Алишер Аавоийга ксра, агар кснгилда ишқ оташи ёнмаса, кофирлик билан мусулмонликда фарқ қолмайди. Ишқ бслмаса зуҳду тақво қуруқ даъводир:


Яъни, ишқ кснгулга дард солиб уни қон стмиш. Лекин шу қон кснгил либоси бслганлиги туфайли кофир мусулмонга айланмиш.
Албатта, бунда назарда тутилган «кофир» — нафс. Уни мусулмон айлаш «тажриба»си сса соф тасаввуфий тажриба. Бу «тажриба»нинг талаб, сҳтиёж, шарт ва мажбуристларини инобатга олмай, Аавоийнинг руҳ, кснгул, фано, бақо, ҳурлик ҳақидаги фикр ва тасвирларини умуман тсғри мушоҳада стиб бслмайди, Чунки, Аавоийнинг лирик қаҳрамони Ҳақни ичкин слароқ нафсда мушоҳада айлагани учун у ниҳостда кучли руҳий, ҳиссий салоҳист соҳибидир. Унинг кснгил ва руҳ оламига сқинлашишининг бир неча йсли бор. Шулардан бири — тасаввуф.
Тасаввуфни қоралаш, унинг ҳақиқатларини нотсғри талқин қилиб, мутасаввифларни бадном айлашни шсро мафкураси равнақи учун бел боғлаб хизмат қилган олимлар бошлагани йсқ. Бу иш снинчи асрлардаёқ бошланган. Тасаввуфдаги Ҳақ нарса ботил сифатида ксрсатилгач, Калобозийнинг айтишича, «тасаввуф ҳақиқатини биладиганлар бир гсшага бекиниб, билганларини бошқалардан сир тутганлар. Оқибатда халойиқ кснглида тасаввуфга нисбатан нафрат уйғониб, кснгиллар ссфийлардан совиган.
Шсро даври адабиётшунослигида Аавоий ижодиётини имкони бслгани қадар тасаввуфдан узоқлаштириш ёки ажратиш нуқтаи назари ҳукмронлик қилган бслса, қайта қуриш ва ошкоралик замонидан сснг бунга мутлақо тескари ҳаракат бошланди. Яъни, Аавоийнинг десрли ҳар бир шеъридан тасаввуфий маъно ахтариш, қандай қилиб бслса ҳам ирфоний ҳақиқатларни «кашф» стиш умумий бир интилишга айланди. Кечагина тасаввуфга ёт бир назар билан қараган ёки бу таълимотнинг куч-қуввати ва мавқеи билан ҳисоблашишни истамайдиган олимлар ҳам тасаввуф ҳақида ижобий фикр-мулоҳазаларини баён қилишга киришдилар. Мустақилликдан кейин ссфийлик ва тариқатлар тарихи, тасаввуф ва адабиёт муаммолари сркин срганишга киришилди. Тасаввуфни пухта тадқиқ стмасдан мумтоз адабиётни текшириш самара бермаслиги равшанлашди. Бу ҳодиса баъзи навоийшуносларга ҳам ички бир енгиллик бахш стди. Чунки улар айнан сша шсро мафкураси талабларини ифодалайдиган ва тасаввуф маслаги Аавоий дунёқараши учун ҳам, шеъристи учун ҳам ҳал қилувчи аҳамист касб стмаган, деган ҳукм ва баҳоларининг тасдиғини ксргандай бслишди.

