Ibrohim Haqqul. Navoiyga qaytish



Muallif: Ibrohim Haqqul
Hajmi: 495 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

Мана беш юз йилдан ортиқ муддатки, Алишер Аавоий халқ фахри, тилимизнинг байроқдори, шеърист мулкининг султони, маданист ва маънавистимизнинг порлоқ қуёши бслиб келмоқда.
Аавоийга схшаш доҳий шоирлар тасодифан дунёга келмайди. Бунинг учун жуда схши шаклланган ижтимоий-маданий муҳит ва ривожланган иқтисодий-сиёсий шароит зарурдир. Аавоий сн бешинчи аср фарзанди. Лекин унинг ижодий шахсисти Амир Темур асос солган буюк салтанат билан, шу салтанатдаги маърифий-маънавий кстарилишлар билан чуқур боғлиқ. Амир Темур Мирзо Улуғбек тақдирида қанчалик муҳим ролни бажарган бслса, темурийзода Ҳусайн Бойқаро ҳам Аавоийнинг Аавоий бслишида алоҳида ҳисса қсшган. Шунинг учун Амир Темур ҳукмронлиги даврларида шаклланган ва ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий ҳаётнинг десрли барча жабҳаларида ибратли натижалар берган давлатчиликдаги бирлик туйғуси Аавоийни ксп илҳомлантирар сди. «Хуросон ва Мовароуннаҳр тарихида, - деб ёзганди академик Иззат Султон, - «Темур ва темурийлар даври» деб аталмиш палла Аавоийнинг таҳсин ва ғурурини уйғотар сди, чунки бу давр «турк улуси» зодагонларининг ҳокимист бошига келиши ва миллий маданист ҳамда адабиётнинг тараққиёти даври бслди. Зотан, Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг бу давр тарихи гениал шоирнинг бунёдга келишига замин ҳозирлаган ва Аавоий сз тақдири ва тарихий миссисси билан бу давр орасида узвий, чамбарчас алоқа борлигини сезар сди». Шу боисдан ҳам Аавоий фикри очиқ, руҳонисти соғлом, тсғрилик, ростлик ва ҳақиқатни умр моҳисти деб билган сл учун ижод қилиш заруристини чуқур ҳис стган. Ссз билан одамни алдаш, ссз билан ёлғонни ҳақиқатга айлантиришга уриниш миллат манфаати учун катта зиён ва кечирилмас қабоҳат сканлигини Аавоий ҳар нарсадан ортиқроқ тушунган. Улуғ шоир бутун ижодиёти мобайнида «Ссзда, Аавоий, не десанг, чин дегил», деган талаб ва шиоридан мутлақо чекинмаган. Бу — ижод тажрибасида жуда сийрак учрайдиган ҳодиса.

Аавоий сн бешдан зиёд шеърий шаклларда қалам тебратган. У ғазал, рубоий ва бошқа турдаги шеърларида инсонга хос жамики гсзал ҳис-туйғулар, сзгуликка чорловчи маъноларни тасвирлаб берган деса, муболаға бслмайди.
Аавоийнинг сзбек тилида илк маротаба «Хамса» сратиши чинакам ижодий жасорат сди. «Хамса» - беш улкан достонни сз ичига олган мукаммал асар. Ҳар достоннинг сзи бир оламдирки, ундаги ғослар, ҳақиқатлар, неча снлаб қаҳрамонлар тақдири инсонист қалбини абадулабад завқлантиришга қодир.
Алишер Аавоийнинг буюклиги ва халқимиз тарихидаги хизматлари мутафаккир шоирлиги билангина белгиланмайди, албатта. Аавоий бадиий ижод жабҳасида қанчалик тенгсиз бслса, илмда, съни олимликда ҳам шунчалик беназир. Аавоийнинг тилшунослик, адабиётшунослик, тарих ва тасаввуфшуносликка бағишланган асарлари ҳанузгача сзининг илмий қимматини бой бергани йсқ. Тилимиз, адабиётимиз муаммоларини ҳал қилишда бу нодир тадқиқотларга қайта-қайта мурожаат қилишимиз, айниқса, ёш авлод улардан пухта хабардор бслиши зарур.
Алишер Аавоийнинг ҳаёти, адабий, илмий меросини срганиш олижаноб меҳнат. Унинг таржимаи ҳоли, меросига қизиқиш XV асрдан бошланган. Аавоий асарлари сз замонасидаёқ моҳир хаттотлар томонидан қайта-қайта ксчирилиб, халққа етказилган бслса-да, навоийшунослик йигирманчи асрда снгича шаклланди. Албатта, шсро даврида Аавоий асарлари нашри ва тадқиқи бсйича ксп ишлар қилиниб, маълум ютуқларга сришилган. Аммо улар сркин ёки озод бир миллатнинг талаб ва сҳтиёжларини қондира олмасди. Чунки, Аавоий тсғрисида баҳс юритган ҳеч бир олим шсро мафкураси томонидан белгиланган чизиқдан четга чиқа олгани йсқ. Айтиш зарур бслган фикр-мулоҳазаларнинг аксаристи тадқиқотчиларнинг кснглида қолиб кетганлиги снди сир смас. Шоирнинг айрим асарлари нега мустақиллик замонигача тслиқ нашр стилмади? Улуғ шоир ижодиётининг ирфоний моҳисти, илоҳий ҳақиқатлари хусусида десрли баҳс юритилмаган? Бунинг сабаблари мушоҳада қилиниши лозим.

