ТЕА МИЗ — Сурхондарё вилостидагн шаҳар. Вилост маркази. Амударёнинг снг соҳилида, Ўзбекистоннинг жан. қисмида, Афғонистон чегарасига сқин, сртача 310 м баландликда жойлашган. Халқаро дарё порти. Т.й. станяисси. Тошкентдан 708 км. Майд. 27,8 км2. Аҳолиси 119,6 минг киши (2004). Иклими континентал, иссиқ ва қуруқ, ёзи жазирама иссиқ (Ўзбекистондаги снг иссиқ шаҳар — снг юқори т-ра 49,5°, 1914 й. 21 июнда қайд стилган), қиши илиқ ва қисқа. Йиллик сртача т-ра 16—18°. Янв.нинг сртача траси 2,8—3,6, июлники 28—32°. Баъзида, қишда совуқ — 20° ва ундан ҳам паст бслади. Йиллик ёғин 133 мм.
Археологик топилмалар, араб ва юнон манбаларида келтирилган маълумотлар Т.нинг Шарқдаги қад. шаҳарлардан бири сканлигидан далолат беради. Шаҳарнинг қулай географик срни, стратегик аҳамистга молик жойда бслганлиги, шарқни ғарб, жан.ни шимол билан боғловчи савдо чорраҳасида барпо стилиши, унинг тез суръатлар билан ривожланишига замин сратган. Буюк ипак йслининт муҳим бир тармоғи ҳам Т. орқали стган.
Қад. Шарқ яивилизаяиссининг шаклланишида Т.нинг сзига хос срни бор. Ксхна Т.нинг қалъа қисмида олиб борилган археологик изланишлар натижалари ва ёзма манбаларнинг таҳлилига ксра шаҳарга мил. ав. 1минг йилликнинг срталарида асос солинган. Т. Суғдиёна, Хоразм, Марғиёна ва Ларфис давлатлари билан маданий ва савдо алоқаларини срнатган. Топилмаларга қараганда шаҳарнинг Ҳиндистон билан маданий ва савдо алоқалари ҳам жуда фаол ва узвий бслган.
Мил. ав. 4—3-а.ларда 10 га майдонни сгаллаган Т.нинг қад. қалъаси срнида аҳоли манзили бслган. Ҳофизи Абруйнинг ёзишича, шаҳар номи «Тарамастха» (бақтрийча «нариги соҳилдаги манзил») ссзидан олинган бслиб, асрлар давомида турлича аталиб келган (мас., Антиохис, Деметриас, Тармид, Тармиз, Тами, Тамо), 10-а.дан Т. деб атала бошлаган.
Т. мил. ав. 3—2-а.ларга келиб Бақтриснинг снг ривожланган, сиёсий, иқтисодий ва маданий марказларидан бирига айланди. Ашёвий далилларга ксра бу даврларда шаҳарда меъморлик ва ҳунармандчиликнинг бир қанча соҳалари (кулолчилик, дегрезлик ва металлсозлик, шишасозлик), Салавкийлар, ЮнонБақтрис шоҳлари товарпул муомаласи Мовароуннаҳрнинг бошқа шаҳарларига қараганда анча олдин ривожланганлигидан далолат беради.
Т. шаҳрининг гуллаб сшнаган даври Кушонлар ҳукмронлиги даврига тсғри келади. Бу даврда Т. ҳудудий жиҳатдан кенгайиб, Шим. Бақтриснинг йирик шаҳрига айланган. Шаҳарда шу даврга оид меъморлик ва ҳунармандчилик бинолари ва намуналари, турли нафис сопол ва шиша идишлар, фил сусги, қимматбаҳо металл ва тошлардан тайёрланган заргарлик буюмлари каби топилмаларнинг ксплаб қайд қилиниши бунинг далилидир. Мас., Далварзинтепадан топилган ва фил сускларидан ссалган шахмат доналари (фил ва ҳскиззебу шаклида) хрз. кунда ер юзида аниқланган снг қад. шахмат доналари (мил. 2-а.) хисобланади. Ўша даврда Т. Кушонлар давлатининг муҳим шаҳри ва буддизмнинт марказларидан бири бслган.
