Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳ!
Асалари нега йсқолиб бормоқда?
Сснгги йилларда олимларнинг саъй-ҳаракатларига қарамай, асаларилар сони бутун дунёда фожеали равишда камайиб кетспти. Бунинг сабаблари ҳали узил-кесил аниқланганича йсқ. Олимларнинг башоратларига ксра, асалариларнинг камайиш суръати ҳозиргидек давом ставерса, сайёрамизда 30-35 йилдан сснг битта ҳам асалари қолмаслиги мумкин.
Кейинги вақтларда асалари вируси пайдо бслган. Лекин унинг қаердан келганлиги маълум смас. У ҳозирда Австралис, Хитой, АҚШ, Исроил ва бошқа бир қатор мамлакатларда жунбушга кирган. Ҳозирча бундай вирус Ўзбекистонда йсқ. АҚШ асаларичиларининг гапига қараганда, уларнинг мамлакатига вирус спидемисси Хитойдан кириб келган. Гап шундаки, Хитой ҳар йили сзга мамлакатларга 13 минг тонна асалари сути сотади. Бу жаҳон асалари сути скспортининг 90 фоизини ташкил стади. Асалари сутининг ксп қисмини АҚШ асаларичилари сотиб олишади. Сотиб олинган асалари сутидан сз хсжаликларида асалариларни кспайтиришда фойдаланишади.
Асаларилар нафақат АҚШда, балки Бразилис, Гватемала, Испанис, Лортугалис ва Европанинг бошқа бир қатор мамлакатларида йсқолиб бормоқда, лекин бу жараён А оссисда ҳали спидемис даражасига етгани йсқ. Бироқ бундан 5 йил мукаддам А оссиснинг марказий минтақаларида асалари оиласининг 50 фоизгача ҳалоқ бслганлиги кузатилган.
Инсонист асалариларнинг Ер биосферасида мавжудлиги нақадар муҳимлигини 2006 йил охирларида асаларилар сони номаълум сабабларга ксра кескин камас бошлаганидагина фаҳмлади. Мабодо асаларилар буткул йсқолиб кетадиган бслса, инсонист чинакам биологик фожиага учрайди: кундалик озиқ-овқатларимиз сирасида нафақат хуштаъм ва кони фонда асал, балки барча сабзавот ва мевалар ҳам йсқолади. Асаларилар чанглатиш воситасида инсонистни умумжаҳон озиқ-овқат захирасининг тсртдан бири микдорида таъминлаб туришини назарда тутсак, асалариларнинг йсқолиб кетиши инсонистга очлик хавфини келтириши тайинлигига амин бсламиз. Асалари бслмаса, Ерда ҳаёт атиги тсрт йилча давом стиши мумкин скан.
Италис асаларилари вирусга жуда берилувчан. Фақат Африка асаларисигина вирусни писанд қилмайди. Лекин улар жуда тажовузкор. Агар Африка асаларилари одам ёки бирон уй ҳайвонини таласа, аксарист ҳолларда слимга олиб келади. Африка асалариларининг фойдасини ксзлаб уларни Жанубий Американинг шимолий қисмига олиб келишди, бу ердан улар Американинг қуруқлик қисми орқали аста-секин таркалиб, ҳозир Мексиканинг жанубий томонларига етиб келди.
Селекяионер асаларичилар Африка асалариларини Европа асаларилари билан чатиштириб, шу йсл билан вирус ва бошқа касалликларга чидамли, айни вақтда одам ва ҳайвонларни ҳуда-беҳуда чақавермайдиган асаларилар олиш устида тажриба олиб боришспти.
Йснғичқани асаларилар ёрдамида чанглатиш борасида олимлар стказган тадкиқотлардан маълум бслишича, фақат ёввойи ҳашаротлар ксмагида чанглатилганда хосилдорлик гектарига 1,2 яентнерни ташкил стган. Дала чеккаларига асалари услари жойлаштирилганда ҳосилдорлик гектарига 8 яентнергача ошган. Битта асалари оиласи бир дақиқада 11-17 та гулни чанглатади, умуман кундузи ҳаво очиқлигида бир срим миллионтагача гулни чанглатишга улгуради. Бир гектар уруғлик йснғичқа майдонида сртача 500-800 миллионта гул бслади.
Америкалик олимларнинг ҳисоб-китобларига ксра, мевали дарахтлар, буталар, полиз скинлари ва ҳоказоларни қслда сунъий чанглатиш биргина АҚШ ҳудудида йилига 90 миллион долларга тушар скан. Бундан асалари ва ёввойи ҳашаротлар қандай улкан ишни беминнат бажаришлари ксриниб турибти.
Асаларининг душманлари ксп. Баъзан асалари қутилари қсйилган ерларда ари кспайиб кетади. Улар асаларилар ишига ҳалақит беради, усга кириб олиб, асал билан озиқланади. Ус атрофидаги ва учиб бораётган асалариларни паққос туширадиган қушлар ва тукли арилар хам асалариларга катта зиён келтиради. Сичқонлар асалари қутисининг туйникларидан усга кириб, у ерда сшайди, гулчанг, асал ва ҳатто, асалариларнинг сзи билан ҳам озиқланади.
Олимларнинг фикрича, гулларни чанглатишда дастёри беминнат бслган асаларилар ва бошқа ҳашаротларнинг йсқолиб бораётганлигининг сабабларидан бири усли телефонлар ҳамда телеалоқа воситалари чиқараётган юқори частотали радиотслкинлар зичлигининг тобора ортиб бораётганлигидир. Учиб бораётган асаларилар радиотслқинлар таъсирида мслжал олиш қобилистини йскотади, деб тахмин қилишмоқда олимлар.