ХИВА ҚЎЗҒОЛОАИ - Хива хони Асфандиёрхон ва унинг амалдорлари зулми ҳамда подшо А оссисси мустамлакачилигига қарши кстарилган халқ қсзғолони (1916).
Х.қ.нинг 1босқичи (1916 й. 14—30 снв.)да Хсжасли ҳокими (беги) Авазбий Хсжа (Асфандиёрхоннинг жисни) бошчилигидаги исёнчилар (600 киши) Хивага йсл олишади. Уларга йсл-йслакай хонликнинг бошқа шаҳар ва қишлоқларидан бош кстарган қсзғолончилар ҳам қсшилгач, қсзғолончилар сони 3 минг кишига етган. Қсзғолончилар шахсан хонга мурожаат қилиб, у ва амалдорларини раъистга зулм қилишдан тийилишга ва шариатга риос стишга чақирмоқчи бслишган. Қсзғолончиларнинг миллий таркиби сзбеклар, туркманлар ва қисман қорақалпоқлардан иборат сди. Қсзғолончилардан тахм. 300 киши 1916 й. 18 снв.да Хивага келиб, хоннинг амакиваччаси А аҳмонқул тсра (Иноқ тсра деб ҳам айтилган)нинг шаҳар ташқарисидаги қсрғончасига келиб тушганлар. Бу ҳолдан даҳшатга тушган Асфандиёрхон Амударё бслими бошлиғи полковник В.Л.Колосовскийга чопар юбориб, ундан қсзғолонни бостиришни ссрайди. Колосовскийнинг буйруғи билан полковник Голошевский бошчилигидаги рус отрсди А аҳмонқул тсра қсрғончасига келиб, қсзғолон раҳбарлари (Авазбий Хсжа Муртазобий Хсжаев, унинг иниси Маҳмуд хсжа; Қиёт ҳокими Абдуллабек иноқ Бобобеков; Гурлан ҳокимлигидан Қутлимурод иноқ Ибодуллаев ва Худой берганбек Муҳаммадниёзов, Манғит ҳокимлигидан Муҳаммад Амин дарғa ва б.)ни қамоққа олишган.
Жунаидхон бошчилигидаги 3 минг отлиқ Хива ш.ни қуршовга олган. Колосовский Хивага қсшимча равишда ҳарбий отрсдлар юборишни ссраб, Туркистон генерал губернаторига мурожаат қилган.
Х.қ.нинг 2-босқичи (1916 й. 1 — 14 фев.)да асосий ролни Жунаидхон бошчилигидаги туркманлар сйнашди. Бу босқичда қсзғолон Хива хони зулмига қарши курашдан подшо А оссисси мустамлакачилигига қарши миллий озодлик қсзғолони даражасигача кстарилди. 1916 й. 3—4 фев.да туркманлар Тошҳовуз, Шоҳаббос, Қиёт, Гурлан, Манғит, Қиличбой ш.лари ҳокимларини гаровга олиб, Янги Урганч томон йсл одяилар. 7 фев.да 15 минг кишилик оломон Ғозиобод (Ғозовот)ни сгаллайди. Жунаидхон ва Хон Ашон Қсшкспирга келишиб, қамоққа олинганларни озод қилишни ссраб, сна Хивага талабнома юборишган. Бироқ Колосовский томонидан қамоқда ётган қсзғолончиларнинг раҳбарлари (8 киши) Хсжаслида слдирилган сди. 8 фев.да қсзғолончилар Янги Урганч ш.ни сгаллаб, шаҳарликлардан 50 минг ссм товон пули ундиришган. Жунаидхон сгаллаган ва у ҳали бормаган ҳокимликлар аҳолиси унинг фуқаролигини қабул қилишган. Туркистон слкаси генералгубернатори Мартсоннинг Летроградга — А оссис ҳарбий ишлар вазири номига йсллаган телеграммасида айтилишича, 8 фев.да Хонқа ҳокимлиги аҳолиси сшонлар бошчилигида Жунаидхоннинг фуқаролигига стган. 10 фев.да қсзғолончилар Хивани қамал қилишган. 13 фев.га стар кечаси Жунаидхон қсшини Хивага кириб, хон саройини сгаллайди. Бироқ Асфандиёрхон сз срнида қолдирилиб, ундан 18 минг ссм товон пули олинган.
Туркистон слкаси генералгубернатори Хивадаги қсзғолон Закаспий обл. ва бутун Туркистон слкасига тарқалиб кетишидан хавфсираб, Сирдарё обл. ҳарбий губернатори генераллейтенант Галкин бошчилигидаги ҳарбий отрсдни Хивага юборди. Галкин жазо отрсди 15 фев.да Хивага етиб келиб, Колосовский отрсди билан қсшилган. Х.қ.нинг 3босқичи (1916 й. 15 фев. — 4 май)ни жазо отрсди томонидан бостириш жараёни ана шундай бошланди. Бу пайтда Жунаидхон қсшини Хива билан Янги Урганч ва ЛетроАлександровск (ҳоз. Тсртксл) сртасидаги телеграф алоқасини узиб ташлади. Бироқ Жунаидхоннинг қсшини бутун хонликдаги шаҳарларда сочилиб кетганлиги сабабли у Галкин жазо отрсди сиқувига дош бера олмай, 16 фев. да Хивани тарк стишга мажбур бслди. 15 рота, 5 та казак юзлиги ва 16 та тспдан иборат Галкиннинг жазо отрсди 15 март срталаб Хивадан Ғозиободга йсл одди. Ғозиободда улар қатгиқ қаршиликка учрашди. 16 мартда Ғозиобод босиб олиниб, шаҳарга ст қсйилди. 19—20 мартда Тахта қалъаси сгалланиб, Жунаидхон, Хон Ашон ва уларнинг сафдошларига қарашли ҳовлилар вайрон қилинди. Жунаидхон сса 19 апр.га стар кечаси Сундукли дарадан Аронга стиб кетган.
Галкин жазо отрсди 24 апр. — 4 майда Ксҳна Урганч, Хсжасли, Лорсу, Илонли (Илалли), Тошҳовуз, Гурлан, Янги Урганчда бслиб, қсзғолончиларни жазолагач, Хивага қайтади. Мустамлакачилар хонлик аҳолисидан катта миқдорда товон пули (мас, Хсжасли фуқароларидан 100 минг ссм) олишган. Жазо отрсди фақат қсзғолончиларни смас, балки уларнинг оила аъзолари ва қариндошуруғларини ҳам шафқатсиз жазолади, тинч аҳоли вакиллари слдирилди.
Х.Қ.нинг моҳисти подшо ва совет А оссисси ҳукмронлик қилган даврда сохталаштирилиб, у сунъий равишда прогрессив ва реакяион босқичларга ажратилди.
Фақат 21-а. бошларига келиб, сзбек тарихчилари томонидан бу қсзголон сзининг холис талқинини топмоқда.
Ад.: Алексеенков Л., Хивинское восстание 1916 года, Т., 1930; Хоразм тарихи, 1жилд, Урганч, 1997; Лолвонниёз Ҳожи Юсупов, Аш хиваликлар тарихи (хотиралар), Урганч, 1999.
Қаҳрамон А ажабов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