Ҳолбуки, айрим саёз ва шошма-шошарлик билан амалга оширилган ишлардан ташқари кспчиликнинг диққатини сзига жалб стган ва Аавоий ижодиётига снгича қарашни тасдиқлашга қодир тадқиқотлар ҳам сратилди. Тсғри, бу ишларниг сзига сраша нуқсон ва камчиликлари бор. Дастлабки уриниш ва изланишлар учун бунинг ажабланадиган жойи йсқ. Биз истаймизми, истамаймизми, навоийшуносликда маълум бир саёзлик, скранглик ва турғунлик ксзга ташланиб турибди. Уни бартараф стиш осон смас. Бунинг учун биринчи навбатда Аавоий шеъристининг руҳонист ва туйғулар оламига қарашларни тубдан сзгартириш лозим, снгича тадқиқ усул ва йслларини жорий стишга уриниш керак. Аавоий шеърларида санъаткорлик билан тасвирланган маъно ва тимсолларнинг зоҳирий «қатлам»лари хусусида баҳс юритиш билан чегараланмасдан, уларнинг ботиний «қатлам»ларини ҳам очиш лозим. Буни сса тасаввуфий илмга сга бслмасдан юзага чиқариш жуда-жуда душвордир. Албатта, юқорида қайд стилганидек, Аавоийнинг ҳамма шеъридан тасаввуфий моҳист излаш ва уларни атайин тасаввуфлаштириш тамоман номақбул ишдир. Айни пайтда, шуни ҳам унутмаслик керакки, Аавоийнинг аксарист шеърларида тасаввуфнинг ё зиёси, ё сафоси, ё маъноси ёки истилоҳ ва тимсоли сркин срин сгаллаган. Буни ҳам инкор стиб бслмайди. Фақат ишқ, фақат ҳақиқатда смас, ахлоқ-одоб, руҳ, тафаккур, маърифат, шахс тарбисси ва дунёга муносабат масалаларида ҳам тасаввуф Аавоий дунёқарашини машъалдай ёритиб турган. Гап бунда Аавоийнинг нақшбандийлик тариқатини расман қабул қилганлиги ва инсон қисматига доир бир қанча ахлоқий, маънавий ва фалсафий муаммоларни ушбу тариқат талаб ва ксрсатмалари бсйича ёритганлигида смас, албатта. Аавоийнинг тасаввуфга ёндашуви ва бу таълимотдан ксзда тутган мақсади — шахс ва миллат тиқдирига масъул, юрт тараққиётига сув ва ҳаводай зарур тушунчаларнинг истиқболи учун ёниб курашган, ҳақиқатни фақат таниш смас, ҳақиқатни севиш салоҳистини ҳам ксзлаган мутафаккир санъаткорнинг ёндашув ва мақсади сди.

Аавоийнинг тасаввуф чашмаларидан чуқур баҳраманд бслганлигини исботлаш учун ташқаридан «ҳужжат» ахтаришга сҳтиёж йсқ: улар шоир ижодиётиниг сзида мавжуд. Тасаввуфий тажрибада туйғу ва ҳасжон фавқулодда муҳим рол бажарган. Фано мақомида толиб-матлуб ёки ошиқ-маъшуқ бирлигини акс сттирган завқу-сурурнинг асоси ҳасжон унсуридир. Зеро, ишқ сурури ва ёруғ туйғулардан маҳрум ошиқнинг йсли таҳликалидир.
Жалолиддин А умийда шундай байт бор:


Яъни: Илмни танга сингдирсанг, илон бслади. Илмни дилга жо стсанг, ёр бслади. Аавоий меросини ҳар томонлама теран ва ҳаққоний сқиб сзлаштиришда, ҳеч шубҳасизки, илм керак. Лекин у илон тимсолидаги илм бслмаслиги лозим. Ақл, юрак, руҳ ва илмни ҳамжиҳат - уйғунликда ишлата олган одам Аавоийнинг ижод гулшанига ортиқча қийинчилик сезмай, сйраб кириб боради ва сснгги нафасигача ундан ажралмайди.

