёниб айлади азми тахт.
Тутуб бир қўли бирла Хоқон қўлин,
Анга кўргузуб тахти шоҳий йўлин.
Чу Хоқон кейин қолди айлаб ҳижоб,
Чиқорди чекиб шоҳи гардунжаноб.
Аёғин сарир узра чун еткуруб,
Бурун они ўлтуртубу ўлтуруб.
Қилурға неким ваъда қилмиш вафо,
Мунинг бирла ҳам қилмайин иктифо,
Мулойим-мулойим сўруб ҳар нафас,
Анингдекки Хоқонға бир-бир ҳавас.
Шафиқона сўз чун дамо-дам солиб,
Ўғуллуқ – атолиқ сўзин ҳам солиб.
Тутуб илгини бу сўз айтурда руст
Ким, ул аҳд мисоқин айлаб дуруст.
Тугатгач сўзин шоҳи бисёрдон,
Баковул келиб ёйди дасторхон.
Ёйилди чу шоҳона хонлар басе,
Қуёш қурсидек анда нонлар басе.
Ҳамул хон аро гуна-гуна таом,
Бўлуб лаҳза-лаҳза табиатқа ком.
Чу тортилди хоники дастур эмас,
Таом онча оламда мақдур эмас.
Деди мизбони фалактумтароқ
Ки: «Отланса Хоқон ҳам эрмас йироқ
Ки, Чин халқи билса мулоқотимиз,
Муҳаббат тариқида исботимиз».
Бу сўздин бўлуб шод Хоқон басе,
Қўпуб бўлди шаҳға санохон басе.
Скандар узотти ани Чин сори,
Ўзи қўйди юз – жоми рангин сори.
Аёқчи, тўла айла чини аёқ,
Ерур бизга сўзнинг чини иштиёқ.
Лаболаб тут оники мен сипқорай,
Доғи лаҳза-лаҳза ўзумдин борай.
Муғанний, келу черт туркона соз,
Мақоми «Наво», йўқса «Туркий Ҳижоз»7,
Навоийнинг ашъоридин неча байт,
Менинг ҳасби ҳолим топиб туркий айт!
Навоий, тутуб фол – девонни оч,
Ўқурда дуру лаъл оламға соч.
Муғаннийға ҳам айла таълим ани
Ки, қилсун суруд ичра тақсим ани!
ХLIХ
Тузлук таърифидаким, даҳр бўстонининг сарвсифат озодавашларининг писандидароқ шевасидурур ва сидқ қавл васфидаким, сипеҳр шабистонининг субҳосо тоза дамларининг баргузидароқ шимаси ва ройи савобнамой асариким, меҳри оламородек жузве ҳаракат била куллий ерни ёрутур ва каломи салоҳафзой фавоидиким, оз нукта била олам аҳлиға кўп натижа еткурур
Биров даҳр аро давлатойин эрур
Ки, ҳар сўзким ул айтқай, чин эрур.
Худо комин онинг раво айлагай
Ки, ҳар ваъда қилса – вафо айлагай.
Не назр этса қилғай вафодин адо
Ки, «Юфуна бин-назри» дебдур Худо1.
Қабул айлаган нуктани қарз бил,
Ани насси қотиъ била фарз бил
Ки, бўйнунгда ул бир оғир юкдурур,
Ерур тоғча, гарчи бир тукдурур.
Қаю кимсаким, сўзни ёлғон дегай,
Инонмаслар ар насси «Қуръон»2 дегай.
Неча бўлса ёлғончи эл аржуманд,
Сўзи анжуман ичрадур нописанд.
Бор эрмиш бурун чоғда козибваше,
Уйига тушуб шуълаи саркаше.
Фиғонлар чекар эрмиш истаб мадад,
Ешитганга бўлмай сўзи муътамад.
Чу куймиш уйи юмуб-очқунча кўз3,
Демиш анга соҳибдиле бўйла сўз
Ки: «Ёлғон ангаким фаровондурур,
Чини ҳам эл оллинда ёлғондурур.
Агар қилмади эл ҳимоят санга,
Ўзунгдин керактур шикоят санга».
Эшиттимки, бир шаҳға бўлди ниёз,
Уйе айламак бир сутун узра соз.
Кезиб топтилар бир йиғоч бўйла туз,
Ва лекин анинг молики бир ажуз.
Бериб ўн баҳо, балки юз, балки минг,
Ризо бермайин хотири золнинг.
Чу байъу шаро топмайин интиҳо,
Бериб зол ҳамсанги олтун баҳо4.
Ясодилар ул уйни гавҳарнигор,
Сутунни вале қилдилар зарнигор.
Ҳамоноки келди тамошоға зол,
Йиғочин ўпуб, сурди мундоқ мақол
Ки: «Солдинг, чу Ҳақ туз яратти сени,
Ҳам ўзунгни олтун аро, ҳам мени».
Ниҳолеки ул туз бўлур жилвасоз,
Бари элни мундоқ қилур бениёз.
Агар тузлук ўлса кишининг иши,
Не васф айлай олғай ишини киши.
Хусусан шаҳи комрон бўлғай ул,
Жаҳон узра хисравнишон бўлғай ул.
Маозаллоҳ, ар қилса шаҳ эгрилик,
Юмоғлиқ керак шаҳлиғидин илик5.
Бировгаки мулк ўлса зери нигин,
Нигин бирла ул бўлса маснаднишин,
Анга «Рости расти»6 этса нигор
Қачон рост бўлмай бўлур растгор.
Алифким эрур ростлиқда алам,
Агарчи алифдур, эрур алф ҳам7.
Хатеким қилур тузлуги бирга минг,
Не иш айлагай тузлуги кимсанингғ
Кишиким жаҳонда сўзи ростдур,
Ерур дол ангаким ўзи ростдур.
Бировким эрур ростлиқдин йироқ,
Анингдек киши бўлмағон яхшироқ.
Яна улки сойибдурур рой анга.
Адув касратидин не парвой анга?8
Гум айлар ёмон кунда бир яхши рой,
Тумон хасмни борча размозмой.
Басо хасмким кўпроқ андозадин
Ки, дафъ ўлди бир солғон овозадин.
Разин рой ила ёймаса кимса дом,
Ҳавода учар қушни қилғайму ромғ
Киши билмаса ройи сойибфанин,
Қачон дўст қилғай эди душманинғ
Тааммул била ком пайдо бўлур,
Таҳаммул била ғўра ҳалво бўлур9.
Ешиттимки, дер эрди бир зуфунун
Ки, буким йилонға қилурлар фусун.
Бўлур ўзи қайдиға печон каманд
Ки, андин кишига етишмас газанд.
Магар ул билур тилдин аҳли хирад,
Хушомад баён қилдилар беадад.
Паёпай чучук сўз чу пайғом ўлур,
Анингдек хашин жонвар ром ўлур.
Нечаким хирад ичра бўлса ками,
Йилондин ёмонроқ эмас одами.
Чу ғаввос касб этти ройи разин,
Наҳанг оғзидин олди дурри самин.
Дам урмай чу ул дурри ғалтон олур,
Тенгиз қаъридин гавҳар осон олур.
Бас улким такаллумға оғзин очар,
Мухотабға сўз йўқки, гавҳар сочар.
Не тонг тунд душман анга ром эса,
Чу ром ўлди ҳосил неким ком эса.
Такаллум била кимса инсон эрур,
Сўзи йўқ баҳойимға не сон эрурғ
Вале сўзда доғи маротибдурур,
Ҳам анда ҳунар, ҳам маойибдурур.
Ҳам улдурки айлар тирикни ҳалок,
Ҳам андин ўлук тан топар руҳи пок.
Хирад бирла чун яхши сўз бўлди ёр,
Киши ройи сойиб қилур ихтиёр.
Хирадманд бўлса балоғатмаоб,
Не бўлғай иши ғайри ройи савобғ
Бировким савоб ўлди ройи анинг,
Берур улча ройи Худойи анинг.
L
Ардашер ҳикоятиким, қавий душман дафъини қилич била қилурдин ожиз эрди, ройи разин ва тиғи забон била ул мушкил қазияға саранжом берди
Мулуки тавойиф аро Ардашер
Ки, ҳам ройзан эрдию ҳам далер.
Магар Ардавон бирла айлаб хилоф,
Ики соридин бўлди азми масоф.
Ҳамоноки кучлук эди Ардавон,
Мунга йўқ эди онча тобу тавон.
Ёнарға ризо бермайин ғайрати,
Юрурга вале заъфдин ҳайрати.
Тааммул қилур эрди рой истабон,
Бир андешаи раҳнамой истабон.
Яраш истаю озим этти расул,
Адув қилмади ажзин англаб қабул.
Бор эрди сипоҳи аро бир киши,
Адув жониби нома ёзмоқ иши.
Неча берсалар эрди огоҳлиқ,
Шаҳ ўлмас эди андин икроҳлиқ.
Адув етти бир кунчилик йўлға тунд,
Бу ҳам бўлмади фикру рой ичра кунд.
Хаёлиға ройе етишти ажаб,
Равон давлат арконин этти талаб.
Кивурди чу борини хилват аро,
Равон қилди бунёд бу можаро
Ки: «Ногаҳ киши изтирор этмасун,
Адув шавкатидин фирор этмасун
Ки, Ҳақдин етишти иноят манга,
Ерур шодлиғ бениҳоят манга.
Ани сизга дермен, вале зинҳор,
Киши қошида қилмангиз ошкор».
Бори аҳд қилғоч, равон бошлади,
Тараб бирла бу достон бошлади
«Ки, аъдо соридин неча паҳлавон:
Фалону фалону фалону фалон
Ки, бу хайл эрур асли кўшиш чоғи,
Нечукким, билурсиз муни сиз доғи.
Бўлуб Ардавондин бори тийрарой,
Манга айлаб ўзни тазаллумнамой.
Бу сўзга қилиб аҳду мисоқ этиб,
Йибормишдурурлар манга хат битиб
Ки, тонглаки эл бўлса водийнавард,
Тузулса ики сори саффи набард.
Не ердаки турғон эса Ардавон,
Чопиб бошиға бир неча паҳлавон.
Анга еткуруб зулм подошини,
Санга келтурурбиз анинг бошини».
Бу сўзни чу тақрир этиб Ардашер,
Елидин кетиб заъф, бўлди далер.
Магар ўртада эрди пайғомгар,
Битиб ҳолни бўлди эъломгар.
Ешитгач бу сўз хасми олий асос,
Замириға йўл топти беҳад ҳарос.
Не топти юруб разм этарга жиҳат,
Не хайлини дафъ этгали маслаҳат.
Ярашқа ризо берди ҳиммат тутуб,
Ярашти, доғи ёнди миннат тутуб.
Бу ким топти бу навъ ройи савоб,
Бу навъ ўлди иқболидин комёб.
LI
ҲИКМАТ
Искандарнинг Арастудин саволи ул бобдаким, савоб ройға мужиби исобат не бўлғай ва хатоға жиҳати заъф не ва жавоб эшитмак
Яна сўрди Искандари поктабъ
«Ки, эй ҳикматойину дарроктабъ,
Буким одами борча инсондурур,
Бори офаринишда яксондурур.
Мунга ройи сойиб Ҳақ этти ато,
Ва лекин анга берди ройи хато.
Яна ҳам буким, ройи сойиб эрур,
Ишинда анинг бу ажойиб эрур
Ки, чун покрой ўлди беиштибоҳ,
Ва лекин хато ҳам қилур гоҳ-гоҳ.
Керакким, бу бир бўлса, ул бўлмаса,
Ул ўлса, бу бир сори йўл бўлмаса».
Тааммул қилиб деди донишнавард:
«Ки, эй борча, шаҳлар аросида фард,
Буким халқ эрур офаринишда бир,
Не донишда бирдур, не бинишда бир.
Ерур Ҳақ сифоти ададдин бари,
Булар ҳар бири бир сифат мазҳари.
Керак ҳар бири бўлса бир фардзот,
Нединким эмас бирдек ики сифот.
Не тонг бўлса бу бирга фаҳму хирад,
Яна бир хираддин эса бемадад.
Хирадлиғнинг ар бўлса ройи дуруст,
Керак бўлса албатта гаҳ-гаҳ суст.
Нединким эмас кимса бир ҳол ила,
Ерур ҳар замон ўзга минвол ила.
Яна улки гар бўлса туз борча рой,
Хирад бўлди, бас, кимсага раҳнамой.
Хирад ғайб илмида аъмодурур
Ки, билмаски, тонгла келур недурур.
Хираддин эрур ғайб илми йироқ,
Ерур бехираддин хирад яхшироқ.
Яна кимсага борча рой ўлса туз,
Хирадға берур, бас, ажаб фикр юз
Ки, Ҳақ амрида бўлди ширкат анга,
Емасдур муносиб бу фикрат анга.
Камол аҳлининг ройи гоҳи табоҳ,
Ерур Ҳақ камолиға равшан гувоҳ».
Жавобини шаҳ топти чун дилписанд,
Яна урмади дам бўлуб баҳраманд.
LII
Хоқоннинг Искандар учун зиёфат асбобин тузгани ва ани Чинга элтурга илтимос кўргузгони ва ул шоҳона базму ойин вазъи васфида хомаи нодиранигор дурфишонлиқ қилмоқ ва ул туҳаф ва наводир тазйини таърифида табъи балоғатшиор гавҳарпошлиқ кўргузмак ва пешкашлари теъдодида тўқуз фалак авроқин хомаға рақамзад қилмоқ ва базми дилкашлари шарҳида секиз биҳишт риёзин ақл кўзига рад қилмоқ
Бу дебо уза пайкаророи Чин,
Бу навъ айлади нақши дебои Чин
Ки, чун Чин сари бўлди Хоқонға азм,
Мубаддал бўлуб базм ила кину разм.
Ели кўнглидин кетти ранжу тааб,
Булар ўрниға келди айшу тараб.
Ўзи тушти Чин шаҳриға шодмон,
Кириб қасри давлатға тушган замон.
Талаб қилди аркони давлатни бот,
Жулус амри этти қилиб илтифот.
Дедиким: «Бу шоҳи фалакиҳтишом
Ки, олам юзин фатҳ қилмиш тамом.
Жаҳон шаҳларин айламиш бандаси,
Забардастлар бўлмиш афкандаси.
Каманд улки гардунға банд айламиш,
Бу они асири каманд айламиш.
Қачон бизга бор эрди худ бу гумон
Ки, бўлғай бу алтоф ила меҳмон.
Келиб тарки қатлу масоф айлагай,
Бизинг бирла кўнглини соф айлагай.
Қилиб улча имкони бор эҳтиром,
Манга тахти устида бергай мақом.
Мени ҳам атолиққа қилғай қабул,
Ҳам ўлғай шафиқим, нечукким ўғул.
Билурсизки, гар қилса эрди набард,
Улусдин чиқорур эди кўкка гард.
Санам зулфидек айлабон тору мор,
Қўпорур эди борчамиздан дамор.
Бу лутфеки ул ошкор айлади
Ки, эҳсон тариқин шиор айлади.
Бу мажмаъ ичинда йиғилғон анга,
Ерур борча озод қилғон анга.
Мен алтофидин онча шармандамен
Ки, гарчи ато дер, вале бандамен.
Қилурдин анга хизмати дилпазир,
Худ эрмасдурур ҳеч янглиғ гузир.
Бу ишнинг салоҳи недур, фикр этинг,
Қошимда чу фикр эттингиз, зикр этингғ»
Бу сўзлар дегач шоҳи Чину Хўтан1,
Дуосиға тил чектилар анжуман.
Дедиларки: «Ҳар нуктаким сурди шоҳ,
Ерур муттафиқ борча хайлу сипоҳ.
Бу шоҳеки бор эмди меҳмонимиз,
Гар оллида бўлса фидо жонимиз.
Анга улча ойини эъзоздур,
Муни деса бўлғай – ҳануз оздур.
Не мулку сипаҳға сен этсанг рақам,
Билурлар анинг бермагин муғтанам.
Ва лек улча сен ўзинг эткунг яроқ,
Билурсен сен они ўзинг яхшироқ.
Неким ҳимматингға таманнодурур
Бизинг ҳиммат андин муарродурур.
Қачонким қирон айласа наййирайн,
Кўрунурму заррот аро тушса шайн?2
Бўлур чунки ёндошса ики жаҳон,
Жаҳон даржаҳон, мўр кўздин ниҳон.
Не тонг, халқ табъи қироқ айласа,
Скандарга Хоқон яроғ айласа.
Муқассирдурур табъимиз дахлдин
Ки, тўбо иши келмади нахлдин3.
Вале мунча иш бизга равшандурур
Ки, гар харжи юз ганжу махзандурур.
Чу сен мизбон ўлсанг, ул меҳмон,
Кўп ўлмоғлиғин қилса бўлмас гумон».
Бу сўзларки арз эттилар ул гуруҳ,
Бўлуб шод – Хоқони дарёшукуҳ
Деди: «Улча кўргузди бу қаҳрамон,
Ерур элға худ фарз моли амон.
Сипоҳиға улким мавожибдурур,
Анинг йиллиғи элга вожибдурур.
Яна йиллиғиға очиб қуфли ганж,
Мен ўз махзанимдин бўлай нақдсанж.
Сипоҳига фикр ўлса ушбу сифат,
Ўзи фикрини мен кўрай маслаҳат»4
Бу янглиғки сўз ўтти Хоқон била,
Бори эл қабул эттилар жон била.
Бўлуб борчаси бир-бирига мумид,
Қилиб иш саранжомиға жаҳду жид.
Неча кунда бори муҳайё бўлуб
Ки, Чин нақддин кону дарё бўлуб.
Бу янглиғ ясаб пешкашлар ўзи
Ки, ҳайрон қолиб анда даврон кўзи.
Минг от – борча оҳутаку гўрдав,
Бори гўру оҳудин элтиб гарав.
Алар гардиға ета олмай сабо,
Сабосайри пўяларидин ҳабо.
Югурмак аро абру секрирда барқ,
Вале барқдек борча олтунға ғарқ.
Ҳам олтун эгар, доғи олтун лижом,
Ҳам олтун тақо, доғи олтун ситом.
Кежим борча устида зарбафти Чин.
Пашизалари лаълу дурри самин.
Яна минг тева – ҳар бири кўҳтан,
Фалак пилича ҳар бирига бадан.
Неча жусса ичра фалакваш келиб,
Камозорлиғда малакваш келиб.
Бори суръат ичра, нечукким фалак,
Нечукким фалак йўқ, нечукким малак.
Бори рахти дебойи Чину Хитой,
Жавоҳир бори узра зийнатфизой,
Алоқа бориға саросар ипак,
Дуру лаълу феруза мунчоғидак.
Яна минг хачир, борчаси тезгом,
Сипеҳри ҳарундек бориға хиром.
Писандида сайру шитоби доғи,
Қаторию зини, рикоби доғи.
Рухути ҳам андоқки дастур ўлуб
Ки, оту тева узра мазкур ўлуб.
Яна минг тўқуз рахти нахху насеж,
Очилмай, нечукким топиб тобу печ5.
Неча боғдек борча рангин келиб,
Вале тоғдек бори сангин келиб.
Яна яшмдин минг авонию зарф,
Латофат аро бир-биридин шигарф.
Яна чини олот минг порча,
Идора аро меҳри сайёрча.
Яна минг сиҳи қадду гулхад каниз,
Бари сунбули зулфдин мушкбез.
Менгизлари гул-гул, мижалари хор,
Қабоғлари кенг-кенг, оғизлари тор.
Келиб ғамзаи шўх ила дилфиреб,
Либос ичра ончаки имкони зеб.
Ва лекин ики булъажаб туҳфа ҳам
Ки, андоқ келиб булъажаб туҳфа кам.
Бири кўзгуйи жоми Жамшиддек,
Сафо ичра миръоти хуршиддек
Ки, они фалак меҳройин дебон,
Вале халқ ойинаи Чин6 дебон.
Ики юз анга ою кундек ёруқ,
Вале тийра бўлмай бўлурдин очуқ.
Ёруқ ҳар юзи чеҳра кўргузгудек,
Демай бир юзи тийрарў кўзгудек.
Ҳакимики они тилисм айлабон,
Намойиш анга ики қисм айлабон.
Келиб бир юзи бўйлаким чунки шоҳ,
Сўрар чоғда маснад уза додхоҳ
Ки, бир-бирга эл даъво изҳор этар,
Агар кимса даъвоға инкор этар.
Бу даъвода эрмас гувоҳ эҳтиёж,
Ерур кўзгу сори нигоҳ эҳтиёж.
Агар сўзи чиндур – кўринур юзи,
Кўрунмас юзи – бўлса ёлғон сўзи.
Яна бир юзининг тилисми бу иш
Ки, шаҳ базм аро бода этса хуриш,
Анга мажлис аҳли назар қилсалар,
Тамошойи шахсу сувар қилсалар,
Аларким, май ичгайлар ором ила,
Кўрунур аларға юз андом ила.
Биров майға топиб фурудастлиқ,
Аён қилғудек бўлса бадмастлиқ,
Кўрунур юзи кўзгу ичра бузуқ,
Узун, йўқса, ёйпонг, кичик ё улуқ.
Чу бийнанда бу нуктаға топти пай,
Бўлуб хушдил, айлар равон тарки май7.
Кўруб ул бузуғлуғни наззорагар,
Бўлур ўз бузуғ ҳолиға чорагар.
Яна луъбате, бал жаҳон офати,
Жаҳон офати йўқки, жон офати.
Хитойи ҳасаб, шўхи чинийнажод8,
Жамолиға ҳуру пари хоназод.
Ики банда ҳуснига ҳуру пари,
Ва лекин қочиб ҳар бири бир сари.
Хито мулкида зулфи ғавғо солиб,
Кўзи Чин диёрида яғмо солиб.
Ики чини зулфайни мушкин таноб,
Анга Чин ичинда сепиб мушки ноб.
Қаро қоши мушкин ҳилоле келиб,
Ҳилол андин ошуфтаҳоле келиб,
Ани чарх айларда мушкин ҳилол,
Томиб нуқтаеким – бўлуб оти хол.
Узори уза ики қиймоч кўз,
Улус қонини ичгали очкўз
Ким, ул очлиқ айлаб они заиф,
Узолиб ётиб хасталардек наҳиф.
Қуёшдек анга давр рухсор ўлуб,
Оғиз нуқтасидин намудор ўлуб.
Чу паргор учи даврин айлаб кашон,
Падид ўлғуча нуқта топмай нишон.
Занах тавқи лекин яна нимдавр
Ки, андин бори давр аҳлиға жавр.
Зақан чоҳи ул давранинг нуқтаси,
Тушуб чоҳ аро аҳли даврон басе9.
Қади ишва бирла хироманда сарв,
Хироманда сарви хиромон тазарв.
Чу ноз ул тазарв ошкор айлабон,
Басе бозу шоҳин шикор айлабон.
Бошидин-оёқ ишвау хўблуқ,
Оёқдин боши нозу маҳбублуқ.
Келиб борчадин турфа бу можаро
Ки, ҳам базм аро чусту ҳам разм аро.
Чу базм ўлса илҳони ушшоқсўз,
Не ушшоқсўз, айт офоқсўз.
Чу тортиб наво, элни беҳол этиб,
Хирад нутқини нағмаси лол этиб.
Чолиб чун ғино нотавон риштасин,
Узуб нотавонларға жон риштасин.
Чу ун бирла барбат навосин тузуб,
Бири ўлтуруб, ул бири тиргузуб.
Қачонким кириб разм майдониға,
Қилиб қасд майдон эли жониға.
Чу рахшиға ҳар сори жавлон бериб,
Замон аҳли жавлониға жон бериб.
ғаним ўлса гардун киби зўрманд,
Вағо вақти гардунға солиб каманд.
Қилич солса хорони айлаб шикоф,
Анга хора кемухти ўлуб ғилоф.
Ўқи бўлса юз худу хафтон ўтуб,
Қатиқ хорадин балки паррон ўтуб.
Синони қачон кўргузуб печу тоб,
Сипеҳр аждариға тушуб изтироб.
Қачонким адув хайлиға от солиб,
Чу ул ел етиб – хасдек эл қўзғолиб.
Балоеки чархи қадимий ниҳод,
Бера олмайин бир анингдекни ёд.
Скандарга Хоқон ясаб пешкаш,
Тўқуз бўйла туҳфаки, шарҳ ўлди хуш.
Булар чун саросар муҳайё бўлуб,
Яна Чин шаҳи мажлисоро бўлуб.
Ясаб бир ажаб базми олиясос,
Такаллуфқа ақл анда топмай қиёс.
Улуғ хайлни раҳшунос айлабон,
Шаҳ иҳзорини илтимос айлабон.
Шаҳ оллиға чун мултамаслар етиб,
Ҳадисин анинг ер ўпуб – арз этиб.
Қабул айлабон сўзни дорои даҳр,
Равон отланиб айлади азми шаҳр.
Тўшаб эрди Хоқони хуршидтож,
Ўзи қасридин рост то бир йиғоч
Скандар йўли узра дебойи Чин
Ки, пинҳон бўлуб эрди саҳройи Чин.
Ҳар ўн гомда бир нисор айлабон,
Дуру лаълни хоксор айлабон.
Йўли узра онча тўкуб мушки ноб
Ки, эл тўтиёлиққа топмай туроб.
Ел ул мушк уза чун бўлуб раҳнавард,
Тутуб мушкдин кўк юзин тийра гард.
Бу ҳашмат била хусраву тожу тахт,
Кириб Чин диёриға фархунда бахт.
Кўруб, ўйла шаҳреки, чархи куҳун,
Ўқуб мислига ояти «ламъякун»10.
Жинонваш ҳаволию боғи анинг,
Не пайдо учи, не қироғи анинг.
Безаб тому тошини ойин била,
Мусаввар бори ҳуллаи чин била.
Кўруб онча ороки, кўз кўрмайин,
Кўнгул ҳам тахайюлға келтурмайин.
Скандарга ҳар лаҳза ортиб нишот,
Ангочаки, Искандаройин бисот.
Қўюб чунки Хоқон бисотиға гом,
Топиб даргоҳин чархи ферузафом.
Суруб чунки даргоҳдин ичкари,
Кўруб оламе чун боқиб ҳар сори.
