Assalomu alaykum! Biz hovlida turamiz. Uyda mevali daraxtlardan xurmo, banan, olcha va har xil gullar o`sadi.
Bundan tashqari ikkita teplitsa (issiqxona)miz bor. Unda asosan pomidor yetishtirish bilan shug`ullanamiz.
Hozir esa ko`pchilik issiqxonachi tadbirkorlarni qiziqtirayotgan ish- limon yetishtirish bo`yicha ayrim foydali ma'lumotlarni yozib o`tmoqchi edim. Buni yaqindagina o`zbekistondagi limonchilik otasi, seleksioner olimn, xalq akademigi, O`zbekistonda hizmat ko`rsatgan agranom Zayniddin Fahiddinovning xondoniga borganimda o`glidan so`rab olgan edim.
To`g`risi, shundan keyin o`zim ham limonchilikka qiziqib qolgandim:)
To`liq beraqolay yaxshisi:
Куз оҳирлаб, қиш сшик қоққан сари мева сабзавотларнинг нарҳи осмонга қараб срмалайверади. Олмаларнинг бир килоси уч срим-тсрт минг, лимоннинг бир донаси минг ссмдан икки минг ссмгача ошиб кетади. Ламилдори бодрингни-ку, қссверинг! Аима учун шундай? Аҳир иссиқхоначилик билан шуғулланиб, қишнинг қирчилламасида ҳам мева сабзавотларни сарҳилини бозорга етказиб бераётган тадбиркорларимиз сероб-ку? Ҳсш, лимонни олайлик. Ўзбек лимончилигинг отаси, селекяионер олим, халқ академиги, Ўзбекистонда ҳизмат ксрсатган агроном Зайнитдин Фаҳриддинов лимоннинг бир неча навларини Ўзбекистон иқлимига мослаштирган ҳолда сратиб, мазаси билан чет слни ҳам лол қолдирганида, нима учун бозорларда сша сзимизнинг навлар смас, чет слдан келтирилаётган лимонлар қиммат нарҳларда сотувга қсйилмоқда?
Иссиқхоналарда лимон сстириш аслида қандай амалга оширилади? Акилган ниҳол қанча вақтда хосил беради, ва қанча даромад келтиради?
Лимончилик қонун қоидалари ва сизни қизиқтирган барча саволларга жавоб олиш мақсадида, ота касбини давом сттириб, сттиз йилдирки иссиқхоналарда лимон, мандарин ва апелсинларнинг бир неча навларини етиштириб келаётган селекяионер олим, Ўзбекистон А еспубликаси Фанлар Академисси полимерлар кимёси ва физика институтининг катта илмий ҳодими Фаҳриддинов Муҳаммадазиз Зайниддиновичга мурожаат қилдик:
Савол: А¦итрус мевалари қачондан бошлаб Ўзбекистон иқлимига мослаштириб скила бошлаган?
Жавоб: Илк бора Ўзбекистонга 1937 йили яитрус мева ксчатларини олиб келиб скилишига уч йил синов муддати билан руҳсат берилган. Бироқ қиш қаттиқ келгани сабаб ксчатларни совуқ уриб кетаверган. Шундан сснг олимларимиз бундай ссимликлар Ўзбекистон иқлимида ссмас скан деган қарорга келишиб ксчатларни ксмиб юборишган скан. Бироқ орадан йиллар стиб, 1957 йили отам Зайнутдин Фаҳриддинов лимон, апелсин, мандарин ксчатларини олиб келиб Ўзбекистон иқлимига мослаштирган ҳолда иссиқхоналарда етиштиришни йслга қсйган. 1960 йилга келиб сса, яитрус ссимликлар Ўзбекистонда илк нишона хосилларини бера бошлаган.
Изоҳ: Зайнутдин Фаҳруддинов Ўзбекистонда илк иссиқхоналарнинг асосчиси ҳамдир. Унинг снги методи бсйича яитрус меваларини етиштириш муваффақистли натижа бергач, асталик билан бошқа деҳқонлар ҳам ушбу усулдан фойдаланиб лимон ксчатларини сстира бошлашган.
Маълумот:
* 1967 йили, Зайнутдин Фаҳриддинов лимоннинг миер ва новагрузин навларини сзаро чатиштириб Ўзбекистон лимонининг биринчи Ф-1 Тошкент навини сратади. Тошкент лимоннинг оғирлиги 450 грамм бслиб, уй шароитида ҳам сстирса бслар, таркибида 4% лимон кислотаси мавжуд сди.
* Аавбатдаги, Ф-2 Яланғоч нави сса 1970 йил, учта навли лимонни сзаро чатиштириш натижасида ҳосил бслади. Унинг бошқа лимонлардан фарқи ста оғирлигида сди. Ф-2 лимонинг бир донаси 2,5 килограммгача тош босар, псстида пектин ва сфир мойлари мавжуд бслиб, таркибининг 9-12%ини лимон кислотаси ташкил қилар сди.