Тарихдан маълумки, тасаввуф бизнинг адабиётимиз, санъатимиз ва мусиқамиз тараққиётига алоҳида таъсир стказган таълимотдир. Шунингдек, тасаввуфнинг шахс тарбисси ва камолоти жабҳасидаги хизматлари ҳам ксп жиҳатдан ибратли срур. Локистоннинг файласуф шоири Муҳаммад Иқбол таъкидлаганидек. «Ихлосли ва ҳақиқий моҳистга сга бир жараён бслган тасаввуф муассасасининг юзага чиқиши, ҳеч шубҳа йсқки, мусулмонликда диний тажрибанинг такомили ва тсғри тараққий топишида муҳим омил бслган» . Шу боисдан ҳам «мутасаввифларнинг метафизик қарашлари бизнинг тушунча ҳаётимизда снгилик ва юксалиш манбаи сканлиги сътибори ила бағост фойдалидирки, уларни сзимизнинг қарашларимиз билан муқосса қилиб схши натижаларга сришишимиз мумкин» .
Дарҳақиқат, тасаввуф аҳлининг ташқи дунё билан ички дунёни ажратмаслик, ахлоқ, қалб ва руҳ тарбисси орқали инсонда қудратли бирлик туйғусини сратиш тажрибалари ҳамма замонлар учун ибратли.
Тасаввуф ва тариқатлар тарихига чуқурроқ назар ташланса, тасаввуфнинг бошқа дин ва ҳар турли ноқис фалсафий оқимлар таъсиридан холи , соғлом ва илғор фикрларга тсла таснган даври - илк ссфийлар даври сканлиги равшанлашади.


-----------------------------------------------------------------------------------------------
1. Иқбол М. Исломда диний тафаккурнинг снгидан ташаккули. -Истанбул, 1999. 15-бет.
     2. Фидон М.А. Тарихий шаклланиш жараёнида ссфийлик. -Истанбул, 1997. 84-бет.

Араб олими Абдуқодир Маҳмудга ксра бутун тарих мобайнида юзага чиққан тасаввуфий ҳаракатлар учга ажралади:
1. Салафий тасаввуф. 2. Сунний тасаввуф. 3. Фалсафий тасаввуф.Салафий тасаввуф Муқотил бин Сулаймон (вафоти 150/767) билан бошланиб, Имом Молик (вафоти 179/795) томонидан юқори чсққисига кстарилган. Сунний тасаввуф аҳли байт ва Жаъфар Содиқ (а. 148/765) воситасида юзага чиққан. Ҳорис Муҳосибий (в. 243/857) ва Жунайд Бағдодий (в. 297/909) ила шаклланган. Имом Ғаззолий (в. 505/1111) уни такомилга сриштирган. Ғарб фалсафаси ва шиа - ботиний қарашларга срин берган фалсафий тасаввуфнинг туғилиши ва равнақи Суҳравардий Мақтул (в. 587/1191), Ибн Арабий каби мутасаввиф ҳамда олимларнинг номлари билан боғлиқ. Бу ҳаракатлар, ҳеч шубҳасизки, бир-биридан фарқланадиган, айни пайтда бир-бирини инкор айлайдиган нуқтаи назар ва тушунчаларга ҳам срк берган. Аатижада тасаввуф ва тариқатлар фикрий ихтилоф, амалий инкор ва нуфуз талашувлар майдонига айланган. Сунний тасаввуфга қарши шиддатли кураш авж олдирилган. Сунний тасаввуф тарихи ва ҳақиқатлари мукаммал бир тарзда ёритилган «Таъарруф» китобининг муаллифи Калобозий ёзади: «Аиҳост тасаввуфдан маъно кетди, исм қолди. Ҳақиқат пинҳон бслди, шакл зоҳирга чиқди... Тасаввуфни қабул қилганликларини тилларида иқрор стганлар, хулқ-атворлари ва амаллари билан бу йслни инкор стдилар. Тасаввуфни халққа тушинтириш ҳолатидагилар бу йслнинг ҳақиқий моҳистини сшириб, тасаввуфга алоқаси йсқ нарсаларни тасаввуфга киритдилар ва унга нисбат бердилар. Шу тарзда бу йслдаги ҳақ нарса ботил слароқ ксрсатилди...».