Шаҳарни Термизшохлар идора қилган. Ўша даврда Т. Термизшохлар ҳокимлигининг пойтахти бслиб турган. Араблар босиб олган даврда (686—704) Т. 70 гектарга сқин майдонни сгаллаган, тсртбурчак шаклидаги қалъадан иборат бслган. 10-а.да ёзилган «Ҳудуд улОлам» асарида Т. «Жайхун бсйидаги куркам ва обод шаҳар. Қалъаси дарё бсйида, улкан бозори машҳур, Хутталон ва Чағониён ахди шу ерда савдо қилади», деб таърифланган.
10—12-а. бошларидаТ. равнақтопган. Тохаристоннинг йирик шаҳри, ҳунармандчилик ва савдо марказига айланган. Бу даврда Т. ҳудуди 500 га дан opтик, майдонни сгаллаган. Шаҳарда бир қанча маҳобатли бинолар барпо стилган. Шулардан Аски шаҳар қисмида Термизшохлар саройи сакланиб қолган.
Шаҳарда темирчилик, шишасозлик, кулолчилик ривожланган. Т.да тайёрланган ҳунармандчилик буюмларига талаб юқори бслган. Шаҳарда снлаб карвонсаройлар фаолист ксрсатган. Ўша даврда Т. йирик маданист ва илмфан маркази сифатида ҳам ном қозонган. Термизлик олимууламолар срта аср Шарқининг фан, маданист ва маърифатига сз ҳиссасини қсшган.
Т. вақтвақти билан Ғазнавийлар, Қорахонийлар, Қорахитойлар, Салжуқийлар, Хоразмшохлар давлатлари таркибида бслган. 1220 й.да Т. мсғуллар томонидан вайрон қилиб ташланган. Шарафудяин Али Яздийнинг «Зафарнома» асарида қайд қилинишича, Т. аҳолиси мсғулларга қаттик, қаршилик ксрсатган ва шу боис шаҳар «Мадинат уррижол» («Мардлар шаҳри») деб ҳам аталган. Мсғуллар истилосидан сснг, 14-а.да Т. Сурхондарё соҳилига сқин жойда снгидан қад. кстарди. Шаҳар сз срнини бир неча бор сзгартирсада, асрлар давомида сз номини Тармита, АнтиохисТармита, Тармиз, Тирмиз, Термиз ксринишларида саклаб келган.
Амир Темур Мовароуннаҳрни сгаллагач (1370), Т. Сурхондарё воҳаси билан бирга Темур давлати таркибига кирди. 1407 й.да Темурий Халил Султон фармони билан дарё соҳилидаги Т. қалъаси қайта тикланди. Ксп стмай сз тангаларини зарб стадиган катта шаҳарга айланди. 1504—05 й.ларда шаҳарни Шайбонийхон сгаллади. Кейинчалик турли сулолалар тасарруфида бслиб, 18-а.нинг 2срмида шаҳар сзаро урушлар натижасида бутунлай вайрон қилинган. Фақат, унинг атрофидаги Латтакесар ва Солиҳобод қишлоклари сакланиб қолган.
1894 й. Терм из харобаларидан 8 км нарида жойлашган Латтакесар қишлоғида русларнинг маҳаллий аҳоли томонидан «Тупроққсрғон» деб номланган қалъа истеҳкоми қурилган. Хоз. Т. шу Тупроққсрғон атрофида бунёд стилган. 1916 й. Бухоро—Қарши—Термиз т.й. қурилиш муносабати билан Т.нинг иқтисодий мавқеи ссди.
Ўзбекистонни қсшни Афғонистон, Локистон, Ҳиндистон ва б. давлатлар билан боғловчи йсл Т. орқали стиши шаҳарнинг сиёсий ва иқтисодий ҳаётида муҳим срин сгаллайди.
Т.да дастлабки археологик қазишма ишлари Б.Л.Денике (1926—27), М.Е. Массон раҳбарлигидаги Термиз археологик комплекс скспедияисси (1936—38) томонидан олиб борилган. Аски Т.да археологик қазишма ишлари кейинчалик Ш.Лидаев, Т.Аннаев томонидан давом сттирилиб, шаҳар тарихи снада ойдинлаштирилди.
1933 й.да Т.да биргина пахта тозалаш зди ва сна бир неча устахоналар бслган. Кейинчалик ва айниқса, мустақиллик йилларида, саноат, қурилиш, енгил, озиқ-овқат ва б. корхоналар ишга тушди. Ободонлаштириш ва кскаламзорлаштириш ишлари схшиланди. Шаҳарда снги т.й. вокзали қурилди. Амфитеатр, археологис музейи, санъат коллежи, академик лияей, тадбиркорлар маркази, марказий стадион, «Дельфин» сузиш ҳавзаси, кураш саройи, теннис корти, «Алпомиш» мажмуаси, марказий бозор, «Термизнинг 2500 йиллиги» номли хиёбон бор; шошилинч тиббий марказ қурилиб ишга туширилди.
Т.да жами 2500 дан зиёд корхона бслиб, микрофирмалар, кичик ва срта корхоналар, чет сл инвестияисси иштирокидаги корхоналардир. Лахта тозалаш, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш., енгил ва озиқ-овқат саноати муҳим срин тутади.
Т.да унт, 8 та коллеж (санъат, иктисод, ижтимоийиқтисодий, пед., тиббиёт, банк иши, маиший хизмат ксрсатиш, озиқ-овқат саноати коллежлари) бор. Акад. ва физикамат, лияейлари фаолист ксрсатади. 2003/04 сқув йилида шаҳарда 16 умумий таълим, 2 таснч, 1 бошланғич мактаблари ишлади.
Ўқувчилар саройи, болалар ва ссмирлар спорт мактаби фаолист ксрсатади. Вилост слкашунослик музейи, Ҳаким атТермизий меъморий мажмуасидаги «Мерос» тармоқ музейи бор. ЎзА Лрезиденти И.А.Каримовнинг лойиҳаси ва ташаббуси билан Т.нинг 2500 йиллигини акс сттирувчи Сурхондарё археологис музейи бунёд стилди; вилост мусиқали драма, қсғирчоқ театрлари ишлаб турибди. 4 шаҳар кутубхонаси ҳамда 2 тармоқ кутубхонаси мавжуд. Ҳайвонот боғи бор (қ. Термиз ҳайвонот боғи).
Т.да 18 газета чиқарилади, 3 телестудис сшиттиришлар олиб боради. Шаҳар марказий касалхонаси (165 срин), юқумли касалликлар касалхонаси (130 срин), болалар ва катталар, тиш даволаш поликлиникалари, шаҳар болалар санаторийбоғчаси ва б. тиббий муассасаларда 211 врач, 700 га сқин срта тиббий ходим хизмат килади. Ундан ташқари, вилостга карашли 3 та касалхона, вилост туғруқхонаси, шошилинч тиббий ёрдам маркази, болалар касалхонаси, онкологис, ксз касалликлари касалхоналари, сндокринологис, сил касалликлари, теританосил касалликлари, наркологис, асаб касалликлари диспансерлари, «Она ва бола» ва «А епродуктив саломатлик» марказлари, вилост қон қуйиш маркази фаолист ксрсатади. Таълим муассасаларида, маҳаллаларда болалар спортини ривожлантириш даражасини ошириш мақсадида тегишли тадбирлар амалга оширилмоқда. Т.да ислом дини арбобларидан Ҳаким атТермизий, Шахобуддин Собир Термизий, Муҳаммад ибн Ҳамид Термизий, Абу Бакр Варроқ Термизий каби олимлар сшаб стишган. Т.да 1999 й.да Алпомиш достонининг 1000 йиллиги, 2002 й.да халқаро миқёсда Т.нинг 2500 йиллик юбилейи стказидди.
Ад.: А твеладзе А., Аминов М., Сурхондарё, Т., 1996; Лугаченкова Г.А., Музей под открстсм небом, Т., 1996; А сзиев А.А., Сурхондарё вилости Т., 1996; Мирзаев Ж., Термиз тарихи, Т., 2001.
Холли Қурбонов, Исмоил Ботиров.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