* Зайнутдин отанинг тинимсиз изланишлари натижасида лимоннинг Ф-3, Ф-4, ва Ф-5 навлари ҳам сратилади. 1980 йил сса апелсиннинг снги навини ҳам сратиб, унга Ўзбекистон апелсини деб ном беради. Ўзбекистон апелсининг бсоҳқаларидан фарқи бир донаси 450 граммдан 1,5 килограммгача бслар, тсқ қизил рангда, жуда ширин ва витаминларга бой, хосили ҳам мсл сди.
* Изланишлар ва ҳаракатлар натижаси слароқ серхосиллиги ва ста витаминларга бой, мазали сканлиги билан ҳорижликларни ҳам оғзига тушган Тошкент мандарини нави ҳам дунёга келади. Бу навларнинг уй шаротида ҳам етиштирса бслиши ксп деҳқонларнинг қизиқишини уйғотган.
* Космонавт учувчи Володий Жонибеков Зайнитдин ота сратган Тошкент лимонини сзи билан космосга олиб чиқиб кетиб, сша ернинг сзида бир кесим еб кузатув камералари орқали "œқандай схши, сзимни схши ҳис қилспман" деб ҳабар юборганди.
Савол: Янги, ЎзХитАА препарати ҳақида маълумот берсангиз? Унинг афзаликларни нимада?
Жавоб: Бугунги кунда Физика Кимё полимерлар институти олимлари академик Сайёра Шарофовна А ашидова бошчилигида сратилган ЎзХитАА преператини қишлоқ хсжалиги скинларида қслламоқдамиз. Бунда уруғ скишдан олдин ЎзХитАА ёрдамида капсулланади. Капсуллашнинг афзаллиги сса қуйидагича: Уруғларни скишга тайёрлаш сифатини схшилайди, меҳнат санитарис гигиеник шароитини схшилайди, Импортдан олинадиган заҳарли кимёвий доривор воситаларни маҳаллий зарарсиз доривор воситаларга алмаштиради, аниқ меёрда скишни таъминлайди, хосилдорликни оширади (5 я/га гача), уруғларнинг униб чиқишини тезлаштиради, касалликларни камайтиради, доривор воситаларнинг тскилишини бартараф стади.
Маълумот: Ҳозирда капсуллаш орқали қислоқ хсжалиги скинларининг самарадорлигини ошириш 2000 гектар ерга скилган чигитларда синалмоқда.
Савол: ЎзХитАА препарати лимончиликда ҳам қслланиладими? Бу борада қслланилганида, самарадорлик даражага ошади?
Жавоб: Шу вақтгача А¦итрус ссимликларини етиштиришда Москва Фанлар Академиссининг методикаси бсйича қаламчалар тайёрлар сдик. Бугунги кунда сса сзимизнинг методикани ишлаб чиқдик. Бу биз учун катта снгилик бслди. ЎзХитАА препаратини қсллаш орқали биз апелсин ва мандарин ссимликларини илдиз отишини схшилай бошладик. Ушбу препарат орқали қаламчаларни қисқа муддатда илдиз оттиришга сришдик. (Москва методикасига асосан скилишдан олдин қаламчалар 12 соат мобайнида дориларга ботириб қсйилар сди, снги методика бсйича сса қаламча бор йсғи беш дақиқага ЎзХитАА препаратига ботириб олинади ва маҳсус ксчатхонага скилади. Капсулланиш натижасида илдиз тезроқ ривожланиб, 28 кунда ксчат тайёр бслади)
Савол: Ўзингиз қандай снги навлар устида иш олиб бордингиз?
Жавоб: Битта тупга пайвандлаш йсли билан апелсин, мандарин ва лимон меваларини сстирдим. Аатижада битта дарахт уч хил мева туга бошлади. Мевасида сса ҳам апелсиннинг, ҳам лимон, ҳам мандариннинг таъми мужассам бслди.
Савол: Битта тупдан сртача қанча хосил олинади?
Жавоб: Агар парвариш тсғри олиб борилса, "œсркак" новдалари кесиб, "œона" новдалари кспайтирилса, битта тупдан бир йилда сртача 100-150 килограмм хосил олинади.
Савол: Аима учун бозор расталарига асосан чет слдан келтирилган лимонлар қиммат нарҳларда сотувга қсйилади? Ўзимизнинг навлар-чи?
Жавоб: Зайнутдин отамизнинг ташаббуслари билан 2000- йилга қадар Ўзбекистонда 50 гектар лимонарис барпо қилинди, А еспублика бсйича 500 гектар иссиқхоналарда лимон навлари етиштира бошланди. Бироқ 2000 йилга келиб, баъзи бир мутаҳассислар лимончилик сз-сзини оқламайди, турган битгани зарар дес бу соҳанинг илдизига болта ура бошлашди. Лимон етиштириш кескин камайиб кетди, унинг срнига иссиқхоналарга памилдори бодринглар скиш кспроқ йслга қсйила бошлади. Шунинг оқибатида Тошкент навли лимонлар камайиб, чет слдан келтирилаётганлари қиммат нарҳларда сотувга чиқарила бошланди.
Савол: Иссиқхоналарда етиштирилаётган памилдориларнинг мазаси далада, қуёш нурида етиштирилганларига қараганда таҳирроқ туюлади. Бунинг сабаби нимада?
Жавоб: Қишки памилдорилар скилгандан бошлаб то хосил узиб олгунига қадар ҳимикатлар бериб борилади. Гулга кирган вақтида гуллари ботириб олинадиган ТУ препарати ҳам аслида ста зарарли ҳисобланади. Ишлаб чиқаришда ман қилинган кимёвий дорилар ҳам хосилни схшироқ олиш умидида сзбошимчалик билан кимлардир томонидан қслланилмоқда. Шунинг натижаси слароқ мазаси таҳир, зарарли моддалар билан тсйинган сабзавотлар бозор расталарига чиқиб кетспти.
Савол: Иссиқхоначилар учун снг катта муаммо- ёқилғи ҳисобланади. Лимон етиштиришда ҳарорат қай даражада бслиши лозим?
Жавоб: Бугунги кунда Тошкент вилостида икки гектар иссиқхоналарда иситиш воситаларисиз хосил етиштирилмоқда. Бу хитойча метод бслиб, ҳеч қандай газ ҳам, стин ҳам талаб стмайди. Қуёш чиқадиган томондаги деворини баланд қилиб, бир метр чуқурлик ичига (лимон скилганида иссиқхона ичидан 1-0,5 метр тупроқ кавлаб олиб ташланади) гснгни кспроқ солиб, устига пелёнка тортиб лимон сстирилспти. Бу метод ёқилғига кетадиган анча маблағни тежаб қолиши билан ҳам кспроқ қслланила бошласпти.
Савол: Лимон скилганидан сснг, неча йилда хосил беради ва неча йилгача?
Жавоб: Қаламча қилиб скилган бслса, бир йилда нишона, учинчи йилда хосил беришни бошлайди. Асосий хосилни сса бешинчи йилдан оласиз. Лимонни одамнинг умрига таққослаш мумкин. Бола она қорнидан тсққиз ойдан сснг дунёга келади. Лимоннинг гуллаб, пишиш даври ҳам роппа роса тсққиз ой давом стади. Чақалоқларнинг ёшига етгунигача бслган давр ста сҳтиёткорликни талаб стади. Чунки оғирроқ ҳасталик уни нобуд қилиши мумкин. Лимон ҳам бир йилгача схши парвариш қилинмаса, нобуд бслади. Инсон ҳаётидан мамнун бслса, схши сътибор, меҳр ксрса юз ёшдан ҳам ошиши мумкин. Лимон ҳам шундай, схши парваришланса, юз йилгача ҳам хосил бераверади!
Лимончилик сири:
Лимон схши хосил бериши учун, озиқлантириш қуйидагича олиб борилади: 200 литрлик бочкага 40 см етмайдиган ҳолатда табиий сғит (мол гснги) билан тслдирилади, устидан сса устини ксМадиган қилиб қайноқ сув солинади. Яхшилаб аралаштириб, совуганидан кейин бир пачка натрий гуммат биологик сғити солинади. Илдизини ривожланишини схшилаш учун 22 қошиқ калтсий моддаси ҳам қсшиб юборишингиз мумкин. Аралашма бир ҳафта ачитиб қсйилади. Тайёр шарбат биринчи марта берилганида тсғридан тсғри смас, 1:1 нисбатда сув билан аралаштириб берилади (1-3 литр миқдордан). Агар ниҳоллар бир-икки йиллик бслса, бир литрдан, уч тсрт йиллик дарахтлар бслса, бир челакдан шарбат берилади. Учинчи марта берилганида сса тсғридан тсғри сув аралаштирмай қусверишингиз мумкин бслади.
Савол: Лимонни скиб, хосил бергунига қадар, бир вақтнинг сзида унга қсшиб памилдорини ҳам сстиравериш мумкинми?
Жавоб: Мумкин. Аафақат памилдори, уч йилгача бодринг, булғори, аччиқ қалампир ҳам скиш мумкин. Фақат лимон тупи билан орасидаги масофани 40 сантиметрдан кам бслмаган ҳолатда скиб чиқиш керак.
Лимон ксчатларининг нарҳи қанча?
Катта кичиклигига қараб ксчатлартнинг нарҳи баҳоланади. 6 ойлик ксчантнинг нарҳи 1000 ссмдан. 1 ёшлик ксчантинг нарҳи 5.000 ссм, 2 сшарлик лимон ксчати сса 10-12.000 ссм.
Маълумот: Ксчат қанча ёш бслса, скилган ерига шунча схши ксникади ва схши срнашади. Катта ксчатларнинг снги ерга ксникиб, ссиб кетиши қийин кечади.