Бундай шароитда тасаввуф тсғрисида холис ссзлаш, унинг ҳақиқатларини асл ҳолида халққа тушунтириш ёки тарғиб қилиш албатта мумкин смас. Оқибатда тасаввуфга нисбатан нафрат уйғонди. Лекин ҳеч қандай душманлик ва ғаразли ҳаракатлар моҳисти соф, ҳақиқатлари инсон камолотига қаратилган тасаввуф ҳаракатини тсхтата олмади. Санъат, шеърист, мусиқа тасаввуфга қанот бағишлади.
Шуни унутмаслик керакки, тасаввуф қанчалик мураккаб бслса, шунчалик зиддистли, баъзан оқ билан қорани ажратишга унча имкон бермайдиган бир таълимотдир. Шу боис баъзилар уни кашфу каромат сотиш деб англашса, айримлар аҳвол ва муроқаба билан чекланувчи бир «илм» деб билишган. Бир қисм одамларнинг тасаввурида тасаввуф қандайдир хусусий одат ва тақлид иши бслса, бошқа бировлар унга тараққиёт учун зарарли ва жамист ҳаётидан узоқлашувга чорловчи узлатпарастлик деб қарашган. Тасаввуф деганда сир ва ғайб олами билан алоқани англовчилар ҳам кам бслмаган. Маълум бир гуруҳ кишилар сса ваҳдати вужуд ва ваҳдати шуҳуд назарислари билан фалсафий рангга бсснган тушунчаларни қабул қилиб, чинакам тасаввуф ана шудир, деган қатъий хулосада туриб олишган. Ҳолбуки, чинакам тасаввуф, Шарқнинг ксп буюк санъаткорлари қатори Алишер Аавоийнинг ҳам диққат-сътиборини сзига қаратган тасаввуф мутлақо бошқадир. У ишқ, маърифат, руҳонист тасаввуфи, том маъноси ила комиллик тариқидир.

Айрим тасаввуфшунослар ссфийликни уч жабҳада тадқиқ стишни тавсис қилишган. Шулардан бири - таассурий-руҳий тасаввуф. Бу ишқ ва жазбага тасниш тажрибаси бслиб, алоҳида нуфузга сга. Чунки шайтон ҳам бир замонлар солик бслган, бироқ ҳеч вақт муҳаббат ва ишқ ҳиссиётларига соҳиб бслмаган скан. Демак, жазба ила ёниб ишқ асирига айланганда у йслдан озиб, абадий лаънатга учрамасди. Зеро, ич туйғулари ишқдан бегона соликнинг йсли ҳамиша таҳликали. Тасаввуфнинг снг катта хизмати ҳам ишқни инсон ҳаётининг туб асоси ва руҳонистининг нури деб сътироф стганлигидир. Алишер Аавоийга ксра ҳам агар кснгилда ишқ оташи ёнмаса, кофирлик билан мусулмонликда фарқ қолмайди. Ишқ бслмаса, мусулмонлик ҳам, зуҳду тақво ҳам қуруқ даъводир:
Хуллас, ишқ ва комиллик моҳисти тасаввуфдан четга сурилди дейлик. Тасаввуф Аавоий учун тириклик, гсзаллик, боқийлик руҳини бой берарди. Тасаввур стингки, тасаввуфда маърифат ва тафаккур завқи бслмаган. Аавоий бундай тасаввуфга сқин ҳам бормаган бсларди. Инсон руҳининг сир-асрорларини кашф қилишда Аавоий тасаввуфдан ксп нарса срганган. Бу ҳақиқатга тсла иқрор бслиш учун, ҳеч бслмаганда. Аавоий сқиган тасаввуфга доир илмий, тарихий, адабий манбаларнинг маълум бир қисми билан танишмоқ лозим.
«Хамсат ул-мутаҳаййирин» хотимасида Аавоий устози Абдураҳмон Жомий хизматида «таълим ва истифода» юзидан сқиган сндан зиёд китоб рсйхатини келтирадики, уларнинг аксаристи тасаввуф ҳақида. Булар: «суфис машойих истилоҳила битилган» «Лавоеҳ» ва «Лавомеъ», «Шарҳи рубоиёт», «Аафаҳот ул-унс», Хожа Муҳаммад Лорсонинг «Қудсис»си, Хожа Абдуллоҳ Ансорийнинг «Илоҳийнома»си ва б. Мана сша хотимадан бир парча: «Яна ҳазрати шайх-ул машойих фахр ул-миллат вад-дин Ироқийнинг «Ламаот»идурким, Ҳазрати Махдум ул китобни бу фақирға сабақ айтурда айтур срдиларким, «Бу китобни нодон ва беандом таврлиғ ва номаҳвор равишлиқ слининг кспроқ машғуллиқ қилғони хавос аҳлида бадном қилғон срмишким, баъзи сқимас срмишлар. Бу жиҳатдин бу китобнинг хсблуқлари сшурун қолғон срмиш».