Назиҳ равзае чархи ахзар киби,
Анга ҳар очуқ гул бир ахтар киби.
Келиб чор дарчор паргор анга,
Секиз дойлиғ тўрт девор анга11.
Йиғочлар ўтуб тўрт девордин
Демайким, ети чархи заркордин.
Ададдин фузун ҳар ҳумоюн дарахт,
Қўюб баргдин чарх тоқиға рахт.
Бўлуб чарх уза шохлар шеваси,
Дегайсенки, анжум эрур меваси12.
Йиғочлар тубида чаман-дарчаман,
Саросар тузуб чарга сарву саман.
Бинафшаки ўз қаддин айлаб нигун,
Қалинлиқда чодиршаби нилгун.
Магар чарх ўлуб зебу тазйин уза,
Солиб акс ойинаи Чин уза.
Раёҳинға кимса адад топмайин,
Фараҳбахш атриға ҳад топмайин.
Қилиб наргис ўз ғунчасин байзавор
Ки, кўзинда эрди рамаддин ғубор.
Рамад йўқки, чун қор уза кўз солиб,
Қориқмоқ кўзининг зиёсин олиб.
Бўлуб лолау сабза нақшин гилем,
Шукуфа тўкуб ул гилем узра сим.
Мулавван зужожа нишони бўлуб,
Кўк айвонининг тобадони бўлуб.
Бу гулшан ичинда фазойи васеъ,
Фазо ўртасида биное рафеъ.
Қилиб посбониға дамсозлиқ,
Зуҳал бирла ҳар шом ҳамрозлиқ.
Бийикрак фалак қасридин пояси,
Равоқиға тушмай булут сояси.
Ёғиндин анинг томи нам кўрмаган,
Чоқин шуъла тоқиға еткурмаган.
Музаҳҳаб қилиб они боштин-оёқ,
Агар раҳба, гар бурж, гар худ равоқ13.
Бисотидағи хишт чинисиришт,
Мусамман ясаб чини андоқки хишт.
Чу чини бўлуб фарш коши анга,
Бўлуб нақш матну ҳавоши анга.
Бори хишт анга чиниойин бўлуб,
Сафо ичра ойинаи Чин бўлуб.
Ичи қасрнинг сар-басар зарнигор,
Ешик борча зийнатда гавҳарнигор.
Келиб борча наққоши чобукқалам,
Басе вақт уруб килки Монийрақам.
Топиб нақш конуну ҳанжорини,
Мусаввар қилиб тўрт деворини.
Мавозеъ анга ҳар бири нақши Чин,
Дема нақши Чинким, биҳишти барин.
Бу қаср ичра тахти сипеҳр иҳтиром,
Ясаб шоҳ учун анда олий мақом.
Скандарга Хоқони меҳмонпараст,
Бу олий сарир узра берди нишаст.
Анга доғи Искандари тахтгир,
Макон этти ҳам ушбу олий сарир.
Атоу ўғул янглиғ ўлтурдилар,
Нишоту тараб базмини қурдилар.
Бори ўлтурур элга ҳукм этти шоҳ
Ки, ерлик ерин қилғай оромгоҳ.
Сукун топиб аввал кулаҳдорлар,
Алардин қуйироқ сипаҳдорлар,
Яқинроқ тутуб ҳикмат аҳли жулус,
Филотун, Арастую Фарфунюс14.
Чу қаср ўлди жаннат киби беқусур,
Худ эрди муҳайё шаробан таҳур.
Чу маъкулдин табъ топти фараҳ,
Кўнгул айлади майли чини қадаҳ.
Равон қўпти бир шўхи чинисиришт,
Малоҳат аро рашки ҳури биҳишт.
Ўзи ичти ёқути аҳмар суйи,
Вале шоҳға тутти кавсар суйи.
Равон ичти дорои даврон доғи,
Не дорои давронки, Хоқон доғи.
Чу эврулди уч-тўрт даври нишот,
Падид ўлди эл кўнглига инбисот.
Қадаҳ солди аҳбоб мағзиға шўр,
Ҳижобу ҳаё рафъи келтурди зўр.
ғино аҳли ҳарён наво туздилар,
Навосозлиғ расми кўргуздилар.
Қилиб жилва ҳар соқийи маҳжабин,
Сочиб анбарин зулфидин мушки Чин.
Бўлуб ҳушу фаҳм аҳлиға гуфтугўй,
Май олғонга ҳушин тушуб ҳой-ҳуй.
Ики шоҳ бир-бирга айлаб ниёз,
Такаллум қилиб ҳар бири дилнавоз.