Ашларимиз Аавоийни қанчалик чуқур ва пухта билса, маърифат, сзгулик, комиллик сирларини сшанча кенгроқ сгаллайди. Аавоийнинг ссзлари дилига срнашган одам, сзи истасин-истамасин одамийлик шарафи ва куч-қувватини идрок стади. Аавоий сабоқларига амал қилган киши сз-сзидан халқ дарду ташвишларини енгиллатишга бел боғлайди, фикрни — фикрсизликка, илм-маърифатни — нодонликка ва жаҳолатга қарши қурол срнида ишлатади. Аавоийни етарли даражада билиш — адолат, диёнат ва имон-сътиқоднинг кучига ишонч демак. Кснглида шу ишонч ғолиб бслган одамлар сони жамистимизда қанча кспайса, инсоний муаммолар ҳар қалай камайиб боради. А­нг муҳими, диний ҳаётдаги маҳдудлик ва чалғишлар ёш авлод онгидан тезроқ барҳам топади. Бунга сира-сира шубҳаланмаслик лозим.
Алишер Аавоий мумтоз адабиётимизнинг марказий сиймоси. Туркий адабиётнинг снг илғор ва безавол ютуқлари шоир шеъристида мужассамлашган. Буни Озарбойжоннинг беназир шоири Муҳаммад Фузулий, туркман классиги Махтумқули, қозоқ оқини Абай, қорақалпоқ ёзма адабиётининг асосчиларидан бслмиш Бердақнинг сътирофларидан ҳам англаш мумкин. Демак, Аавоий ижоди қардош халқлар билан бслган асрий алоқалар, дсстлик муносабатларини снада мустаҳкамлаш ва снги поғоналарга кстаришдаги сзига хос муҳташам асосдир. Аавоий ва Жомий сртасидаги устозу шогирдликни сса ҳар қанча ибрат қилиб ксрсатса, сшанча кам. Чунки бундай ҳодисалар ксҳна тарих учун ҳам камёбдир.
Хуллас, кейинги йилларда биз Аавоийнинг тилимиз, маданистимиз, адабиётимиз ривожидаги тарихий хизматларини нисбатан чуқур англай бошладик. Аавоийнинг қудратли шахсисти, бетакрор ижодиёти, ижтимоий, сиёсий фаоллиги, бунёдкорлик ғайрати хусусидаги тасаввурларимиз нисбатан сзгарди.

Алишер Аавойнинг ғазалларидан бирида шундай гап бор:


Ўша ҳотиф — ғойибдан овоз бергувчи адашмаган: Аавоий ҳақиқатда ҳам шоирларнинг сардори, барча давр туркий шеъристнинг султонидир. Алишер Аавоий шеъристи санъаткорликнинг буюк мактаби. Унинг ижод тажрибаларига тасниб адабиёт тараққиёти ҳақида мулоҳаза юритиш ёки «Шоир ким, унинг асосий ҳунари нима?», - деган ссроққа аниқ жавоб топиш мумкин. Мен Аавоий сшаб ижод қилган даврни гоҳо сзимча хаёлан тасаввур айлаб, Ҳазрат шеъристининг сқувчилари, мухлисларини ксз олдимга келтиришга уринаман. Улар кимлар? А­нг аввало, шоирлар, ижодкорлар — гсзаллик ва шеъристнинг сир-асрорини ҳам, қадр-қимматини ҳам англай оладиган кишилар. Кейин илм аҳли — Аавоийга олимларнинг — шоири, шоирларнинг — олими деб қараган, Аавоийни илм-фанннинг толмас муҳофизи, буюк маърифатпарвар слароқ съзозлаган олиму уламолар. Яна бир тоифа: Аавоий асарларида фалсафанинг снг мураккаб, снг долзарб муаммолари шеър тили ила гсзал талқин қилинишига тан берган файласуфлар"¦
Хуллас, Алишер Аавоий шеъристидан баҳрамандлик кснгил сҳтиёжи бслиб қолган мусаввирлар, муғаннию ҳофизлар, давлат ва ҳокимист соҳиблари, ҳақ йслчилари — дарвеш, фақир, ориф ва ошиқлар, мадраса талабалари, дин ва шариат вакиллари, косиблар, ҳунармандалар, деҳқонлар...
А­ҳтимол, бу қайдлар кимгадир сриш туюлар. Лекин сриш туюлмаслиги керак. Оддий китобхонни қсс турайлик. Шоир — шоирнинг, ёзувчи — ёзувчининг ёзган нарсасини сқимай қсйган замонда сқувчининг дид, савис ва ички талаблари десрли унутилган бир даврда, кспчиликнинг Аавоийга қизиқиш сабаблари тсғрисида сйласа асло зарар қилмайди.

Дарвоқе, бундан бир неча йил аввал матбуотда «Аавоий хослар шоири», деган бир фикр айтилган сди. «Хослар» - алоҳида тоифа демак. Одатда аҳли тасаввуфга хослар дейилади. «Аъхос» - хосларнинг хоси, «хос» -сараланган кишилар жамоаси, «авом» - саводсиз ёки саводи паст оддий халқ, «аъом» - авом даражасига ҳам кстарилмаганлар гуруҳи. Булар тасаввуфий истилоҳлар. Шунинг учун на тасаввуф нуқтаи назаридан, на илм, савис, маданист мезонига ксра Аавоийни «хос»лар шоири дейиш ҳақиқатга мувофиқ келмайди. Аавоий шоҳнинг ҳам, гадонинг ҳам, ошиқнинг ҳам, орифнинг ҳам — ҳамма-ҳамманинг шоири. Аавоий шеъристидан ким нимани ахтарса, шуни топади. Фикран ва руҳан ким нимага талабгор бслса, унда барчаси мавжуд. Ҳатто золим ва жоҳил, нодон ва гумроҳ ҳам Аавоий шеърларидан шифо топади. Чунки Аавоий шеъристида битта бош мақсад бор — Комиллик. Битта сарбон туйғу мавжуд — Камолот туйғуси. Асосий биргина нур қайноғи бор — Ишқ.

Бслмаса ишқ икки жаҳон бслмасун,
Икки жаҳон демаки, жон бслмасун.

Икки жаҳоннинг ҳам мазмун-моҳист ва саодати шу ишқда.

Комиллик тсғрисида ссз юритилган айрим қадимий китобларни сқиганда, комиллик мақоми замин одамига насиб стмайдиган бир нарсага схшаб туюлади. Тсғри, комил инсон мартабасига юксалиш машаққатли — риёзат ва заҳматни талаб стадиган иш. Тасаввуфий мазмундаги комиллик шартлари снада оғирроқ. Лекин Аавоий масалани мураккаблаштирмайди. Аксинча, ҳар қандай мураккаблик ва қийинчиликни осон ҳал қилиш йсли ёки усулларини ксрсатади. Шулардан бири, сҳтимолки, биринчиси, комиллик даъвосини дилдан супуриб ташлаб, ноқисликка нигоҳни қаратиш, съни сз нуқсонларининг мушоҳадасига киришиш:

«Ауқсон ичра комил»лик дегани нима? Бу — нафс дастидан халос бслмаган сзлик. Аавоийнинг комиллик маслаги нафс ҳукмронлигидан бутунлай озод снги бир руҳоний «Мен» салоҳистига асосланади. Инсоннинг иймони ва виждонини ана шу «Мен» сз тасарруфига олмагунча, у ҳеч қачон комиллик завқига етиб боролмайди. Ҳурлик, сзгулик, ҳақиқат тсғрисидаги иддаолар шунчаки қуруқ гап бслиб қолаверади. Шарқнинг буюк шоирларидан бири «Оллоҳни жуда очиқ ксришни истасанг, «Мен»ни жуда очиқ ксришни срган», деганда нафс учун «слган», руҳ учун ҳаёт бошлаган сша снги «Мен»ни сътиборда тутган. Аавоий бир ғазалида:


- дер скан, худди шу «Мен» тақдири учун жавобгарликка чорлагандир. Инсон қисмати ва маънавистида тасаввур стиб бслмас сзгариш, ғаройиб снгиланишлар ижодкори бслмиш ушбу «Мен» хусусида ссзлашимизнинг сна бир сабаби бор.
Азизиддин Аасафий «Комил инсон» номли китобида ёзади: «Билгилки, комил инсон қуйидаги тсрт нарсага мукаммал шаклда сга бслган инсондир. Уларнинг биринчиси, схши ссз, иккинчиси, сзгу фаолист, учинчиси, гсзал ахлоқ, тсртинчиси, илм». Бу тсрт нарсага сришган киши комил бслиши мумкин, бироқ ҳурлик шавқини қслга кирита олмас скан. Сабаб? Чунки у ҳали тарк ва фано ҳолининг мададига муҳтождир. Чунки у схши ахлоқ, схши амал ва илмда нечоғлик илгарилаган бслмасин, тсла маънода кснгул тозалиги ва осудалигини қслга киритиб билмаган. Хсш, нима қилиш керак? Фано ҳолидан нажот кутиш лозим.

Аавоий ғазалларидан бирида ёзади:


Бизда фано шарҳида ҳатто бирор рисола ҳам йсқ. Шунинг учун сша мухтасар шарҳ: «Ўлмак, йсқ бслмак»дан бошқасини десрли билмаймиз. Ҳолбуки, Аавоий девонларидаги неча юзлаб байтлар, бутун бошли ғазаллар фано талқинига бағишланган. Мана сша байтлардан айрим намуналар:


ёки:


Фано тариқининг бош талаби ва туб моҳистини шундай шарҳлаш мумкин: инсоннинг ихтиёр ва иродаси — унинг сифатлари, бошқача айтганда, шахснинг сифатлари унинг ихтиёр ва иродасини ифода стади. Лекин сзининг башарий иродаси билан у Ҳақдан ажралган. Яъни, ирода сртадаги ҳижоб. Демак, инсон сз-сзича ожизлик, ноқислик, кучсизликларини бутунлай енга олиш имкон ва иқтидорига сга смас. У фоний нарсадан кечиб, боқийга сришмоғи лозим. Ҳақ иродаси ҳам азалий, ҳам қудратли. Илоҳий ирода сгаси бслиш сса, юқорида айтганимиз, одамнинг барча махлуқотлардан буюклиги
ва устунлигини намойиш стадиган қудратли «Мен»нинг туғилиши. Шу учун ҳам Аавоий:

- деб ёзган.
Маълумки, комил инсон тушунчасини тасаввуфга биринчи бслиб Муҳйиддин ибн Арабий олиб кирган ва назарий жиҳатдан асослаб ҳам берган.

Унингча, «Инсони комилдан юқори мукаммал бир мавжудлик йсқдир. Бу дунёда «Инсонлар орасида камолга етишмаганлар ҳайвони нотиқ — улар фақат сувратда инсондирлар, холос». Бу фикрлар беихтиёр Аавоий бобомизнинг бир қитъаларини хотирга келтиради:


Демак, «аҳли маъни» — комил инсонлар, «аҳли сурат» — комиллик насиб қилмаган кимсалар. Аавоий шеъристи сса комиллик фазилати ва ҳақиқатларининг мислсиз бир бадиий қомусидир.
Тасаввуфга бағишланган мсътабар китобларда такрор-такрор келтириладиган бир ҳикост бор: нақл қилинишича, Шайх Самъуннинг мажлисида бир одам унинг ёнига келиб стириб ундан «Муҳаббат недур?» -дес ссрабди. «Бугун бу масалани тушунмоққа қодир бирор-бир кимса йсқдур», - дебди Самъун. Шунда унинг ёнига бир қуш келиб қснибди. Шайх қушни тиззасига олиб, «Муҳаббатни англаган бирор жонзот бслса, мана шу қуш срур», - дебди-да, унга юзланиб ссз бошлабди: «Ссфийлар ишқ ва муҳаббатда шу, шу... даражаларга юксалдилар. Шундай, шундай сирларни мушоҳада стдилар...» сингари бир қанча гапларни айтибди. Самъун ишқ ҳақида шу қадар таъсирли гапирибди-ки, бир пайт унинг тиззасидаги қуш слик ҳолида ерга қулаб тушибди. Ва бу ҳол мажлис аҳлини ҳайрону лол стибди. Ҳазрат Аавоийнинг айрим ғазалларини сқиганимда мана шу ҳикост тез-тез ёдимга келаверади. У ғазалларнинг сир ва таъсир қувватини таърифлаш қийин. Баъзан уларнинг башар хайлига мслжалланганлигига ақл ҳам унча бовар стмайди. Чунки Аавоийнинг аксарист ғазаллари, ақлусти бир туйғу ва завқи руҳоний ила битилган.