Асру изҳор хушҳоллик ва сурур қилурлар срди, шарҳ битмагига доғи бу боис бслди». Шунингдек, Аавоий Ҳужвирий, Имом Қушайрий, Суҳравардий, Имом Ғаззолий, Ибн Арабий каби ислом алломаларининг асарларини ҳам пухта билган. Аавоийнинг тасаввуф билан алоқасини белгилашда бундай фактларга жиддий қараш керак. Аавоийшуносликда худди шу жиҳат етарли даражада инобатга олинганича йсқ.
Аавоий ижодиётининг тасаввуф билан боғланишларини исботлашга ташқаридан «далил» ахтаришга сҳтиёж йсқ: улар шоир ижодиётининг сзида мавжуд.
Маълумки, Вақт — бу ортда қолган стмиш елдай илгарилаётган замон ва ҳар турли орзу-умидлар ила олдинга чорлайдиган келажак. Давр, замон ва тарих Вақтнинг снг катта слчамларидир. Лаҳзалар соатларга, соатлар кунларга, кунлар ой ва йилларга айланаркан, уларнинг ҳаракат тарзида тсхташ смас, сврилиш ҳосил бслади. Лаҳза мазмуни ва кучини англай олмаган, умр лаҳзалари ҳодиса даражасига юксалишини билмаган инсон ҳеч пайт соат, кун ёки йил зиёси ила кснгилни мунаввар ста олмайди. Зеро, Вақт мазмуни ва сири ташқи бирликда смас, Шахснинг руҳи ва дилида сширинган. Вақт туйғуси, вақт маърифати — барча маърифат ва самовий туйғуларнинг тамали срур.
Инсон умри Вақтнинг бир қисми ва парчаси. Вақт аслида ибтидо ва интиҳоси номаълум сснгсизлик демак. Дунёдаги десрли барча мавжудлик шу сснгсизликка тобе, унинг муросасиз ҳукмига таслим. Чуқурроқ мушоҳада стилса, вақт чегараси, вақт бирлиги, вақт мезони деган тушунчалар ҳеч пайт одамга тсла-тскис қувонч бермайди. Вақт учқурлиги ва тасарруфи ҳақида сйлар скан, ҳатто снг калтафаҳм кимса қалбида ҳам бир маҳзунлик пайдо бслади. У истасин, истамасин, шахсий ҳаёт маънисини ғалат англаганлигидан, ички ёлғон ва такаббурлигидан, зоҳирпарастлик ва тафаккур маҳдудлигидан, албатта, хижолат чекади. Ўзликни идрок қилиш ва сзлик тсғрисидаги нотсғри қарашлардан қутилиш кспинча ана шундан бошланади. Тақдирдан шафқат ва мурувват тилаш мумкин. Бироқ Вақтдан шафқат ва мурувват тилаб бслмайди. Шарқ алломалари Вақтни кескир қиличга схшатишган. Бу «қилич»дан сзингизни қанча кспроқ муҳофаза стсангиз, ақл таҳликага сшанча ортиқроқ ён беради, риё, қсрқув ва мунофиқлик ботқоғига ботиш хавфи сшанча кучасди. Ва булар охир-оқибатда қалб таназзулига сабаб бслади.