Бу онинг қошида қулоғин тутуб,
Мунунг ул ўпарға оёғин тутуб.
Бу айлаб анинг садқаси мулки Чин,
Ул айлаб мунга садқа рўйи замин.
Йўқ улким ики шаҳға бу расми хос,
Ҳар икига бир-бир била ихтисос.
Чу ичмак улус расму ройи бўлуб,
Газак борча хони Хитойи бўлуб.
Олиб чарх атбоқи ҳар дам сабақ,
Не янглиғ бўлурни табақ-бартабақ.
Яшил хонлару қурси лиму бари,
Кавокиб била чархи мину бари.
Бўлуб ўйла базмеки, чархи баланд,
Бўлуб зийнату зебидин баҳраманд.
Емакка улус майли бўлғонда фош,
Газак ўртадин чиқти, тортилди ош.
Қаю ошким, ер юзини хон тутуб,
Вале хонни неъмат юз алвон тутуб.
Не дей, улча ул хон қиёси эди
Ки, тўқуз минг отнинг учоси эди.
Яна қўйға йўқ эрди ҳадду ҳисоб
Ки, юз минг десам бўлғай ул интихоб.
Мунга лойиқ англа ушоқ ошини
Ки, кўрмак уюрди фалак бошини.
Чу тортилди бу навъ беҳад таом
Ки, топти таматтуъ бори хосу ом.
Равон тахтдин тушти Хоқони Чин,
Қўпуб тахт уза шоҳи маснаднишин.
Тавозеъ била Чин шаҳи турди хуш,
Шаҳ оллиға сўзлатғали пешкаш.
Ҳисобин битиб шаҳ сари кеттилар,
Ҳамул давлат аркони арз эттилар.
Чу арз ўлди, Хоқон юкунди равон,
Юкунди яна хусрави навжавон.
Тўқуз-тўқуз ўткардилар борини,
Анингдекки айлабмен изҳорини.
Кўруб туҳфа ул навъ бори гузин,
Деди шоҳ Хоқонга кўп офарин.
Чу ўткардилар борчасин хайл-хайл,
Шаҳ ул ики нодир сари қилди майл.
Бири ул Хўтанзоди маҳрў эди,
Яна моҳваш турфа кўзгу эди.
Равон бўлди Хоқони хуршидрой,
Бу илгида ойина, ул бирда ой.
Шаҳ оллиға келтурди кўзгуни ҳам,
Не кўзгуки, ул меҳри дилжўни ҳам.
Чиқиб тахт уза ўлтуруб шоҳ ила,
Деди кўзгу васфини дилхоҳ ила.
Шаҳ ул кўзгудин бўлди кўп шодмон,
Анга қилди машғуллуқ ҳар замон.
Ани аҳли ҳикматқа кўргузди ҳам,
Басе сўз анинг бобида тузди ҳам.
Қўлидин бу кўзгу йироқ кетмади
Ки, кўзгу чиройлиғни ёд этмади.
Гаҳе қилди эҳсос қисмин анинг,
Гаҳе фикр қилди тилисмин анинг.
Чу қилди қуёш кўзгуси юз ниҳон,
Яна занги зулматқа қолди жаҳон.
Қадаҳ ичмади шоҳи ҳикматпараст,
Ки мазмум эрур бўлмоғи шоҳ маст.
Миниб отқа майл этти ўрду сари,
Қуёш ўйлаким чархи мину сари.
Қўпуб бўлди Хоқон доғи ҳамраҳи,
Бўлуб ҳифзида ҳам ато, ҳам раҳи.
Сипоҳиға чун шаҳни еткурди бот,
Ер ўптию ўз шаҳриға сурди от.
Скандар тушуб истади жоми май,
Яна лаҳзае солди суҳбатға пай.
Чу Хоқонға ул базму ойин бўлуб,
Скандар сўзи барча таҳсин бўлуб.
Кетур соқий, ул кўзгуни рўбарўй
Ки, кофуртабъ ўлғаю мушкбўй.
Димоғимда Чин мулки савдосидур,
Бу янглиғ май онинг мудовосидур.
Муғанний, улуғ йир навосини туз!
Бижир кўкка пийпо садосини туз!
Мени бир наво бирла хушҳол қил,
Жаҳон фикридин фориғулбол қил!
Навоий, ичиб май эшитгил суруд
Ки, бас, бевафодур сипеҳри кабуд.
Ки, Хоқонға гар жуз жафо қилмади.
Скандарға доғи вафо қилмади.