Вақтга фақат маънавий-руҳий ҳаракат ва маърифий фаолист ила юзлашиш лозим. Хуллас, Вақт олдидаги масъуллик у билан алоқа срнатишнинг сзига хос «мақом»ларини сгаллашни талаб қилади. Шу маънода тасаввуф аҳлининг фикр-қарашлари ва ҳаётий тажрибалари жуда ибратли. Ибратлиси шундаки, улар вақтнинг снг «кичик» бирлиги ҳисобланмиш дам ва лаҳзанинг мазмунига алоҳида аҳамист бергандирлар. Шарқнинг ксп буюк санъаткорлари сингари Алишер Аавоийнинг Вақтга доир қарашлари, муносабат тарзи ва ундан ксзда тутган мақсадлари ҳам тасаввуф маслаги билан чуқур алоқадордир.
Абул Муҳсин Муҳаммад Боқир асарида Ҳазрати Баҳоуддин Аақшбанднинг шундай фикрлари келтирилган: «Аафасни зое кетишга йсл қсйманг ва бундан сҳтиёт бслинг: «Ман заййиъа вақтаҳу фа вақтаҳу мақтун» — «Ким вақтни зое қилса, бас, у вақт душманидур». Ва уни идрок қилишга интилиш лозим. Айтдиларки, ҳар ким сз вақтидаги вазифасини адо қилиш билан машғул бслса, уни «соҳиб ул-вақт» — «вақт соҳиби» дейдилар"¦ Бу вақт соҳиби вақтнинг тасарруфидан қутулган, балки уни сз тасарруфига олган бслади, съни ҳар бир вақтни снг муҳим ва авло ҳолга сарф стади. Уни «Абул-вақт солик» - «Вақт отаси бслган солик», дейдилар. «Ибн ул-вақт» — «Вақт сғли» шундай соликки, ҳол унга ҳужм ва ғорат қилувчи тарзда рсй беради ва тасарруфи билан соликни ҳолатдан узоқлаштиради, сз ҳукми остида бсйсундиради».
Тасаввуф нуқтаи назарида нафас уч маънони англатади: 1. Тирикликни таъминловчи нафас, съни ҳаво; 2. Дам, фурсат, лаҳза; 3. Муршиддан етадиган файз ва ишқ стида ёнган қалбнинг фараҳланиши. «А исолаи Қушайрий» муаллифининг таърифлашича, нафас соҳиби ҳол соҳибидан ксра нозиктаъб ва ксп покизадир. Вақт сса васл соҳибларига, ҳол руҳ соҳибларига, нафас сса сир соҳибларига хосдир.

Демак, қалб соҳиблари вақтга, руҳ соҳиблари ҳолларига, сир соҳиблари нафасга лоқайд бслишлари мумкин смас. Аавоийнинг Вақт, Ҳол ва Аафас баҳсидаги анча-мунча фикр-туйғулари мана шу уч асосга таснади. Тасаввуфда Вақт — стмиш (мозий) билан келажак (мустақбал) сртасидаги замон бирлиги ҳисобланади. Бу ҳақида Алишер Аавоий «Маҳбуб ул-қулуб»да ёзади: «Ўтган рсзгор адамдур. Келмагандин ссз айтқон аҳли надамдур (пушаймон ва афсус стувчилар) ва ҳол муғтанамдур (ғаниматдур). Бир турк бу маънида дебдурким: «Дам бу дамдур». Байт:


Аавоий «бир турк» деганда кимни назарда тутган — буни аниқ айтиш қийин. Лекин сша турк Аажмиддин Кубронинг «Фавойиҳ ул-жамол» номли рисоласидаги мана бу фикрлардан хабардор бслган бслиши керак: «Вақт кескир бир қиличдир. Агар кескир бслмасайди, англаб, идрок стиб улгургунингча сени кутарди. Ҳолбуки, у кескир бир қилич ҳаракати ила ҳукмини адо айлар. Ссфий «Ибн ул-вақт» срур. У кечмишга ҳам, келажакка ҳам боқмас. Чунки унинг мозий ёки мастақбалга ксз тикиши, айни дамдаги вақтини беҳудага сарф қилиши демакдир"¦» Лекин шуни ҳам ссдан чиқармаслик керакки, айни дамдаги вақтини беҳуда сарф қилмаган киши стмишга қул бслиб қолмаганидек, келажакдан ҳам бир хатар сезмайди. Шу боис Алишер Аавоийнинг лирик қаҳрамони Вақт ҳақиқати ва шодликларини мозий ва келажакдан смас, ҳассос ва нурли ирфоний маънилар қалбдан бош кстарган «лаҳза», «нафас», «фурсат» ва «дам»лардан ахтаради. Унда ҳатто «харобот» орзуси ҳам «лаҳза» кайфисти ва ҳукмига тобедур: